İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ

Qeyd: Sultan İbrahim  İsmayıl bəy oğlu  Hüseynzadə.  1897-ci 

il yanvarın 13-də Salyan şəhərində anadan olmuşdu. Atası İsmayıl 

bəy (1868-1943) görkəmli mütəfəkkir Əli bəy Hüseynzadənin yega-

nə qardaşı idi.General-mayor Məhəmməd Sadıx bəy Ağabəyzadə də 

Əli  bəy  və  İsmayıl  bəy  Hüseynzadələr  ilə  əmiuşağı  idi.  Görkəmli 

Azərbaycan şairi M.Ə .Sabirin (1862-1911) də Əli bəy Hüseynzadə 

ilə qohumluq əlaqəsi vardı. Belə ki, Sabir Əli bəyin xalası Fatmanın 

qızı Naib xanımın qaynatası idi. Əli bəy Hüseynzadə özü 24 fevral 

1864-cü ildə Kür sahilində Salyan şəhərində anadan olmuşdu. Atası 

Tiflis Müsəlman Məktəbinin riyaziyyat müəllimi Molla Hüseyn Hü-

seynzadə,  anası  Qafqazın  seyxülislamı  Axund  Əhməd  Hüseynza-

dənin  qızı  Xədicə  xanım  idi.  Əli  bəy  1911-ci  ildə  İstanbulda  əslən 

milliyyətcə  çərkəz  olan  süvari  zabiti  Şəmsəddin  Sami  bəyin  (Hü-

seynzadənin) qızı Əthiyə xanımla evlənmişdi. Onların 3 övladı dün-

yaya gəlmişdi: qızı Saida bəyim (6 aprel 1914), oğlu Səlim Turan (9 

iyun  1915-oktyabr  1994)  və  kiçik  qızı  Feyzavər  xanım  (31  dekabr 

1920)  idi.  Saida  Fransada  ali  təhsil  almış,  riyaziyyat  müəllimi 

işləmişdi.  Oğlu  Turan  Səlim  rəssam  idi.Turan  Səlim  1994-cü  ilin 

oktyabrında  Parisdə,  79  yaşında  vəfat  etmiş  və  oradakı  müsəlman 

qəbristanlığında dəfn olunmuşdu. Əli bəy Hüseynzadənin övladları-

nın uşaqları olmayıb. 

Hərbi  təhsil  almıĢ  Sultan  Hüseynzadə  əvvəllər  poruçik  (baĢ 

leytenant)  rütbəsində  çar  ordusunda  xidmət  etmiĢ,  zaman-zaman 

rütbəsi artmıĢdı. Hərbi ordenidə vardı. O, Azərbaycan Xalq Cümhu-

riyyəti  dövründə  Mill  Ordumuzun  zabiti  kimi  müstəqilliyimizin 

müdafiəçilərindən,  1918-ci  ildə  Kürüstü  kəndlərimizi  talan  edən 

erməni  daĢnak  silahlı  qüvvələrinə  qarĢı  döyüĢlərdə  türk  ordusu  əs-

gərləri  ilə  birlikdə  vuruĢlarda  hərbi  əməliyyatlara  baĢçılıq  edən 

cəsur komandirlərdən biri kim özünü göstərmiĢdi. Sovet hakimiyyə-

ti qurulduqdan sonra bir peĢəkar hərbçi kadr kimi Azərbaycan SSR-

in  hərbi  hissələrində  xidmətini  davam  etdirirdi.  Lakin  o,  Azərbay-

can FK-nın nəzarətə götürdüyü 141 nəfər “Ģübhəli Ģəxsdən” biri idi. 

 

259 

1925-ci  ilin  yanvarında  ġimali  Qafqazda  xidmət  göstərirdi.  Həmin 

il  fürsət  tapıb  təqibdən  yaxa  qurtarmaq  üçün  Ġrana  keçən  Sultan 

Hüseynzadə  orada  orduda  xidmət  göstərmiĢ  və  mirpənc  (general-

leytenant) rütbəsinə yüksəlmiĢdi... 

Otuzuncu  illərdə  repressiyaya  məruz  qalmıĢ  Xədicə  Qayıbo-

vanın istintaq materiallarında S.Hüseynzadənin adı çəkilirdi. Ġstinta-

qı aparan leytenant Tevosyanın hazırladığı 16 mart 1938-ci il tarixli 

arayıĢda Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının müəllimi X. Qayı-

bovanın  “cinayətlərindən”  biri  kimi  onun  evində  türk  ordusunun 

azərbaycanlı zabiti S. Hüseynzadənin gizləndiyi və onun Ġrana məhz 

X.Qayıbovanın  köməkliyi  ilə  getdiyi  bildirilirdi.  1938-ci  il  martın 

23-də  ikinci  dindirilməsində  yazdığı  ifadədə  Xədicə  xanım  S.  Hü-

seynzadənin bir zaman ona aĢiq olduğunu, hərdənbir onu teatra də-

vət etdiyini bildirmiĢdi. Xədicə xanımın mənzili Sultan bəyin yaĢa-

dığı  evə  baxırdı.  Bu  ev  indiki  Azərbaycan    Akademik  Milli  Teat-

rının arxasında, ġah döngəsində idi. Milyonçu AĢurbəyova məxsus 

həmin  evdə  Sultan  bəyin  atası  Ġsmayıl  Hüseynzadə  yaĢamıĢdı... 

Xədicə  xanımın  ifadəsindən  məlum  olur  ki,  Sultan  bəy  Ġrana  qaç-

mazdan  əvvəl    Bakıda  həbs  olunmuĢ  və  onun  azad  edilməsi  üçün 

Xədicə  xanım  Ə.H.Qarayev  və  M.  D.  Hüseynova  müraciət  etməli 

olmuĢdu... 

Sultan  bəyə  görə  ailə  üzvləri  də  repressiyaya  məruz  qalmıĢ-

dılar. Atası Ġsmayıl bəy Əli bəy Hüseynzadənin də qardaĢı olduğuna 

görə sovet hakimiyyəti tərəfindən 1941-ci ildə həbs olunaraq, uzaq 

Qazaxıstana  sürgün  edilmiĢdi.  O,  elə  sürgündəcə  1943-cü  ildə  75 

yaĢında dünyasını dəyiĢmiĢdi. Ömrünün bir hissəsini Türkiyədə və 

Ġranda  yaĢayan  general  Sultan  bəy  Hüseynzadə  haqqında  sonuncu 

məlumat dayısı Əziz bəyin arvadı Səlma xanımla 1962-ci ildə Ġstan-

bulda  görüĢməsi  barədədir.  Sultan  bəyin  varisi  olmadığından  o, 

varidatını  məhz  dayısı  arvadı  Səlma  xanıma  miras  buraxmıĢdı. 

General Sultan Hüseynzadənin məzarı Təbrizdədir... 

...1920-ci ilin dekabrında M.Vəkilov Müseyib Bədəlbəyov va-

sitəsilə Bakıdan partiya üçün pul və siyasi ədəbiyyat almıĢdı. Ancaq 

bolĢeviklərin  artıq  onu  tezliklə  yaxalayacağını  duyaraq,  1920-ci  ilin 

dekabr ayının sonunda Tiflisdən Ġstanbula getməyə məcbur olmuĢdu. 

 

260 

Ġstanbulda    “Müsavat”ın    Xarici  Bürosunda  fəaliyyətini  da-

vam etdirən M. Vəkilov 1924-cü ildə M.Ə. Rəsulzadənin rəhbərliyi 

altında mühacir Azərbaycan Milli Mərkəzinin (əslində Milli Birlik) 

yaradılmasında  yaxından  iĢtirak  etmiĢ,  onun  üzvü  olmuĢdu. 

TəĢkilatın  əsas  məqsədi  bütün  siyasi  mühacirləri  birləĢdirmək  idi. 

O, Azərbaycanda gizli fəaliyyəti davam etdirən milli qüvvələrimizlə 

əlaqələr yaratmaq üçün çox səylər göstərirdi. 

1925-ci ildə Azərbaycan Milli Mərkəzində bir qədər fikir ayrı-

lığı  yaranmıĢdı. Mustafa bəy  ġəfi bəy Rüstəmbəyli (Aran) ilə bir-

likdə  M.Ə.  Rəsulzadəni  və  “Müsavat”ın  Xarici  Bürosunun  digər 

rəhbərlərini  tənqid  edərək,  onları  öz  fəaliyyətlərini  yalnız  Türkiyə 

ilə  məhdudlaĢdırdıqlarına  görə  günahlandırırdı.  O,  hesab  edirdi  ki, 

bu  iĢi  daha  geniĢ  miqyasa-Qərbi  Avropa  ölkələrinə  keçirmək 

lazımdır.  Bu,  öz  təsirini  göstərmiĢ,  M.Ə.Rəsulzadə  1929-cu  ildə 

xüsusi nümayəndə heyəti ilə Qərbi Avropaya yola düĢmüĢdü. 

Lakin sovet  hökuməti  də  yatmamıĢdı...  Xalq  Daxili  ĠĢlər Ko-

missarlığının  agentləri  hər  yerdə  siyasi  mühacirləri  güdür,  onların 

hətta Ģəxsi həyatda belə fəaliyyətlərini fasiləsiz izləyir və nəzarətdə 

saxlayırdılar.  Siyasi  mühacirlərin  Azərbaycanda  qalmıĢ  qohumları 

da nəzarətdə saxlanılır və onlar vasitəsilə xaricdəki əlaqələrinin öy-

rənilməsinə  cəhdlər  göstərilir,  Azərbaycan  Milli  Mərkəzinə  yol 

tapmağa  çalıĢırdılar.  Mustafa  bəy  bunu  təbii-sövq  hisslə  duyur  və 

ehtiyatı əldən vermirdi. O, Bakını subay tərk etmiĢdi. Mühacirətdə 

Ġstanbul Universitetinin tələbəsi Sürəyya xanım Talıbxanlı ilə tanıĢ 

olaraq  onunla  evlənmiĢdi.  Sürəyya  xanım  Mustafa  bəyin  hələ 

Bakıdan tanıdığı Talıb xan Talıbxanovun (O, ġamaxı qəzasının rəisi 

olmuĢdu) qızı idi. Lakin M. Vəkilovun PolĢaya gedib uzun müddət 

orada qalmasından sonra Sürəyya xanımla ilə yolları ayrılmıĢdı... 

M.Vəkilov  1929-cu  ildə  Azərbaycan  Milli  Mərkəzindən  çıx-

mıĢ və PolĢaya getmiĢdi. Səbəbi isə Türkiyədə yaĢayan azərbaycanlı 

siyasi mühacirlər arasında ziddiyyətlərin güclənməsiydi. Məhz buna 

etiraz  kimi  Mustafa  bəy  Lehistanın  (PolĢa)  baĢçısı,  marĢal  Yuzef 

Pilsudskinin yanına getmiĢdi. M. Vəkilov Azərbaycan Milli Mərkə-

zindən  çıxsa  da,  siyasi  fəaliyyətini  dayandırmamıĢdı...  O,  azərbay-

canlı  mühacirlərin  Parisdə  yaratdıqları  “Prometey”  təĢkilatında  da 

fəal  surətdə  iĢtirak  edirdi.  Bu  təĢkilat  1926-cı  ildə  Fransada  “Ko-

 

261 

mintern”ə qarĢı mübarizə məqsədilə yaradılmıĢdı. ”Gənc prometey-

çilər” Kommunist Ġnternasionalı gənclərinə qarĢı fəaliyyət göstərir-

dilər. TəĢkilat əslində, siyasi mühacirlərin qurumu idi. 1928-ci ildə 

PolĢada  da  onun  mərkəzi  yaranmıĢdı.  ”Prometey”in  əsas  məqsədi 

sovet hakimiyyətini devirmək idi.”Prometey”in yaradılmasının əsas 

təĢəbbüsçülərindən  biri  M.Ə.  Rəsulzadə  idi.TəĢkilatı  PolĢa 

hökuməti maliyyələĢdirirdi. Azərbaycan “Prometey”də M.Ə.Rəsul-

zadə  və  Mir  Yaqub  Mehdiyevlə  (Mirmehdiyev)  (1891,  Xırdalan, 

Bakı-1952,  Türkiyə)  təmsil  olunurdu.  M.Vəkilov  ilk  vaxtlar 

S.Əhmədov,  M.Çokayev,  Osman  Xoca  və  B.Mirski  ilə  birlikdə  

“Promotey”in  Ġstanbul Komitəsinə daxil idi. 

...  MarĢal  Yuzev  Pilsudski  vaxtı  ilə  rus  çarı  III  Aleksandra 

(1881-1894)  qarĢı  sui-qəsddə  iĢtirak  etmiĢ  və  buna  görə  həbsdə 

yatmıĢdı.  Birinci  Dünya  müharibəsi  zamanı  Avstriya-Macarıstan 

ordusunun tərkibində polyak hərbi hissəsinin komandiri kimi Rusi-

yaya qarĢı vuruĢmuĢdu. Həm çar və həm də sovet Rusiyasına qarĢı 

döyüĢmüĢdü. O, əliboĢ oturmayaraq, sovet hakimiyyəti əleyhdarla-

rını öz ətrafına cəlb edir və gələcək planlarında onlardan istifadə et-

məyi  düĢünürdü.  1926-cı  ildə  PolĢada  hakimiyyət  onun  əlinə  keç-

dikdən sonra Y.Pilsudski, bir-birinin ardınca Qafqazın (o cümlədən 

Azərbaycanın) və Ukraynanın görkəmli siyasi mühacirlərini yanına 

dəvət etməyə baĢlamıĢdı. Azərbaycanlı mühacirlər Türkiyədən “qo-

vulandan”...sonra  məhz  PolĢada,  onun  yanında  sığınacaq  tapmıĢ-

dılar.  M.Ə  Rəsulzadə  Pilsudskinin  vəfatını  eĢidəndə  (1935)  onun 

ölümünə  bərk  ağrımıĢ,  Berlində  çıxan  ”QurtuluĢ”  məcmuəsində 

çıxıĢ  edərək,    polyak  xalqının  öz  böyük  oğlunu  itirməsi 

münasibətilə dərdinə Ģərik çıxmıĢdı. VarĢavada Mustafa bəy faktiki 

olaraq  “Promotey”  siyasi    klubunda  ikinci  Ģəxs  idi.  Kluba  isə 

məĢhur  ukraynalı    professor    Roman    Snal-Stotski    baĢçılıq  edirdi. 

Klub Ġkinci Dünya müharibəsinə qədər mövcud olmuĢdu. 

M.Vəkilov həm də jurnalist idi. Hələ  Ġstanbulda fəaliyyət gös-

tərərkən  orada  nəĢr  olunan  “Yeni  Qafqasiya”  (1923-1927),  ”Azəri 

türkü”  (1928-1930),  ”Odlu  yurd”  (1920-1930),  ”Azərbaycan  yurd 

bilgisi” (1932) jurnallarında Azərbaycan tarixinə və ədəbiyyatına dair 

məqalələr yazmıĢdı. Mustafa bəy Parisdə fransızca çıxan “Prometey”  

(1927-1938),  rusca    “Kafkaz”  (1934-1938)  və    Berlində  nəĢr  edilən 

 

262 

“QurtuluĢ”  (1934-1938)  jurnallarında  siyasi  mövzularda  da  bir  çox 

yazılar  dərc  etdirmiĢdi.  Ġkinci  Dünya  müharibəsindən  (1  sentyabr 

1939-2 sentyabr 1945-ci il) sonra da Ankarada yaĢayarkən  Mustafa 

bəyin “Azərbaycan”,”Mücahid” və digər jurnallarda da Azərbaycanın 

ən yeni tarixi ilə bağlı siyasi memuarları çap olunmuĢdu. 

Tez-tez  Avropa  ölkələrinin  paytaxtlarında  olan  M.  Vəkilovu 

siyasi  dairələrdə  yaxĢı  tanıyır  və  qiymətləndirirdilər.  Ancaq  gözü 

götürməyənlər  və  mühacirlər  arasında  onun  müvəffəqiyyətlərinə 

Ģayiələr qoĢanlar da tapılırdı... Mustafa bəy azərbaycanlı mühacirlər 

içərisində ən qapalı Ģəxs sayılırdı. Odur ki, belə Ģayiələrə əhəmiyyət 

vermədən öz iĢləri ilə məĢğul olurdu. 

1938-ci  ilin  noyabrın  10-da  M.  Atatürk  vəfat  etmiĢdi.           

M.  Vəkilov    M.Ə.  Rəsulzadə  ilə  birlikdə  Ankarada  onun  dəfnində 

iĢtirak  etməyə  getmiĢdi.  Türklər  Sovetlər  Ġttifaqı  ilə  münasibətləri 

mürəkkəbləĢdirmək istəməyərək M.Ə. Rəsulzadədən xahiĢ etmiĢdi-

lər ki, Atatürklə bağlı vida nitqi ilə çıxıĢ etməsin. O, bundan incimiĢ 

və çıxıb getmiĢdi. Mustafa bəy isə getməmiĢ və öz istəyinə nail ol-

muĢdu.  Həmin  hadisənin  Ģahidi  olanlar  söyləyirdilər  ki,  Atatürkün 

qəbri  üzərinə  ən  bahalı  əklil  azərbaycanlılar  adından  qoyulmuĢdu. 

Həmin  əklili  Mustafa  bəy  qoymuĢ  və  dəfn  mərasimində    təsirli  və 

yaddaqalan  nitq  ilə də çıxıĢ etmiĢdi. 

Ġkinci Dünya müharibəsi  1939-cu il sentyabrın 1-də Almani-

yanın PolĢa üzərinə hücumu ilə baĢlanmıĢdı. PolĢanın almanlar tərə-

findən  iĢğalı  ərəfəsində  M.  Vəkilov  VarĢavanı  tərk  edib  Fransaya 

getməyə  macal  tapmıĢdı.  Lakin  1940-cı  ildə  hitlerçillərin  Fransaya 

hücumları  baĢlandlqda  daha  orada  da  qalmaq  olmazdı.  Axı,  heç 

nədən  həlak  ola  bilərdi.  Odur  ki,  oranı  tərk  etmək  qərarına  gəlib 

neytral ölkəyə - Ġsveçrəyə keçmiĢ və orada 1944-cü ilədək yaĢamıĢ-

dı.  1943-cü  il  noyabrın  6-da    Almaniyanın  Berlin  Ģəhərində  azər-

baycanlı  siyasi  mühacirlərin  Milli  Azərbaycan  Qurultayı  keçiril-

miĢdi. Həmin qurultayda M. Vəkilov onun Rəyasət Heyətinin fəxri 

üzvü  seçilmiĢdi.  Qurultayda  “Azərbaycan  Milli  Birlik  Məclisi” 

yaradılmıĢdı ki, onun da təsisçilərindən biri Mustafa bəy olmuĢdu... 

Ġsveçrədə M. Vəkilov türk Ģəhəri Amasiyada çoxdan yaĢayan 

mühacir qohumlarının təkidi ilə yenidən ailə qurmuĢdu. Bu dəfə o, 

Firdovsi  xanımla  evlənmiĢdi.  Həmin  izdivacdan    2    övladı  -  qızı 

 

263 

Serpil və oğlu Nadir dünyaya gəlmiĢdi. Bundan sonra, Mustafa bəy 

ailəsi  ilə  Ankaraya  köçmüĢ  və  ömrünün  sonunadək  orada 

yaĢamıĢdı. 

M.Vəkilov gözəl və hərtərəfli Ģəxsiyyət kimi yaddaĢlarda qal-

mıĢdır.  O,  Azərbaycan  musiqisinə  və  poeziyasına  qəlbən  bağlı  bir 

Ģəxsiyyət idi. Güclü ədəbiyyat həvəskarı olan Mustafa bəy xalqımı-

zın iftixarı, xalq Ģairi Səməd Vəkilovun (Vurğunun) (21 mart 1906, 

Qazax  qəzasının Yuxarı Salahlı kəndi - 27 may 1956, Bakı Ģəhəri) 

yaxın  qohumu  idi.  Məhz S. Vurğun  və  böyük satirik Ģairimiz M.Ə 

Sabir  onun  ən  çox  sevdiyi  Ģairlər  idilər.  M.Ə  .  Sabirin  ölümündən 

sonra  onun  seçilmiĢ  əsərlərinin-  “Hop-hopnamə”nin  nəĢr  etdiril-

məsinin  əsas  təĢkilatçılarından  biri  Mustafa  bəyin  əmisi  professor 

Məmməd  Rza  Hacı  Mansur  oğlu  Vəkilov  (8  mart  1864,  Qazax 

qəzası, Salahlı kəndi  - 1944, Bakı) olmuĢdur. 

Öz dövrünün görkəmli ictimai-siyasi xadimi, xalqımızın istiq-

laliyyəti  uğrunda  var  qüvvəsini  əsirgəməyən,  cəlayi-vətən  düĢərək, 

mürəkkəb və keĢməkeĢli həyat yolu keçmiĢ M. Vəkilov inanırdı ki, 

vaxt  gələcək uğrunda  yorulmadan  mübarizə  apardığı  Azərbaycanın 

yenidən müstəqilliyə qovuĢması gerçəkləĢəcək. Onun inamı bu gün 

həyata keçmiĢ, özünü  doğrultmuĢdur. 

Azərbaycanın  görkəmli  ictimai-siyasi  xadimi,  sabiq  daxili 

iĢlər  naziri    Mustafa  bəy  Nadir  bəy  oğlu    Vəkilov  1965-ci  il 

noyabrın  1-də  69  yaĢında  Türkiyənin  Amasiya  Ģəhərində  vəfat 

etmiĢ, Ankarada  dəfn  olunmuĢdur...Qəbri nurla dolsun! 

 

 

 

264 

 

İKİNCİ FƏSİL 

 

AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ  

DAXİLİ İŞLƏR NAZİRLƏRİNİN SİLAHDAŞLARI 

 

 

 

 

Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyəti daxili  iĢlər nazirlərinin silah-

daĢları (nazir müavinləri, general-qubernatorlar, qubernatorlar, qəza 

rəisləri,  polismeysterlər,  pristavlar  və  s.)  arasında  milli  istiqlalımız 

yolunda canlarını fəda etmiĢ, repressiyalara məruz qalmıĢ, güllələn-

miĢ,  sürgünlərdə  olmazın  əzab-əziyyətlərə  düçar  olmuĢ,  lakin  öz 

əqidələrindən dönməyən Ģəxsiyyətlər çox idi. Onlardan bir qisminin 

həyat və fəaliyyəti, aqibətləri ilə Sizləri tanıĢ edirik. 

 

 

 

NAZİR MÜAVİNLƏRİ 

 

 

 

 

MEHDİ bəy HACINSKİ 

(1879-1941) 

 

TanınmıĢ ictimai-siyasi xadim, publisist, teatr xadimi və tən-

qidçisi,  aktyor  olan  Mehdi  bəy  Hacınski  o  zaman  zərurət  olduğu 

üçün DĠN-də xidmət göstərməyə cəlb olunmuĢ və 1918-ci ilin sen-

tyabrından daxili iĢlər nazirinin müavini vəzifəsinə təyin edilmiĢdi... 

 

265 

Mehdi  bəy  Süleyman  bəy  oğlu 

Hacınski  1879-cu  il  may  ayının  24-də 

Qubada  əsilli  ailədə  anadan  olmuĢdu. 

Bakıdakı  realnı məktəb  və ġərq dilləri 

kurslarını  bitirən  M.  Hacınski  1896-cı 

ildə Bakıda müsəlman teatr truppasının 

təĢkilində  yaxından  iĢtirak  etmiĢdi.  O, 

1905-ci ildə Bakı ġəhər Dumasının üz-

vü  seçilmiĢdi.  M.  Hacınski  “Cəmyəti 

xeyriyyə”, ”Nicat”  və “ġəfa” xeyriyyə 

cəmiyyətlərinin təĢkilatçılarından, ”Ni-

cat”ın  teatr  bölməsinin  rəhbəri  olmuĢ-

du.Dövrü mətbuatda  Azərbaycan teatrı 

və aktyorlarına dair məqalə, oçerk, he-

kayə  və  felyetonlarla  “Avara”,  ”Dəm-

dəməki”, ”Ürufzadə”, ”Estet”  imzaları  ilə  çıxıĢlar  etmiĢdi. 

1906-1907-ci  illərdə  bir  müddət  “Hümmət” müsəlman bolĢe-

vik təĢkilatının orqanı olan “Təkamül” qəzetinin naĢiri iĢləmiĢ, Ba-

kının teatrlarında aktyor kimi də fəaliyyət göstərmiĢdi. Azərbaycan 

xalq yaradıcılıq nümunələrinin toplanıb doğma dildə və rus dilində 

nəĢr edilməsində də onun xidmətləri vardı. Mehdi bəy M. Ə. Sabirlə 

yaxın  olmuĢ,  onun  ölümündən    sonra    əsərlərinin    nəĢrində    fəal  

iĢtirak  etmiĢdi. 

M.Hacınski 1917-ci ildən “Müsavat“ partiyasının, Zaqafqazi-

ya  Seyminin,  Müsəlman  fraksiyasının  üzvü  olmuĢdu.  O,  Milli 

ġuranın Azərbaycanın Ġstiqlal Bəyannaməsini qəbul etmiĢ 24+2 üz-

vündən biri idi. 1918-ci ilin payızından (sentyabrından) Azərbaycan 

Cümhuriyyətinin daxili iĢlər naziri B.CavanĢirin müavini vəzifəsin-

də çalıĢırdı. M. Hacınski 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan Parla-

mentinin  tərkibinə  daxil  edilmiĢ,  Parlamentin  Rəyasət    Heyətinin  

katibi  seçilmiĢdi. 

M. Hacınski 1918-ci il oktyabrın 26-da Gəncədə gizir məktə-

binin buraxılıĢ mərasimində DĠN-in rəsmi nümayəndəsi kimi iĢtirak 

və çıxıĢ etmiĢdi. O, öz çıxıĢında bildirmiĢdi ki, bu günlərdə Bakıda 

da  1200  nəfərlik  DĠN-in  qorodovoylar  (polis  nəfərləri)  hazırlayan 

 

266 

məktəbi  açılacaq,  onun  müdavimləri  də  gizirlər  kimi  parlaq  nailiy-

yətlər əldə edəcəklər. 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  M.  Ha-

cınski bir peĢəkar milli kadr kimi məsul vəzifələrdə çalıĢsada, onun  

vaxtıilə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  daxili  iĢlər  nazirinin  müa-

vini  vəzifəsində  xidmət  göstərdiyini  unutmamıĢdılar.  Azərbaycan 

SSR-in  cəza  orqanlarının  sərt  baxıĢları  ondanda  yan  keçməmiĢdi... 

Yeri  gəlmiĢkən,  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin    4-cü  və  5-ci 

hökumət  kabinetlərində  poçt  və  teleqraf  naziri  olmuĢ  Camo  bəy 

Hacınski (14 iyun 1888, Quba - 1942,Vyatka, Sibir) M. Hacınskinin 

kiçik qardaĢı idi və repressiyanın qurbanlarından biri olmuĢdur... M. 

Hacınski də repressiyaya məruz qalırdı... Bu isə onun səhhətində öz 

təsirini göstərmiĢdi. Xalqını ürəkdən sevən və onun istiqlalı yolunda 

var  qüvvəsini  əsirgəməyən  bu  milli  təəssübkeĢ  Ģəxs  xəstələnmiĢ, 

uzun  müddət  yataqda  yatmıĢdı...Mehdi  bəy    Süleyman  bəy  oğlu  

Hacınski  1941-ci  ilin  iyun  ayında  Bakıda  62  yaĢında  vəfat 

etmiĢdir... 

 

 

ƏLİYAR bəy HAŞIMBƏYOV 

(1856 – 1920) 

 

Əliyar  bəy  Mehdi  bəy  oğlu  HaĢım-

bəyov 1856-cı il martın 8-də Bakı Ģəhərin-

də  anadan  olmuĢdu...  Çar  Rusiyası  ordu-

sunda  xidmət  etmiĢ,  1908-ci  ildə  general-

mayor  hərbi  rütbəsinə  layiq  görülmüĢdü. 

Qafqaz  araba-karvan  briqadasının  koman-

diri  idi.  1917-ci  ildə  istefaya  çıxan  Əliyar 

bəy  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  ya-

randıqda  könüllü  olaraq  onun  xidmətinə 

keçmiĢdi.  O,  əvvəlcə  1918-ci  il  iyununun 

28-də təsis olunan Zaqatala quberniyasının 

qubernatoru  təyin  edilmiĢ  və  bu  vəzifədə 

1919-cu il martın 16-dək iĢləmiĢdi. Ə. HaĢımbəyov Zaqatalanın 1-ci 

qubernatoru  olmuĢdur.  Cümhuriyyət  hökumətinin  qərarı  və  daxili 

 

267 

iĢlər naziri X. Xasməmmədovun müvafiq əmri ilə general-mayor Ə. 

HaĢımbəyov  1919-cu  il  martın  16-dan  Cənub-Qərbi  Azəbaycan 

(Naxçıvan)  general-qubernatorluğunun  general-qubernatoru  təyin 

edilmiĢdi... Ə.  HaĢımbəyov  bu vəzifədə 1919-cu  ilin  avqustunadək 

fəaliyyət  göstərmiĢdi.  Sonuncu  tarixdən  tutduğu  vəzifəsindən  azad 

olunan  general  Ə.  HaĢımbəyovu  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti 

daxili iĢlər nazirinin müavini vəzifəsinə irəli çəkmiĢdilər. Ə. HaĢım-

bəyov  nazir  müavini  kimi  (o  vaxt  iki  müavin  vardı)  DĠN-in  in-

tendant  sahəsini  həyat  keçirən  funksioner  -  məmur  idi.  Ə.  HaĢım-

bəyov DĠN-in təsərrüfat və təchizat iĢlərinin tələb olunan səviyyədə 

həyata keçirilməsini təmin edən Ģəxs kimi var qüvvəsini əsirgəmir-

di. Sənədlərdən Ə. HaĢımbəyovun o zaman çox vacib strukturlardan 

sayılan BaĢ Ġdarə hüquqlu DĠN-in Dəftərxanasının direktoru əvəzinə 

imza atdığı da bəlli olur... 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  dərhal  sonra 

bolĢeviklər  tərəfindən  həbs  olunan  general-mayor  Ə.  HaĢımbəyov 

Azərbaycan SSR Ali Ġnqilabi Tribunalının 29 may 1920-ci il tarixli 

hökmü  ilə  güllələnmiĢdi.  Bu  zaman  onun  55  yaĢı  vardı.  General 

Əliyar bəy HaĢımbəyov Nargin (Böyük Zirə) adasında sübutsuz və 

məhkəməsiz  güllələnən  79  nəfər,  o  cümlədən  13  nəfər  yüksək  rüt-

bəli azərbaycanlı hərbiçidən biri idi...Ümumiyyətlə,1920-ci il Gəncə 

üsyanından (24 may - 4 iyun 1920-ci il) sonra Azərbaycan Ordusu-

nun  12  generalı,  27  polkovnik    və  podpolkovniki,  46  kapitanı  və 

hərbi qulluqçusu bolĢeviklər tərəfindən güllələnmiĢdi... Onların sır-

asında  istiqlal  fədaisi,  general-mayor  Əliyar  bəy  Mehdi  bəy  oğlu 

HaĢımbəyovda vardı.... 

 

 

 

 

268 

İBRAHİM bəy HEYDƏROV 

 (1879-1949) 

 

Ġbrahim bəy Ġsa bəy oğlu Heydərov 

(Heydəroğlu)  1879-cu  il  avqustun  3-də 

indi  Dağıstan  ərazisində  olan  Azər-

baycanın  qədim  Dərbənd  Ģəhərində  (rus-

lar Dərbənd Ģəhərini 1806-cı ildə iĢğal et-

miĢdilər)  zadəgan  ailəsində  dünyaya 

gəlmiĢdi.  Ġbrahim  bəyin  mənsub  olduğu 

soyun  nümayəndələri  dəfələrlə  Dərbənd 

Ģəhərinin  baĢçıları  olmuĢlar.  Ġbrahim 

Heydərov  ilk  təhsilini  1897-ci  ildə  Tey-

murxan  ġurada  (sovet  dönəmində  bu 

Ģəhər  Buynaksk  adlanırdı)  baĢa  vurmuĢ-

du. 1907-ci ildə isə o zaman çox nüfuzlu 

sayılan  Sankt-Peterburq  Yol  Mühəndisləri  Ġnstitutunu  bitirmiĢdi. 

Ali  təhsilini  baĢa  vuran  Ġbrahim  bəy  Bakıya  gəlib  müxtəlif 

sahələrdə yol mühəndisi iĢləmiĢdi. 

Ġ. Heydərov çox ağıllı və enerjili bir Ģəxs idi və bunu xalqının 

tərəqqisinə  sərf  etməyə  çalıĢırdı.  O,  1907-ci  ildə  Bakıda  “NəĢri-

Maarif” Cəmiyyətinin Ġdarə heyətinin üzvü seçilmiĢdi. Artıq cəmiy-

yətdə yetərincə nüfuzlu bir Ģəxs kimi tanınan Ġ. Heydərov 1907-ci il 

oktyabrın 14-də 28 yaĢında Dağıstan Vilayəti və Zaqatala Dairəsin-

dən Rusiyanın Üçüncü Dövlət Dumasına (1907-1912) deputat seçil-

miĢ və Sankt-Peterburqa yollanmıĢdı. O, bu Ģəhərdə Podolsk küçəsi, 

ev 31, mənzil 11-də yaĢayırdı. 

Ġbrahgim  bəy  əqidəcə  əvvəl  sosial-demokrat  idi.  RSDF(b)P-

nin  Dərbənd  təĢkilatını  Müslüm  Ġsrafilov  və  baĢqaları  ilə  yaradan-

lardan  biri  olan  Ġ.  Heydərov  Dumada  Sosial-Demokrat  (bolĢevik) 

fraksiyasına daxil olmuĢdu. Lakin Dumada millətçi rus bolĢevikləri-

nin velikorus Ģovinizmi yürütdüklərini, milli azlıqların hüquqlarına 

tam etinasızlıqla yanaĢdəqlarına görərək, bu partiyanı tərk etmiĢ və 

3-cü sessiyada Müsəlman fraksiyasına keçmiĢdi. Ġ. Heydərov müba-

rizədən-mübarizəyə  bərkiyərək,  bundan  sonra  öz  seçicilərinin  ehti-

yac və tələblərini daha qəti surətdə müdafiə etməyə baĢlamıĢdı... 

 

269 

Faktlar və dövrü sənədlər sübut edir ki, Ġbrahim bəyin deputat 

kimi  fəaliyyəti  səmərəli  olmuĢdur.  Onun  Dumadakı  qətiyyətli, 

alovlu,  tutarlı,  əsaslandırılmıĢ  çıxıĢları,  xüsusilə,  xalqın  inkiĢafı  və 

tərəqqisində  mühüm  olan  təhsil  və  maarrifçilik  məsələlərini  ön 

plana  çəkməsi  bir  qayda  olaraq,  müzakirələr  zamanı  mübahisələrə 

səbəb olurdu. Onun ibtidai məktəblərdə ana dilinin qeyri millətlərə 

məcburi  öyrədilməsinin  özünü  doğrultmadığı  ilə  bağlı  fikirləri,  bu 

layihənin  həyata  keçirilməsinin  əslində,  qeyri-xalqların  dili  və  mə-

dəniyyətinə qarĢı yönəldiyini isbat etməsi birmənalı qarĢılanmırdı... 

Zaqafqaziyadan  Üçüncü  Dumayaya  seçilmiĢ  deputatlar  X.  Xas-

məmmədov, N. Çxeidze və baĢqalarıda onu müdafiə edirdilər. Onlar 

Rusiyada dini təhsilin də durumunu kəskin tənqid esdərək, məktəb-

lərdə dini təhsil proqramlarında bərabərlik yaradılmasını tələb edir-

dilər.  Ġ.  Heydərov  “böyük  dövlətçilik”  kimi  imperiya  siyasətini  də 

tənqid edirdi. O, Dumada  “Rusiya ruslar üçündür!”, - çağırıĢı ilə çı-

xıĢ edən rus Ģovinist monarxiyaçı qrupuna qarĢı mübarizə aparanla-

rın sırasında idi. 

1909-cu ildə Üçüncü Dumanın kürsüsündən çıxıĢ edən Ġ. Hey-

dərov  çarizmin  Rusiyanın  mərkəzi  quberniyalarından  “köçürmə  si-

yasəti”ni  də  real  faktlar  və  həyati  missallar  gətirməklə  tənqid  edir, 

bu  siyasətin  Qafqazdada  sabitliyin  pozulmasına  və  millətlərarası 

qarĢıdurmaya səbəb olduğunu söyləyirdi. 

1913-cü  ildə  Rusiyanın  Daxili  ĠĢlər  Nazirliyi  “Ucqarlarda 

yerli  özünüidarənin  yaradılması  haqqında”  qanun  layihəsi  iĢləyib 

hazırlamıĢdı.  Vaxtıilə  Dumada  həmin  məsələni  qaldıranlardan  biri 

məhz Ġ. Heydərov idi. 

Ġbrahim  bəy  Heydərovun  Dumadan  sonrakı  həyatı  və  fəaliy-

yəti  yenidən  Bakıyla  bağlı  olmuĢdu.  O,  1913-cü  il  martın  27-dən 

Bakı  ġəhər  Ġdarəsinin  üzvü,  Ġdarənin  təsərrüfüt  bölməsinin  rəisi, 

həmçinin sorğu qiymətlərinin toplanması üzrə Ģəhər komissarı vəzi-

fələrində  iĢləmiĢdi.  Ġ.  Heydərov  1913-cü  ildə  “Dəyanət”  və  “ġə-

rakət”  adlı  neft-sənaye  cəmiyyətlərini  təĢkil  etmiĢ,  1914-cü  ildə 

yaradılan qeyri-maarrifçi  “ġəfa” Cəmiyyətinin (sədri Tağı Nağıyev 

idi) Ġdarə Heyətinin üzvü seçilmiĢdi. Ġ. Heydərov 1914-cü ildə Mə-

həmməd  Həsən  Hacınski  ilə  birlikdə  “Qafqazı  Öyrənən  Cəmiyyət” 

 

270 

yaratmağa  təĢəbbüs  göstərmiĢ,  onun  Nizamnaməsini  Bakı  ġəhər 

Qradonaçalnikliyinə təqdim etmiĢdi. 

1916-cı  ildə  “Nicat”  Cəmyəti  sədrinin  müavini  seçilən           

Ġ. Heydərov artıq o dövrün ən nüfuzlu ictimai-siyasi xadimlərindən 

sayılırdı.  Bunu  onun  görkəmli  Ģəxsiyyətlər  -  M.Ə.Rəsulzadə, 

Ə.M.TopçubaĢov, M.H.Hacınski, X.H. Xasməmmədov və baĢqaları  

ilə  birgə  fəaliyyəti  sübut  edirdi. 

Rusiyada 1917-ci ililn fevralında Romanovlar sülaləsinin 300 

illik hakimiyyətinə (1613-1917) son qoyan burjua-demokratik inqi-

labından  sonra  yaranmıĢ  əlveriĢli  tarixi  Ģəraitdə  Ġ.  Heydərovun  do-

ğulduğu Dağıstanda da yeni müvəqqəti hakimiyyət qurumu -  Mü-

səlman  Komitəsi  yarandıqda  məhz  Ġbrahim  Heydərovu  onun  sədri 

seçmiĢdilər. Bunu nəzərə alan Rusiya Müvəqqəti hökumətinin pay-

taxtı Tiflisdə yerləĢən, Zaqafqaziyada səlahiyyətli hakimiyyəti olan 

Zaqafqaziya  Xüsusi  Komitəsi  1917-ci  il  martın  9-da  Ġ.  Heydərovu 

Dağıstan  Vilayəti  Müvəqqəti  Ġcraiyyə  Komitəsinin  sədri  təyin  et-

miĢdi. Ġ. Heydərov 1917-ci il martın 22-də Bakıda yaradılmıĢ Mü-

səlman  Ġctimai TəĢkilatları Komitəsinin Müvəqqəti  Ġcraiyyə  Komi-

təsinin  Milli  Bürosunun  tərkibinə  seçilmiĢdi.  Büronun  sədri       

M.H. Hacınski  idi. 

1917-ci il aprelin 5-də Zaqafqaziya Xüsusi Komitəsi öz sərən-

camıyla Ġ. Heydərovu Dağıstan Vilayətinin komissarı təyin etmiĢdi. 

Həmin ilin noyabrında Rusiyanın hər yerində Müəssisələr Məclisinə 

seçkilər keçirildi. Müəsisələr Məclisinə Dağıstandan olan namizəd-

lər içərisində Ġ. Heydərov da vardı. Noyabrın 12-də Ġ. Heydərov Ru-

siya  Müəssisələr  Məclisinə  üzv  seçilmiĢdi.  Lakin  1918-ci  ilin  yan-

var ayında RSFSR hökumətinin baĢçısı V. Ġ. Lenin (10 aprel 1870, 

Simbirsk - 21 yanvar 1924, Nijni-Novqorod) Müəssisələr Məclisini 

qovduqdan  və  bu  ali  qanunverici  orqanını  müdafiə  edən  nümayiĢ-

çilər  güllələndikdən  sonra  Zaqafqaziya  Xüsusi  Komitəsi  də  bolĢe-

viklərin hakimiyyətini tanımadı. Bu cür kəskinləĢmiĢ ictimai Ģərait-

də  sosialistlər  (Mahaç  Dahadayev  və  digərləri)  Ġ.  Heydərovun 

yerinə  baĢqa  komissar  seçilməsinə  nail  oldular.  Dağıstanda  daha 

qalmağın faydasız olduğunu görən Ġ. Heydərov Bakıya gəlmiĢdi. 

1918-ci  ilin  əvvəllərində Tiflisdə  Rusiyanın  sabiq  Müəssiələr 

Məclisinə seçilmiĢ deputatlardan ibarət Zaqafqaziya Seymi yaradıl-

 

271 

dı. Ġ . Heydərov da Dağıstandan olan təmsilçi kimi Seymdəki Mü-

səlman Sosialist blokunun üzvü olmuĢdu. O elə ilk gündən Seymin 

iĢində fəal iĢtirak etmiĢdi. Onun 15 fevral 1918-ci ildə Seymin Mü-

səlman  Sosialist  bloku  adından  söylədiyi  geniĢ  nitqi  (müharibə, 

sülh,  torpaq,  sosial  və  əmək  qanunvericiliyi,  milli  məsələ  və  s. 

barədə) diqqətəlayiq olub alqıĢlarla qarĢılanmıĢdı. Ġ . Heydərov Za-

qafqaziya Seyminin qərarı ilə 1918-ci ilin fevral-martında keçirilən 

Trabzon  konfransında  iĢtirak  edən  nümayəndə  heyətinin  tərkibinə 

daxil  edilmiĢdi.  O,  Trabzon  konfransında  iĢtirak  etdiyi  müddətdə, 

Zaqafqaziya  Seyminin  1918-ci  il  martın  17-dəki  iclasında  Zaqaf-

qaziya  hökumətinin  heyəti  təsdiq  olunmuĢdu.  Y.P.  Gegeçkorinin 

(1891-1954) baĢçılıq etdiyi həmin hökumətdə  Ġ. Heydərova ümumi 

müfəttiĢ  (dövlət  nəzarəti  naziri)  vəzifəsi  tapĢırılmıĢdı.  1918-ci  il 

martın 26-da Y. Gegeçkorinin baĢ nazir olduğu 2-ci hökumət kabi-

netində də Ġ . Heydərov həmin vəzifədə saxlanmıĢdı. 

1918-ci  il martın 31-də V.Leninin birbaĢa  göstəriĢi ilə  S. ġa-

umyanın  daĢnak  bandasının  Bakıda  törətdiyi  qanlı  qırğınlardan 

sonra Zaqafqaziya seymi 2 aprel 1918-ci il tarixli iclasında Ġbrahim 

bəy  Heydərov,  Mustafa  bəy  Mahmudov  (1878,Göyçay  qəzasının 

Kürdəmir kəndi - noyabr 1937, repressiya olunub və güllələnib) və 

Cavad  bəy  Məlik-Yeqanovdan  (1878,  ġuĢa  qəzası,  Tuğ  kəndi  -  14 

may  1942,  Kareliya  MSSR,  Medvejskaya  Qori  Ģəhəri,  sürgündə 

vəfat  edib)  ibarət  nümayəndə  heyəti  yaratmıĢ  və  Bakıya  yola 

salmıĢdı. Buraya 1 gürcü və 1 erməni, həmçinin daha baĢqa  2 depu-

tatda əlavə olunmuĢdu. Bakıdakı mart soyqrımından sonra Trabzon 

konfransındakı iĢtirakını yarımçıq qoyub Tiflisə dönən M.Ə. Rəsul-

zadə Seymin rəhbərliyi qarĢısında qəti Ģərt qoymuĢdu ki, əgər Seym 

bolĢevikləri  Bakıdan  çıxarmağa  çalıĢmasa,Müsəlman  fraksiyası 

onun  tərkibindən  çıxacaq.  Bundan  sonra  Seym  Bakıya    6  min    nə-

fərlik  hərbi  qüvvə  yola  salmıĢdı... 

Bakıya gəlmiĢ Ġ. Heydərovu bolĢeviklər həbs etmiĢdilər (1918-

ci ilin ortaları). Onu yalnız 1918-ci il mayında azad etmiĢdilər. Həbs-

də  olmasına  baxmayaraq,  o,  1918-ci  il  mayın  11-də  Qafqazın  Dağlı 

Xalqlarının  Birliyi  Cəmiyyətinin  (Dağlılar  Cəmiyyətinin)  “Tapa” 

ləqəbli Əbdül Məcid Çermoyevin (15 mart 1882, Qroznı, Çeçenistan 

-  28  avqust  1936,  Paris)  təĢkil  etdiyi  2-ci  hökumət  kabinetində  (11 

 

272 

may  1918-15 dekabr 1918) nəqliyyat, poçt və teleqraf naziri vəzifə-

sinə təyin edilmiĢdi. Hökumət baĢçısı Ə.Çermoyevin rəhbərlik etdiyi 

Qafqaz  Dağlılar  Birliyinin  nümayəndə  heyəti  1918-ci  il  noyabrın 

sonunda Bakıya gələndə, Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti ilə bir 

sıra  müqavilələr  imzalanan  zaman  müqavilələrdən  birinə  nəqliyyat, 

poçt və teleqraf naziri kimi Ġ. Heydərov qol çəkmiĢdi. 

1918-ci  il dekabrın  15-də Dağıstanın  Ġttifaq  ġurası  (Qafqazın 

Dağlı  Xalqlarının  Birliyi  Cəmiyyətinin  Parlamenti)  təsis  olundu. 

ġura  Ə.  Çermoyevin  istefasını  qəbul  etdi.  Yeni  hökumətin  təĢkili 

daxili iĢlər naziri PĢimaxo Kotsevə həvalə olundu. P. Kotsevin yeni 

hökumət kabinetində (15 dekabr 1918-23 mart 1919) Ġ. Heydərova 

yollar naziri vəzifəsi verilmiĢdi. 

Ġbrahim bəy Heydərov 1919-cu ilin yazında Fransanın paytax-

tı Parisdə keçirilən beynəlxalq Sülh Konfransında Avropa dövlətləri 

ilə  danıĢıqlar  aparmaq  üçün  Dağıstandan  göndərilən  nümayəndə 

heyətinin tərkibində idi... Payızda oradan geri qayıdanda artıq gene-

ral Denikin Dağıstanı tutmuĢdu. Ġ. Heydərov əldə silah denikinçilərə 

qarĢı vuruĢmuĢdu... 

1920-ci ilin əvvəllərində 11-ci ordu Dağıstanı denikinçilərdən 

təmizlədikdən  və  orada  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra           

Ġ. Heydərov Bakıya gəlmiĢdi. Burada ictimai-siyasi, habelə mədəni 

tədbirlərdə fəal iĢtirak edərək,”Əhrar” partiyasının  üzvü Ağa Kərim 

Əminovla (1888,Bakı- 1921, Bakı) birlikdə xeyriyyə konsertlərinin, 

teatr tamaĢalarının, həmçinin  Üzeyr bəy Hacıbəylinin  (18 sentyabr 

1885,  ġuĢa  qəzasının  Ağcabədi  kəndi  -  23  noyabr  1948,  Bakı) 

“Leyli  və  Məcnun”  operasının,  habelə  “Azərbaycan    gecələri”nin  

təĢkilində  fəal  iĢtirak  etmiĢdi. 

1920-ci  ilin  əvvəlində  Ġbrahim  bəy  Heydərovu  çətin  bir 

sahəyə,  yeni  bir  məsul  vəzifəyə  təyin  etmiĢdilər.  Belə  ki,  o,  Azər-

baycan hökumətinin qərarı ilə 1920-ci il yanvarın 6-da Azərbaycan 

Cümhuriyyəti  daxili  iĢlər  nazirinin  müavini  vəzifəsinə  təyin  edil-

miĢdi.  Həmin  vaxt  daxili  iĢlər  naziri  Məhəmməd  Həsən  Hacınski 

idi.  Hərtərəfli,  təcrübəli,  peĢəkar  kadr  olan  Ġbrahim  bəy  Heydərov 

daxili  iĢlər  nazirinin  müavini  vəzifəsində  1920-ci  il  martın  10-dək 

fəaliyyət  göstərmiĢ,  bu  vəzifədə  həmin  sahənin  inkiĢafı  üçün,  o 

 

273 

cümlədən    respublikada  ictimai  asayiĢin  mühafizəsi  və  cinayətkar-

lıqla  mübarizədə  var  qüvvəsini sərf  etmiĢdi... 

...  Daxili  iĢlər  nazirinin  müavini  Ġbrahim  bəy  Heydərovun 

1920-ci  il  yanvarın  23-də  Bakıdan  Qarabağ  General-Qubernatorlu-

ğuna məxfi qrif altında göndərdiyi teleqramda deyilirdi: 

”ġuĢa.  Hüseyn  bəy    Mahmudbəyova.  Səlim  bəyə  çatdırınki, 

(rotmistr  Səlim  bəy  Qarabağdakı  kürd  süvari  divizionunun 

komandiri  idi)  Xəlil  paĢa  Xosrov  bəy  Sultanovun  sərəncamında 

olmasını əmr edir. Nömrə 423. 

Daxili iĢlər naziri əvəzi Heydərov”. 

Bir  gün  sonra,  yanvarın  24-də  Xəlil  paĢanın  bu  gün  axĢam 

qatarla  ġuĢaya  salınacağını,  onun  üçün  Yevlax  stansiyasına  

avtomobil  göndərməyi  əmr  edirdi . 

...Daxili  iĢlər  nazirinin  müavini  Ġbrahim  bəy  Heydərov  türk 

generalı Xəlil paĢanın Azərbaycandakı fəaliyyətindən...xəbərdar idi. 

Azərbaycanın  istiqlal  fədailərindən  biri  Ġsa  bəy  AĢurbəyli  (1878-

1938)  bir  çox  milli  təəssübkeĢlərimiz  kimi  otuzuncu  illərdə  həbs 

olunduqdan  sonra  XDĠK-in  müstəntiqinə  verdiyi  ifadələrində  Ġb-

rahim bəy Heydərovun kommunistlərlə “əməkdaĢlığı”nı bildirmiĢdi. 

Bu,  general  Mustafa  Faruq  Nuru  paĢa  ilə  əlaqədardı.Belə  ki, 

bolĢeviklər  tərəfindən  Batumda  həbs  edilmiĢ  Nuru  paĢanı  xilas  et-

mək lazım idi. Ġ. Heydərov və silahdaĢları Nuru paĢanın xilasını çə-

tinliklə də olsa təĢkil etməyi bacarmıĢ (bu iĢi əslən göyçaylı, Azər-

baycan  Parlamentinin  üzvü  Yusif  Yaqub  oğlu  Əhmədov  (Əhməd-

zadə).  Otuzuncu  illərdə  repressiyaya  məruz  qalmıĢ,  həbs  olunaraq, 

1938-ci  il  iyulun  26-da  güllələnmiĢdi)  və  onu  azad  etdirib  Bakıya 

gətirmiĢdi.  Bakıda  sabiq  daxili  iĢlər  naziri  Behbud  xan  CavanĢirin 

yanında Nuru paĢa, Həmid Sultanov, Əli Heydər Qarayev, Ġbrahim 

bəy  Heydərov,  Ġsa  bəy  AĢurbəyli  və  Zaqafqaziya  Diyar  Komitəsi 

nümayəndəsinin iĢtirakı ilə yığıncaq olmuĢdu. Ġclasda qəbul edilən 

qərara əsasən Nuru paĢa təhlükəsizlik nöqteyi-nəzərdən daha etibar-

lı hesab olunan Dağıstana yola salınmıĢdı...Sonra onun ardınca Tür-

kiyədən general Xəlil paĢa da Bakıya gəlmiĢdi... 

Azərbaycanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra  Ġ.  Heydə-

rov lazımlı bir mütəxəssis kimi Azərbaycan SSR yollar, poçt və te-

leqraf  naziri  Cəmil  bəy  Vəzirovun  (1886,  ġuĢa  qəzası,  Zümürxaç 

 

274 

kəndi  -  1943,  Oryol  Ģəhəri,  Rusiya)  müavini  təyin  edilmiĢdi.  Ancaq 

heç bir ay keçməmiĢdi ki, Azərbaycan FK tərəfindən həbs olunmuĢ-

du.  Onu  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  hökumətinin  həbsdə  yatan 

görkəmli  xadimlərinin  azad  olunmasına  yardım  göstərməsində  suç-

layırdılar. Ġ. Heydərov yalnız, Azərbaycan SSR XKS-in sədri, köhnə 

dostu N. Nərimanovun iĢə qarıĢmasından sonra 1920-ci ilin sonunda 

həbsdən azad edilmiĢ və daha Bakıda qalmayıb Gürcüstana getmiĢdi. 

Orada hələ sovet hakimiyyəti qurulmamıĢdı. MenĢevik hökuməti onu 

köhnə dostu kimi səmimi qarĢılamıĢdı. Lakin 1921-ci il fevralın 25-

də  Gürcüstan  sovetləĢəndən  sonra  Ġ.  Heydərov  Fransaya  mühacirət 

etməyə  məcbur  olmuĢ  və  ailəsi  ilə  1925-ci  ilədək  orada  yaĢamıĢdı. 

Ġbrahim bəy Fransada siyasi fəaliyyətlə məĢğul olaraq, xarici ölkələr-

də aparılan diaspor iĢini birləĢdirmək, Qafqaz xalqlarının azadlıq mü-

barizəsinə  rəhbərlik  məqsədilə  Parisdə  yaĢayan  Ə.  TopçubaĢov,  Ə. 

Çermoyev, Ceyhun Hacıbəyli (2 fevral 1891, ġuĢa - 22 oktyabr 1962 

Paris),  Heydər  Bammatov  (1890,  Dağıstan  –  1965,  Fransa,  milliy-

yətcə  kumık idi) daxil  olduğu  Konfedarasiya  təsis  etmiĢdi. 

1925-ci ildə Türkiyə hökuməti Ġbrahim bəy Heydərovu Ġstan-

bula dəvət etmiĢdi. Ġbrahim bəy Türkiyəyə köçdükdən sonra “Hey-

dəroğlu”  soyadını  qəbul  etmiĢdi.  Ġbrahim  Heydəroğlu  Türkiyədə 

Kayseri dəmir yolu xəttində, Türkiyənin Yollar Nazirliyində və axı-

rıncı iĢ yeri olan AbadlaĢdırma Nazirliyində müxtəlif məsul vəzifə-

lərdə çalıĢmıĢ,  yüksək elmi heyətin üzvü olmuĢdu. O, 1949-cu ildə 

70  yaĢında  vəfat  etmiĢ  və  Ankaradakı  Cəbəçi  məzarıstanlığında 

dəfn  olunmuĢdur... 

Ġbrahim bəy Heydəroğlunun nəsil və ailəsi barədə də bir qədər 

bəhs  etmək  yerinə  düĢər.  Onun  nəslinin  baĢçısı  Hacı  Osman  bəy 

Heydərov Dərbəndin köklü sakinlərindən idi. O, Dərbənd Ģəhərinin 

də baĢçısı olmuĢdu. Hacı Qasım bəyin Nemətulla və  Minətulla adlı 

2 oğlu vardı. Nemətulla (4 oktyabr 1827 - 20  yanvar 1901) hərbçi 

olmuĢ, çar Rusiyasının general-mayoru (1844) rütbəsinədək yüksəl-

miĢ, 3-cü dərəcəli “Müqəddəs Georgi” ordeninə layiq görülmüĢ və 

Rusiyada  bu  ordeni  alan  ilk  müsəlman  idi.  Ġkinci  oğul    Minətulla 

bəyin  3  oğlu  dünyaya  gəlmiĢdi:  Ġsa  bəy,  Musa  bəy  və  Qasım  bəy. 

1822-ci  il  təvəllüdlü  Ġsa  bəy  Heydərov  Ġbrahim  bəyin  atasıydı.  O, 

 

275 

hərbçi vəzifəsində xidmət göstərmiĢ, xüsusi polis konvoyunun pra-

porĢiki olmuĢdu. 

Ġ.  Heydərov  hələ  1915-ci  ildə  Dərbənddə  general-leytenant 

BalakiĢi  bəy  Ərəblinskinin  (1828  Tala  kəndi,  Zaqatala  -  3  yanvar 

1905, Dərbənd) oğlu Cahangir bəyin qızı Nisə xanımla (1900-1943) 

ailə  qurmuĢdu.  (Qeyd:  B.Ərəblinski  Qafqazın  müsəlman  əhalisin-

dən Rusiyada ali hərbi təhsil almış ilk azərbaycanlı idi. O, düz 50 il 

çar Rusiyasının ordusunda nümunəvi xidmət göstərmiş, çoxlu orden 

və  medallarla  təltif olunmuşdu. General-leytenant  B. Ərəblinskinin 

Azərbaycan milyonçularının lideri Hacı Zeynalabdin Tağıyevlə qo-

humluğu  vardı.  Belə  ki,  hacı  general  B.  Ərəblinskinin  kiçik  qızı 

Sona  xanımı  almışdı.  Üçüncü  Dumaya  Azərbaycandan  deputat 

seçilmiş  oğlu  Ağa  İsmayıl  bunun  üstündə  atasından  birdəfəlik 

küsmüş, heç Dumaya  da  getməmişdi). 

Ġbrahim  bəy  Heydərovun  generai-leytenant  B.  Ərəblinskinin 

nəvəsi Nisə xanımla izdivacından 4 övladı dünyay gəlmiĢdi. Bunun 

3-ü  qız,  1-i  isə  oğlan  idi.  Oğlanın  adını  Minnətullah  qoymuĢdular. 

Minnətullah  5  sentyabr  1918-ci  ildə  Bakıda  doğulmuĢdu.  Sonralar 

ali  hüquq  təhsili  almıĢ  vəkil  Minnətullah  Heydəroğlu  Türkiyənin 

tanınmıĢ Ģəxslərindən, hüquqĢünaslarından və siyasətçilərindən biri 

olmuĢdu. Minnətullah bəy hələ uĢaq ikən atasından mükəmməl öy-

rəndiyi Ģahmatı 80 yaĢından sonrada oynayır, hətta turnirlərədə qatı-

lırdı.  Bu  gündə  Ġzmirdə  onun  adına  Ģahmat  turnirləri  düzənlənir. 

Minnətullah bəy Heydəroğlu 88 illik ömrünün son 15 ilini Ġzmir Ģə-

hərində yaĢayıb, ancaq 16 avqust 2006-cı ildə Bürhanədə yay evin-

də dünyasını dəyiĢib. 

Ġbrahim bəy  Heydəroğlunun  böyük qızı  Leyla xanım Heydə-

roğlu  1920-ci  ildə  Dərbənddə  anadan  olmuĢ  və  1955-ci  ildə  Ġstan-

bulda vaxtsız, cəmi 35 yaĢında vəfat etmiĢdi... Ortancıl qızı Fatma 

xanım Alpenqin 21 noyabr 1921-ci ildə Tiflisdə doğulmuĢ, Ankara-

da  yaĢamıĢ və indi də orada qəzet  sahəsində çalıĢan qızı Mina xa-

nım  Tansellə  yaĢamaqdadır...  Kiçik  qızı  ġermin  xanım  Özgen  22 

aprel  1926-cı  ildə  Ġstanbulda  anadan  olmuĢ,  85  il  ömür  sürmüĢdü. 

O,  24 yanvar 2011-ci ildə Ġstanbulda vəfat etmiĢdir... 

 

 

 

276