İSTİqlal fəDAİLƏRİ – azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ İŞLƏr naziRLƏRİ
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qeyd .
|
Qeyd: Xosrov bəy İbrahim bəy oğlu Folatov (tarixi ədəbiyyatda belə yazılır. Əslində, Poladovdur...). 1860-cı ildə Şuşada anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini molla yanında almışdı. Sonra Şuşa şəhər məktəbində oxumuşdu. Bir müddət Şuşa Qəza İdarəsində məmur işləmişdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə artıq polkovnik rütbəsində polisdə müxtəlif məsul vəzifələrdə, o cümlədən Qarabağ General-Qubernatrorluğunda məsləhətçi vəzifəsində çalışmışdı... Ermənilər qubernator X. Sultanova məktub göndərmiĢdilər. Məktubda Ağdam Ġnzibati Ġdarəsinin rəisi Xosrov bəy Poladova təĢəkkür bildirilirdi. Deyilirdi ki, 1918-ci il iyun ayının ilk günlə- rində Yevlax stansiyasından ġuĢaya gedərkən (həmin vaxt Yevlaxın sahə pristavı Ələkbər bəy Qalabəyov idi) Ağdam stansiyasında sax- lanıldıq. Çünki həmin vaxt ġuĢada “çaxnaĢma” baĢ vermiĢdi... Bu zaman biz polkovnik Xosrov bəy Poladovun rəhbərlik etdiyi Ağdam Ġnzibati Ġdarəsi tərəfindən son dərəcə səmimi və qayğıkeĢ münasibət gördük. Bizim üçün ayrılmıĢ binada nəinki sərbəst, təhlükəsiz gəzir- dik, hətta özümüzə lazım olan zəruri ərzaq malları da alırdıq. Biz Ġnzibati Ġdarə əməkdaĢları tərəfindən çox səmimi münasibət gördük. Xüsusilə, ermənilərin saxlandığı məntəqənin müdiri Əbdürrəhim bəy Xocalinskinin xidmətlərini qeyd etməliyik (tarixi ədəbiyyatda Xozalanski yazılır. Fikrimizcə, Xocalinski düzdür. Xocalinski son- ralar, otuzuncu illərdə repressiyaya məruz qalıb, həbs edilmiĢ və 1937-ci il noyabrın 15-dən 16-na keçən gecə 74 yaĢında güllələn- miĢdir...). Bütün bu Ģəraiti nəzərə alaraq, biz aĢağıda imza atmıĢ 94 231
nəfər erməni xahiĢ edirik ki,Ağdam Ġnzibati Ġdarəsinə bizim təĢəkkürümüzü çatdırasınız. Bununla yanaĢı, X. Poladov Qarabağda erməni-daĢnaklara qarĢı qətiyyətli mübarizə aparmıĢdı... ġUġA QƏZASI. Mərkəzi ġuĢa Ģəhəri. 1 yanvar 1841-ci ildə çarizmin Qafqazda keçirdiyi 10 aprel 1840-cı il tarixli inzibati islahatı zamanı Kaspi vilayətinin tərkibində yaradılmıĢdı...1867-ci il dekabrın 9-da çar hökuməti “Qafqazda inzibati islahatlar haqqında” fərman verdi.Fərmana əsasən aparılan yeni inzibati islahatlar nəticəsində Yeli- zavetpol quberniyası yaradıldı. Quberniyanın tərkibinə 8 qəza, o cüm- lədən ġuĢa qəzası daxil oldu. Paytaxtı ġuĢa olan ġuĢa qəzasının ərazisi 4423,28 kv.verst, əhalisi isə 144876 nəfər ,o cümlədən 76730 kiĢi, 68146 qadından ibarət idi... ġuĢa qəzası 1929-cu ildə ləğv edilmiĢdi. 1930-cu ildə ġuĢa rayonu yaradılmıĢdı.1963-cü ildə ləğv edilərək, ərazisi Xankəndi rayonuna verilmiĢdi.Lakin 1965-ci ildən yenidən müstəqil royon olmüĢdur... Qarabağın mərkəzi ġuĢa Ģəhəri 1992-ci il mayın 8-də erməni - rus iĢğalçıları tərəfindən zəbt edilmiĢdir... ġuĢa Qəza Ġdarəsinin rəisi (aylıq məvacib 3000 manat) Qədir bəy Hacıbəyov, böyük köməkçisi Avetis Ter Qukasov idi. Qəza polis pristavlıqları: 2-ci Vərəndə sahə polis pristavlığı (Vərəndənin peçe- neq-qıpçaq, yaxud oğuz türk tatfalarından birinin adı olduğu ehtimal olunur. Bərəndə və ya Vərəndə tayfası 13-cü əsrin əvvəllərində Dər- bənd vasaitəsilə Azərbaycana gəlməsi güman edilir.Vərəndə 1840- 1867-ci illərdə ġuĢa qəzasının inzibati ərazi sahələrindən biri idi. 1867-ci il dekabrın 9-da çar fərmanı əsasında yeni inzibati islahatlar keçriləndə ərazisi və kəndləri Cəbrayıl və ġuĢa qəzaları arasında pay- lanmıĢdı.Vərəndənin sonrakı adı Ağdərədir. Ağdərə rayonu 1930-cu ildə yaradlımıĢdı və Mardakert adı ilə DQMV-nin inzibati rayonu idi. 1939-cu ilədək Cerabert rayonu adlanıb (“ermənilər ona “Cermux” deyirlər. Əslində, Çiləbörddür). Pristav Aqoparon Danialbəyov, kö- məkçisi Fəxrəddin bəy ġərifbəyov.3-cü sahə Vərəndə polis pris- tavlığı. Pristav Baqrat Mixaylov. 4-cü sahə polis pristavlığı. Pristav Salah Ağayev. 3-cü Ağdam sahə polis pristavlığı. Pristav Hüseynəli Sofiyev,köməkçisi Əbdürrəhim bəy Xocalinski.5-ci sahə polis pris- tavlığı. Pristav Cəfərqulu Ərəbov, köməkçisi Əbdürrəhim Axundov. Qeyd: Ağdamın qədim adının “Aquen” sözündən törəndiyi irəli sürülür... Hələ 18-ci il əsrin birinci yarısında Qarabağ xanı 232
Pənahəli xan Sarıcalı-Cavanşir öz dədə-baba mülkü olan Ağdamda İmarət adlanan yerdə ağ daşdan məqbərə tikdirmişdi. Həmin imarət ətraf yerlərin əhalisi üçün bir növ mayak rolunu oynamışdır. Ağdamın adını həmin imarətlə əlaqələndirənlərdə var. Bu mənada “Ağdam” “Günəş şüaları ilə nurlanmış işıqlı, ağ ev” deməkdir .Bəzi etimoloqların fikrincə,”Ağdam” sözü qədim türk dilində “kiçik qala” deməkdir. Lakin Ağdamın Pənahəli xanın tikdirdiyi imarətə qədər mövcudluğu bəllidir. Tarixi ədəbiyyatda Ağdam şəhərinin 1928-ci il- də yarandığı barədə məlumatlar da var... 1930-cu il avqustun 8-də Ağdamda rayon təşkil olunub. Ağdama Qurdlar da demişlər. Ağdam rayonu və şəhəri 23 iyul 1993-cü ildə erməni qəsbkarları tərəfindən işğal olunmuşdur. Ağdam turistlər arasında maraq doğuran “20 ruh- lar şəhəri” siyahısına salınıb. 2010-cu ilin noyabr ayında üzdəniraq Dağlıq Qarabağ Respublikası adlanan separatçı rejimin rəhbərləri Ağdamın adını erməniləşdirmək məqsədilə onun adını dəyişərək “Akna”, ”Akn”,”Hakaku” qoyublar. Ağdam Bakıdan 358 km. məsa- fədə yerləşir. ZƏNGƏZUR QƏZASI. Mərkəzi Gorus kəndi idi. ( Zəngəzur - “zəng susdu “ deməkdir). Hələ 1861-ci ildə aparılan islahatlar za- manı inzibati ərazi vahidi kimi Yelizavetpol quberniyasının tərkibi- nə daxil edilmiĢdi. 1867-ci il dekabrın 9 da çar hökuməti “Qafqazda inzibati islahatlar haqqında” fərman verdi. Fərmana əsaasən aparı- lan yeni inzibati islahatlar nəticəsində 1868-ci il yanvarın 1-dən Yelizavetpol quberniyası yaradıldı. Quberniyanın tərkibinə 8 qəza - Yelizavetpol, ƏrəĢ, Nuxa, Qazax, CavanĢir, Cəbrayıl, Zəngəzur və ġuĢa qəzaları daxil idilər.Mərkəzi Gorus Ģəhəri (indi Ermənistan ərazisində,Gorus çayı sahilindədir.1370 m. hündürlükdə yerləĢir. Sonralar, 1924-cü ildə ilk dəhə Ģəhər statusu almıĢdı) olan Zəngəzur qəzasının ərazisi 6742,92 kv.verst (1 verst =1,0668 km.-dir), əhalisi 224197 nəfər, o cümlədən 112780 kiĢi, 111417 qadın idi. Əhalinin 120 min nəfərini (53,2 faizini) azərbaycanlılar, 3638 (1,62 faizini) müsəlman kürdləri təĢkil edirdi. Zəngəzur Qəza Ġdarə rəisi (aylıq məvacib 3.000 manat) vəzifəsini əvəz edən Həbib xan ġəkinski (1920-ci ilin əvvəli) idi. Qeyd: AXC dövründə Zəngəzur qəzasında əsas 6 nəfər qəza rəisi vəzifəsində xidmət göstərmişdir. Bunlar: 1 . Fərəc bəy Məlikna- 233
mazəliyev. 2. Hüseyn bəy Mahmudbəyov. 3. Fərrux bəy Sərməstbəyov 4. Mirzə Məhəmməd Axundov. 5 . Camal bəy Sultanov. 6. Həbib xan Şəkinskidir. H. Şəkinskini müvəqqəti olaraq onun böyük köməkçisi (birinci müavini) Şahsuvar bəy Kələntərov (Hüseynbəyov) əvəz etmişdir... Kiçik köməkçisi Mahmud bəy Hüseynəli bəy oğlu Sərməst- bəyov idi. İkinci sahənin polis pristavlığı. Pristav Cabbar Niyazov idi. Üçüncü sahənin polis pristavlığı. Pristav Əli bəy Şərifov idi. Dördüncü sahənin polis pristavlığı. Pristav Cəmil Şirinov idi. CƏBRAYIL QƏZASI. Mərkəzi Karyagin (Qarabulaq) kəndi. Qəza Ġdarə rəisi (aylıq məvacib 3.000 manat) Ələkbər bəy Bəh- rəmbəyov (1920-ci ilin əvvəli) (ondan əvvəl bu vəzifəni Hüseyn bəy Mahmudbəyov daĢımıĢdı...Ə. Bəhrəmbəyov bu vəzifəyə Azər- baycan hökumətinin qərarı və daxili iĢlər naziri N.Yusifbəylinin 5 yanvar 1920-ci il tarixli 228 nömrəli əmri ilə təyin olunmuĢdu. Onun rəisliyi 12 dekabr 1919-cu ildən sayılmıĢdı. Ə. Bəhrəmbəyov bunadək Bakı Mərkəzi Həbsxanasının rəisi vəzifəsində xidmət edir- di. Ə. Bəhrəmbəyov Cəbrayıl qəzasının rəisi vəzifəsində 1920-ci il martın 6-dək çalıĢmıĢdı...), köməkçisi Ġsrail Ter Ġonisyan. 1-ci sa- hə polis pristavlığı. Pristav Həbib Məhərrəmov (sovet hakimiyyət dövründə həbs olunmuĢ və Azərbaycan FK Kollegiyasını qərarı ilə 1921-ci ildə güllələnmiĢdi...). 2-ci sahə polis pristavlığı. Pristav Mirzə Həsən bəy Mirzə Cəfər oğlu Vəzirov (ġuĢada anadan olmuĢ- du. Əvvəllər ġuĢa Ģəhərində tərcüməçi və pristav köməkçisi iĢləmiĢ- di). 3-cü sahə polis pristavlığı. Pristav Camal bəy Əlibəyov. 4-cü sahə polis pristavlığı. Pristav ArĢak Balasanyan, köməkçisi Artyom ġahnəzərov idi.
234
Cəbrayıl qəzası çar hökumətinin “Qafqazda inzibati islahatlar haqqında” 9 dekabr 1867-ci il tarixli fərmanına əsasən Yelizavetpol quberniyasının tərkibində 8 qəzadan biri kimi 1 yanvar 1868-ci ildə təsis olunmuĢdu. Ərazisi 3276,31 kv.verst, əhalisi 89584 nəfər, o cümlədən 44.493 nəfəri (49,66 faizi) kiĢi, 45.091 nəfəri (50,33 faizi) isə qadın idi.Onun tərkibinə ġuĢa qəzasının Vərəndə (indiki Ağ- dərə) sahəsi, Qarabulaq sahəsi (indiki Füzuli), qisməndə Beyləqan, Qubadlı və Zəngilan əraziləri daxil edilmiĢdi. Cəbrayıl qəzası zəruri inzibati ərazi dəyiĢiklikləri aparılan zaman,1 iyul 1883-cü il qanu- nuna əsasən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası tərkibində CavanĢir qəzası ilə birlikdə müstəqil inzibati ərazi vahidi kimi yenidən yara- dılmıĢdı. Maili düzənlikdə, Ġncəçay vadisində,Gəyən çölündə yer- ləĢirdi. Cəbrayıl strateji cəhətdən əlveriĢli, mühüm yer olduğundan rus hərbi qarnizonu tərəfindən orada hərbi Ģəhərcik salınmıĢdı. Cəb- rayıl qəzasının adı orta əsrlərdə yaĢamıĢ Cəbrayıl Ata adlı nüfuzlu bir Ģəxsin adı ilə (o, AlıpaĢa dağının görkəmli bir yerində dəfn olunmuĢdur...) əlaqədar olaraq belə adlandırılır.Cəbrayıla əhali arasında “Qıraxtin” (yəni qıraxda, ucqarda yerləĢən),”Qıraxdin” və “Tulus Cəbrayıl” da demiĢlər (”tulus” türk tayfasının adıdır). 1918-ci il avqustun 30-da F. Xoyskinin baĢçısı olduğu Azər- baycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin qərarı ilə daha bir tarixi ədalətsizlik bərpa olunmuĢ, çarizmin müstəmləkə siyasətinin rəmzi olan Karyagin adə ləğv edilmiĢ və əvvəlik Cəbrayıl qəzasaının adı özünə qaytarılmıĢdı. AXC süqut etdikdən və Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra quberniyalar 1920-ci il aprelin 28- dən ləğv olunsada, bütün qəzalar (16 qəza), o cümlədən mərkəzi Cəbrayıl Ģəhəri olmaqla Cəbrayıl qəzası 1929-cu ilin aprelinədək respublikanın inzibati ərazi vahidi kimi qalmıĢ,fəaliyyət göstər- miĢdi.1929-cu il aprelin 8-dən baĢlayaraq Azərbaycan SSR-in inzi- bati-ərazi idarəetmə bölgüsündə yeni dəyiĢiklilər aparılmağa baĢ- lanmıĢdı. Bu, qəzaların ləğvi rayonlaĢma ilə əlaqədar idi.Odur ki, 1929-cu ilin aprelindən Cəbrayıl qəzası da ləğv olunmuĢ və bir il sonra əvəzində sabiq Cəbrayıl qəzasının altıda bir hissəsi hesabına yeni Cəbrayıl rayonu yaradılmıĢdı. Ġndiki müstəqil Cəbrayıl rayonu da elə həmin vaxtdan mövcuddur.Cəbrayıl Ģəhəri və rayonu 23 avqust 1993-cü ildə rus-erməni qəsbkarları tərəfindən iĢğal edilmiĢ- 235
dir.Ermənistan Respublikası rəhbərliyi indi Cəbrayıl Ģəhərinə “Jra- kan” adı vermiĢdir... Yuxarıda qeyd etdiki, Cəbrayıl qəzası yaradılanda onun tərki- binə Qarabulaq (keçmiĢ Karyagin, indiki Füzuli rayonu), Beyləqan (keçmiĢ Jdanov rayonu), Qubadlı və Zəngilan əraziləri də daxil olunmuĢdu. Fikrimizcə, Cəbrayılla əlaqədar olduğu üçün qısaca bu rayonların da tarixinə nəzər salmaq yerinə düĢər. QARABULAQ. Füzuli Ģəhərinin və rayonunun keçmiĢ, lakin həqiqi adıdır. Qarabulaq” türkcə ”böyük bulaq” anlamındadır.”Qa- ra” türkcə “böyük” deməkdir.”Qarabulaq”, yəni ”bol sulu bulaq, çeĢmə” mənasındadır.Lakin əksər alimlər və tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Qarabulaq ərazidə yaĢayan qədim türk tayfaları Qarabu- laqlıların adıyla bağlıdır. Qarabulaqlılar sülaləsi döyüĢkən Kəngərli türk tayfalarındandırlar.Hazırda Naxçıvan Muxtar Respublikaında Qarabulaqlılar yaĢayırlar. Azərbaycan SSR dönəmində DQMV-nin Xankəndi rayonuna tabe olan Qarabulaq kəndi (və sovxozu) sonra qəsəbə statusu almıĢdı.Qarabulaq (indiki Füzuli Ģəhəri) Araz çayı- nın qolu olan Köndələnçayın sahilində, Qarabağ silsiləsinin ətəyin- də yerləĢir. Qarabulaq adına tarixdə əvvəldən rast gəlinsədə , onun düzən yerdə, qıĢlaq sahəsi əsasında 1827-ci il sentyabrın 10-da sa- lınması yazılır...1905-ci il mayın 14-də Qarabağ xanlığının Rusiya tərkibinə keçməsini rəsmiləĢdirmiĢ Kürəkçay müqaviləsinin (“And- lı öhdəlik”) 100 illiyi tamam olanda, bu münasibətlə Cəbrayıl qə- zasının adı dəyiĢdirilərək,vaxtıilə çar Birinci Aleksandrın sevimlisi olmuĢ, Qarabağda və Azərbaycanın digər yerlərinin istilasında xidmətlər göstərmiĢ, rus ordusunun zabiti, polkovnik Pavel Mixay- loviç. Karyaginin (1761, Poltava Ģəhəri, Ukrayna - 14 dekabr 1807, ġuĢa Ģəhəri) Ģərəfinə Karyagin qəzası adlandırılmıĢdı.Yeni yaranan Karyagin qəzasının mərkəzi Cəbrayıl Ģəhəri elan olunmuĢdu. BEYLƏQAN. Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı- dan 265 kilometr məsafədə yerləĢir. Bu rayon yeganə rayondur ki, Həzrəti Cərcis Peygəmbərin qəbri onun ərazisindədir. (Həzrəti Cər- cis Peyğəmbər 7-ci əsrdə təkallahlığı təbliğ üstündə təqibdən yaxa qurtarmaq üçün Beyləqan ərazisinə gəlmiĢdi. Peyğəmbərin türbəsi 16-cı əsrdən ziyarətgah yerinə çevrilmiĢdir...). Beyləqan Azərbayca- nın orta əsrlərdə inkiĢaf etmiĢ sənətkarlıq və ticarət Ģəhəri olmuĢdur. 236
Karvan yollarının üstündə yerləĢən bu Ģəhərin adı 9-14-cü əsrlərdə çəkilir. Ərəb müəlliflərinin məlumatına görə Beyləqan Ģəhəri 5-ci əsrin sonu - 6-cı əsrin əvvəllərində Sasani ĢahənĢahı Ġ Qubad (488- 531) tərəfindən salınmıĢdır. Beyləqan Ģəhərinin xarabalıqları rayo- nun Kəbirli kəndi yaxınlığında Örənqala adı ilə tanınmıĢdır. 1933- 1961-ci illərdə rayonun Kəbirli kəndindən cənubda Örənqala yaĢa- yıĢ yerində arxeoloji tədqiqatlar aparılmıĢdı. Örənqalanı AMEA-nın müxbir üzvü, görkəmli mərhum arxeoloq, tarix elmləri doktoru Qara Əhmədov (1928-2003) tədqiq etmiĢdir. (Qeyd: Qara Məm-
beyləqanlı idi, orada doğulmuĢdu. MənĢəəcə kürddür. Hökmdar, həm də Ģairdir) və 13-cü əsr ərəb tarixçisi, monqol yürüĢlərinin müasiri Ġzzəddin Əbül Həsən Əli ibn Məhəmməd Ġbn Əl-Əsrin (1160-1234) yazdıqlarından məlim olub ki, Beyləqan Ģəhəri monqol sərkərdələri Cəbə və Subudayın Azərbaycana yürüĢü zamanı, 1221- ci il oktyabr ayının 9-u-noyabr ayının 18-də baĢ verən qanlı döyüĢ- lərdən sonra müqavimət göstərdiyi üçün süquta uğradılmıĢdı... Tari- xin müxtəlif dönəmlərində Beyləqan Gəncə Əmirliyinin, Cavad, Cəbrayıl və Karyagin qəzalarının tərkibində olmuĢdur... Beyləqanın ən iri yaĢayıĢ məntəqələrindən biri Birinci ġahsevən kəndidir. Kənd Araz çayına yaxın, DaĢburun stansiyasın- da yerləĢir. Kənd adını tarixdə öz döyüĢkənliyi ilə ad çıxarmıĢ məĢ- hur köçəri-elat Sahsevən tayfasının adından götürmüĢdür. ”ġah- sevən” adı Birinci ġah Ġsmayıl Səfəvinin (1487-1524) hakimiyyəti dövründə (1501-1524) yaranmıĢdır. ”Sahsevən”, yəni “Ģahın sev- diyi el”, ”elin sevdiyi Ģah” deməkdir. ”ġahsevənlərin erkən vətəni Güney (Cənubi) Azərbaycan olmuĢdur. ġahsevənlər xüsusi qəbilə və tayfa birliyi olmayıb, ayrı-ayrı qəbilə və tayfa birliklərinə daxil olan icma-qəbilə qruplarının, qəbilə və oymaqlardan ayrılaraq bir- ləĢməsi nəticəsində əmələ gəlmiĢdi. Qaynalarda yazılmıĢdır: ”ġah- sevənlər. ġahsevən atlıları. Birinci ġah Abbas Səfəvi Cənnətiməkan 237
(1587-1629). (Ləqəbi “Böyük”. 27 yanvar 1571-ci ildə Heratda (Əfqanstan. Tarixi ədəbiyyatda NiĢapurda adlanmıĢdır...) da doğul- muĢ, 19 yanvar 1629-cu ildə ƏĢrəf Ģəhərində 58 yaĢında vəfat et- miĢ, Mazandaranda dəfn olunmuĢdur) tərəfindən 7 əsas qızılbaĢ elindən təĢkil edilmiĢ türk tayfasıdır. Əmir Teymur (1336-1405) 14-cü yüzillikdə ġahsevənləri Azərbaycanda məskunlaĢdırmıĢdı. ġahsevənlər Ərdəbil və MeĢkin qoluna bölünür. MeĢkin qolu köçəri, Ərdəbil qolu isə oturaqdır. ġahsevən eli bütün oymaqları ilə br yerdə 76.500 nəfərdir...Ərdəbil ətrafında Savalan dağının Ģimal yaylaqlarına köçürlər. Muğanda qıĢlayırlar. ġahsevənlər Azər- baycanın siyasi həyatında mühüm rol oynamıĢlar. Tarixçi alim, mərhum Hüseyn Dəlili yazır: ”ġahsevənlər etno- qrafik qrupdur. Cənubi Azərbaycanın Ģimal-Ģərqində, Savalan dağı və Qarasu çayı ərazisində (hövzəsində), qisməndə Quzey (ġimali) Aazərbaycanın cənubunda məskunlaĢmıĢdılar. Birinci ġah Abbas Cənnəti-Məkan 16-17-ci əsrlərdə Azərbaycanın güclü tayfa baĢ- çılarının mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq cəhdlərinin qaĢısını almaq və öz hakimiyyətini gücləndirmək məqsədilə bəzi tayfaları (əfĢar, qacar, zülqədər, təkəli, bəydili, quzatlı və s.) öz tərəfinə çəkərək “ġahsevən” adlı xüsusi Ģah qvardiyası yaratmıĢdı. Səfəvilər dövlə- tinin əsas hərbi qüvvəsinə çevrilən ġahsevənlilər sonralar Azər- baycanın siyasi həyatında mühüm rol oynamıĢlar. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında yazılmıĢdır: ”... Ərdəbil, Mugan, Qəzvin və s. ərazilərdə ġahsevənlilərə xeyli torpaq sahələri bağıĢlanmıĢdı...19-cu əsrin sonunda ġahsevən- lilərin əksəriyyəti oturaq həyata keçmiĢdi. Onlar maldarlıq, toxuculuq və qismən əkinçiliklə məĢğul olurdular. ġahsevənlər onlarca tirə, oymağ, tayfa və qoldan (quzatlılar, inanlılar, canıyarlılar, əliyarlılar, qocabəylilər, bəydililər, xələfli, quzanlı, dursunxocalılar, məstalıbəy- lilər, zərgərlər, əlihəsənlilər, canıyarlılar, qocabəylilər, rzabəylilər, poladlılar, alarlar, qarahəsənlilər, talıĢmikayıllılar, novruzbəylilər, preyvatlılar, qaraqasımlılar və baĢqaları) ibarətdirlər. 1983-cü il mə- lumatına görə ġahsevənlərin sayı 250 min nəfər idi. ”ġahsevəni” saz havası da ġahsevənlilərlə əlaqədar yaranmıĢdır. Ona “DöĢəmə Ko- roğlu” da deyilir. ”ġahsevəni”nin poetik mətni gəraylıdır... ”ġahse- vəni” Ģah pərdə və ya “Misri” kökündə ifa olunur. 238
ġahsevənlərin ġimali Azərbaycana ilkin axını 18-ci əsrin axırı - 19-cu əsrin əvvəllərində baĢ vermiĢdir...1813-cü ildən 1872-ci ilədək ġimali Azərbaycana gəlmiĢ ġahsevən alaçıqlarının sayı 12,5 minə çatırdı. 1870-ci il məlumatına görə, Bakı quberniyasında xırdapay, xələfli və muğanlı ailələrinin sayı (300 ailə), poladlı (300 ailə), xumusta poladlısı (150 ailə), talıĢ-mikayıllı (400 ailə), qoca- bəyli (200 ailə), novruzalıbəyli (100 ailə (quzanlı (60 ailə), seyid- lər, əlibabalı, dəmirçi, qaraqasımlı və bu kimi onlarca ġahsevən yarımköçəri icmaları yaĢayırdı. 1880-1885-ci illərdə çar hökuməti ġahsevənlilərin böyük bir hssəsini icazəsiz yaĢadıqlarına görə geri- yə - Ġrana qaytarmıĢdı. Azərbaycanda qalan, əsasən Beyləqanda ya- Ģayan ġahsevənlilər isə baĢlıca olaraq 3 hissəyə ayrılırdılar: 1. Hü- seynli, Kərimili, Əliyarlı 2. Çovğunlu, Callar, Korlar, Keçəllər (Beyləqan rayonu, Ġkinci ġahsevən kəndi) 3. Tağıbəyli, HacıkiĢili, Ġsgəndərli. Bunlar əsas etbarı ilə Arazboyu yerlərdə, indiki Beylə- qan ərazisində Birinci və Ġkinci ġahsevən kəndlərində yaĢayırdılar və indidə yaĢamaqdadırlar (Birinci ġahsevən kəndində 10-dan yuxarı tirə, nəsil, qol, o cümlədən, Ġnanlı (böyük inanlı və kiçik inanlı), Qarahəsənli, Preyvatlı (Qocabəyli)-Əliyarlı (Əliyar Ġbrahim oğlu Preyvatlı – ġahsevən 1831-ci ildə doğulmuĢdu, Preyvatlı Arazın o tayında kənddir. 1835-ci ildə ġahsevən elinin bir hissəsi, o cümlədən Ġbrahim kiĢi Arazın bu tayına Qarabağa köçüb, CavanĢir- Dizaq mahalının (indiki Fizuli rayonu) Oltan adlı sahəsində məskunlaĢmıĢdı. Əliyar obanın ağsaqqallarından idi. Söz-söhbəti ilə qan yatırırdı. Onun Fəti, Həzi, AlıĢ, Firidun, Teymir, Heydər, Əsəd, MəmiĢ... adlı oğlanları vardı... Əliyar ġahsevən Süleyman Əliyarlı, Qaçay Əliyarlı, Arif Əliyarlı, Ġltifat Əliyarlı kimi tanın- mıĢ Ģəxslərin babasıdır. Tağıbəylı, Sadıxlı, Kərimli, Əhmədli, Qıçı- lar, Hüsnlü-Qəhrəmanlı, HacıkiĢili, Ġsgəndərli, Həzili (Onikilər) ti- rələri və onların törəmələri yaĢamaqdadırlar... Arazboyu Ģahsevənlilər (Birinci və Ġkinci ġahsevən kəndinin camaatı) 1835-ci ildə Ərdəbildən və Cənubi Azərbaycanın digər yerlərindən əvvəlcə indiki Füzuli rayonuna -“Oltan yeri” deyilən boĢ əraiyə - Horadizlə Kürdlər kəndi arasaına köçmüĢlər... (”Kürd” qə- dim fars dilində ”kərd” sözündən olub, ”mərd”, ”qoçaq”, ”bahadır”, ”pəhləvan” deməkdir. Kürdlər irandilli tayfalardandır... Füzuli rayo- 239
nunda hazırdada Kürdlər kəndi vardır). Birinci ġahsevən kəndinin ca- maatı Arazboyundan indiki yaĢayıĢ yerinə 1930-cu ildə köçmüĢdür... ... 1839-cu ildən etibarən ġahsevənliləri elbəyilər idarə etməyə baĢlamıĢdılar. Azərbaycanın Rusiyaya birləĢdirilməsinə qədər Muğan düzü TalıĢ xanlığına (1747-1825) daxil idi. Xanlıq buradakı qıĢ otlaq sahələrindən istifadə müqabilində ġahsevənlərdən “çöp- baĢı” deyilən vergi alırdı. Xanlığın Rusiyaya birləĢdirilməsindən (1828) sonra burada ilk dəfə olaraq ġahsevənlərin bir hissəsi Yeddi- oymaq kəndinin əsasını qoymuĢdu. Qalanları isə öz tərəkəmə tərzini savam etdirməkdə idilər. Azərbaycanda rayonlaĢmanın baĢlandığı illərdə (1929-1930) Beyləqan ərazisi Qarabağ və Salyan mahallarının tərkibinə daxil edilmiĢdi. 1868-1917-ci illərdə Beyləqan Bakı quberniyasının Ca- vad qəzasının, Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının ġuĢa qəzası- nın və Cəbrayıl qəzasının (1883-cü ildən) tərkibində olmuĢdu. AXC dövründə Beyləqan ərazisinin bir hissəsi Bakı quberniyasının Cavad qəzasının, digər hissəsi isə Gəncə quberniyasının Cəbrayıl (Karyagin) və ġuĢa qəzalarının tərkibində idi. ġahsevənlər Muğanda və Azərbaycanın baĢqa yerlərində də məskunlaĢmıĢdılar. Respublikada Beyləqanla yanaĢı, Ağcabədidə (ġahsevən kəndi və bu kənddən törəmə Təzəkənd adlanan ġahsevən kəndi var. Həmin kəndlərin camaatının doxsan beĢ faizi Ģahsevən- lilərin Əlihəsənli qolundan ibarətdir), Kürdəmirdə, Ağsuda, Gən- cədə də ġahsevən adlı toponimlər, yaĢayıĢ yerləri və əslən ġahse- vənlərdən olan çoxlu tirə, qol və nəsil vardır. (Məsələn, Biləsu- varda Canıyarlar nəsili və s. Əsilli-köklü Canıyarlar nəsli otuzuncu illərin repressiyası dönəmində dəhĢətli təqiblərə və faciələrə mə- ruz qalmıĢdır. Qazaxıstanın Cambul Vilayətinin Merke rayonuna sürgün edilmiĢ Canıyarlar nəslundən 36 nəfər repressiyanın qurbanı olmuĢdur... Canıyarlı-ġahsevən nəslindən görkəmli Ģəxsiyyətlər və xadimlər çıxmıĢdır... (Bax: Yəhya Yusif Canıyar. ”Turan Müba- rizi”, Bakı, 2011, ”Ozan” nəĢriyyatı, səh.232-268). 240
241
Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 24 yanvar 1939-cu il tarixli Fərmanı ilə o vaxtkı Karyagin (indiki Füzuli), Qaradonlu (indiki ĠmiĢli) və Ağcabədi rayonlarının əraziləri hesa- bına yeni inzibati ərazi vahidi kimi Jdanov rayonu yaradılmıĢdı (Andrey Aleksandroviç Jdanov (26 fevral 1896,Mariupul, Ukrayna- 31 avqust 1948, Moskva) görkəmli partiya və dövlət xadimi, Sov. ĠKP MK-nın üzvü idi. Yeni rayon onun Ģərəfinə adlandırılmıĢdı). Fərmanı Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin sədri Mir BəĢir Qasımov (1879-1949) və Ali Sovetin katibi Əziz Əliyev (1897-1961) imza- lamıĢdılar (Qeyd: Əziz Məmmədkərim oğlu Əliyev. Görkəmli dövlət
242
...“Ağcabədi”, ”Ağca” və “bədi”, ağımtıl, quru, ĢumlanmamıĢ, bozumtul torpaq” deməkdir.Tarixin müxtəlif dönəmlərində Ağcabədiyə “Boyat” (yerli türk tayfasının adıyla), Yeni Qaradolaq (yerli türk tayfasının adıyla), Sarvanlar, Minaxorlu (at bəslənən yer), Qaravəllili (yerli türk tayfasının adıyla), Mirzə Haqverdilər (yerli nüfuzlu Ģəxsin adıyla), həmçinin “Üzeyirabad” da demiĢlər... Ağcabədidə Beyləqan adlı kənddə var. Yerli məlumata görə əhali vaxtı ilə Beyləqan Ģəhərindən köçüb gəlmiĢdir. Beyləqanın mər- kəzi 1932-1938-ci illərdə 5 nömrəli Mil sovxozuydu (bu sovxoz Mil düzündə salınmıĢ ilk dövlət təssərrüfatı orqanı idi. Mil sovxozu 1927-ci ildə salınmıĢ və tədricən Mil sovxozlar qrupunun mərkəzinə çevrilmiĢdi. Sonralar, 1985-ci ildə rayon təsərrüfatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən “Yeni Xan qızı kanalı” (Qarabağn axırıncı xanı Mehdiqulu xanın qızı XurĢidbanu Natəvan çəkdirdiyi üçün belə adlanır. Kanal 1924-cü ilədək “Xan qızı arxı” kimi xalq arasında məĢhur idi. Həmin ildə bu ad dəyiĢdirilib S. Orconikidze adına kanal adlandırılmıĢdı. Xan qızı arxı öz mənbəsini Araz çayı- nın baĢ dəhnəsindən götürür. Bu arxın qədim adı Barlaks olmuĢ- dur). Yeni rayon yarandıqdan sonra da bu sovxoz Ģəhər tipli qəsəbə kimi 1966-cı ilədək Jdanov rayonunun mərkəzi olmuĢdur. Beyləqan 1939-1963-cü illərdə Jdanov rayonu adlanmıĢdı. 1964-cü il yanva- rın 4-də respublikada aparılan inzibati-ərazi bölgüsü və dəyiĢiklik- lərlə əlaqədar olaraq rayon ləğv edilmiĢ və ərazisi ĠmiĢli rayonuna verilmiĢdi. Lakin 1965-ci ildə yenidən müstəqil rayon kimi təĢkil olunmuĢdur. Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri Süleyman Tatlıyevin (1 mart 1934, Bakı-1 avqust 1993, Bakı, 59 yaĢ) imzaladığı 18 mart 1989-cu il tarixli fərmanla Jdanov adı ləğv edilmiĢ və Beyləqanın tarixi adı özünə qaytarılmıĢdır.Tarixin müxtəlif dönəmlərində Beyləqana Paytakaran (“Paytakaran” farsca “Arranın anası” deməkdir, Ģəhərin qalıqları Beyləqanda Təzəkənd adlanan ərazidədir), Balasakan, Biləqan, Sarısu, Soltanbud (Soltan Ģəxs ad, “bud” farsca “təpə deməkdir, yəni Soltanın təpəsi), 5 nömrəli sovxoz, Mil Minarə də demiĢlər). 2009-cu ildə Beyləqan rayonu özünün 70 illik yubileyini təntənə ilə qeyd etmiĢdir... Artıq yuxarıda qeyd etdyimiz kimi, Karyagin qəzası (indiki Füzuli rayonu) 1905-ci il mayın 14-də Kürəkçay müqaviləsinin 243
100 illiyi tamamında keçmiĢ çar polkovniki Pavel Karyaginin Ģərəfinə təĢkil olunmuĢdu. Bunadək qəzanın ərazisi Qarabulaq ki- mi tanınırdı (“Qarabulaq” türk sözüdür,”qara” böyük,”bulaq” isə “bol sulu çeĢmə”, yəni “böyük bulaq” deməkdir. Beləliklə, Füzuli Ģəhərinin əsası 1827-ci ildə (sentyabrın 10-da) qoyulmuĢ və ilkin adı Qarabulaq olmuĢdur. Qarabulaq yaĢayıĢ məntəqəsi öz adını vaxtıilə orada çıxan çoxlu sayda təbii bulaqların adından almıĢdır. Ġstanbulun baĢkanlıq arxivində saxlanılan 930 saylı “Gəncə- Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri” adlanan tarixi sənəddə indiki Füzuli Ģəhərinin adı “Dizaq nahiyəsinə tabe olan Qarabulaq QıĢlağı” kimi qeyd olunmuĢdur. Həmin mənbədə 1886-cı ildə Qara- bulaqda 45 ailənin (104 kiĢi, 109 qadın) yaĢadığı bildirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, 1827-ci ilədək indiki Füzuli rayo- nunun adı “Molokan” adlanıb. Bu onunla əlaqədar idiki, hələ 1822- ci ildə Qarabulaq qıĢlağı (kəndi) ərazisinə çar Rusiyasının mərkəzi quberniyalarından ucqarlara köçürmə siyasətinin nəticəsi olaraq 46 molokan ailəsi köçürülmüĢdü (“molokan” rusca “süd kimi pak” qi- dalananlara deyilirdi. ”Molokanlar”ın öz dini təriqətləri vardı və on- lar bunu süd kimi pak” adlandırırdılar. Təriqətin adı da elə bundan götürülmüĢdü. Təriqətin baĢçısı Semyon Ukleyin hesab olunurdu). Molokanlar əvvəlcə Tombov quberniyasından Zəngəzurun ərazisinə - Bazarçay kəndinə gəlib məskunlaĢsalar da, burada çəyirtkə onların əziyyətlə becərdikləri məhsulları (taxıl, arpa, qarğadalı, kələm, çuğundur və s.) tələf etdiyi üçün hamılıqla Qarabulaq kəndinə gəlib burada həmiĢəlik məskunlaĢmıĢdılar. Bundan sonra yaĢayıĢ məntə- qəsi bir müddət “Molokan” adlandırılmıĢdı. ĠĢgüzar molokanlar yer- li qarabulaqlılarla tez dil tapmıĢ və ünsiyyət bağlamıĢdılar. Onların saldıqları “Molokan bazarı” deyilən bazar bütün ətraf yerlərdən əhalinin axıĢıb gəldiyi izdihamlı tricarət mərkəzinə çevrilmiĢdi. Bu- raya nəinki Qarabağın hər yerindən, hətta Ġrandan ticarət məqsədilə çoxlu tacirlər gəlirdi. ”Molokan” adlanan mərkəz 1827-ci ildə Qara- bulaq yaĢayıĢ məntəqəsi adlanmağa baĢlamıĢdı. Odur ki, Füzulinin bir adı da əhali arasında çağrılan “Molokan” rayonu olmuĢdur). (Yeri gəlmiĢkən, Füzulinin adına xalq arasında ƏrgünəĢ, Maralyan, Azıx, AĢağı Güzlək və s. də demiĢlər).
244
Füzuli rayonu tarixdə “Fioletovka” da adlanmıĢdır. Füzuli Ģəhərinin mərkəzindən 1 kilometr məsafədə, onun qərb hissəsində yerləĢən, xalq arasında və tarixi mənbələrdə “QızılqıĢlaq” adlanan yaĢayıĢ hissəsi vaxtıilə “Fioletovka” adlandırılmıĢdı. Bu, həmin his- sədəki küçəyə 1918-ci il sentyabrın 20-də Türkmənistanda güllələ- nən 26 Bakı komissarından biri - bolĢevik Ġvan Fioletovun (19 de- kabr 1883 - 20 sentyabr 1920) adının verilməsindən sonra olmuĢ- dur...
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Cəbrayıl qəzasının tərkibində olan Füzuli ərazisi inzibati idarəçilik cəhətdən Birinci Böyük Bəhmənli (tarixdə Böyük və bala Bəhmənli kəndlərinin adı Saday bəy obası kimi də tanınır. Vaxtıilə, Nadir Ģah ƏfĢar 1735-ci ildə Bəhmənli oymağının böyük qismini Xorasan (Ġran) əyalətinin Sərəxs adlanan ərazisinə sürgün etmiĢdi. Bəhmənli oymağının baĢ- çılarından biri Ağa bəy olmuĢdur. Ağa bəyin Bəylər bəy adlı qar- daĢı vardı. Ağa bəy və övladları Bəhmənli obasında məskunlaĢmıĢ- dılar. Ağa bəyin oğlu Baba bəy (1796) bir müddət Bala Bəhmənli obasına baĢçılıq etmiĢdir. Ağa bəyin digər qardaĢı Alı bəyin də Əhməd bəy (1798) adlı oğlu vardı. Əhməd bəy hazırkı Əhmədbəyli kəndinin əsasını qoymuĢdur...) polis sahə pristavlığına, Ġkinci Hora- diz polis sahə pristavlığına və Üçüncü Cəbrayıl polis sahə pristavlığına ayrılmıĢdı. Birinci sahə polis pristavlığının pristavı Həbib Məhərrəmov, Ġkinci sahə polis pristavlığının pristavı Həsən bəy Vəzirov və Üçüncü sahə polis pristavlığının pristavı Camal bəy Əlibəyov (1907-1937) idi.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|