Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Uşaq evindən olan oğlanın inşası
- - t ə rbiy ə edici funksiya
- İnsana münasibət baxımınd an ail ə nin əsas funksiyalarına aşağıdakılar aid edilir: ə r
|
sensor aclıq mühitində böyüyən uşaqlar özlərinin psixi inkişafının sə viyy ə sin ə v ə xarakterin ə görə d ə rin sensor qüsurlarından yaranan nə tic ə l ə rl ə müqayisə edil ə bil ər. Rorşah testinin t ə tbiqi il ə kar uşaqların şə xsiyy ətini öyrə n ə n t ətqiqatçı T.Levin müə yy ən etmişdir ki, bel ə uşaqlarda emosional reaksiyaların, fantaziya və n ə zar ətin xüsusiyyə tl ə ri oxşarlığa malikdir. Bel ə likl ə , qeyd etm ək olar ki, yoxsul mühit uşaqların yalnız sensor qabiliyy ə tl ərinin inkişafına deyil, hə m d ə onların psixikasının şə xsiyy ətinin bütün cə h ə tl ə rin ə ― mənfi‖ təsir göstə rir. ―Qospitalizm‖ fenomeninin təsiri uşağın həyatının hansı mə rh ə l ə sind ə daha böyükdür? Psixoloji tədqiqatların nə tic ə l əri sübur edir ki, anasız tə rbiy ə edil ən körpə l ər ana qayğısızlığından və ana il ə emosional ə laq ə l ə rin olmamasından əzab çə kirl ə r. Burada patogen amill ər sırasında yoxsul xarici mühit amilinin də rolu ön plana çə kilir. Çexiyada uşaq evlə rind ə v ə internat tipli müə ssis ə l ə rind ə uşaqların adi ail ə mühitinə uyğun şəraitin yaradılması konsepsiyası artıq 20 ildən artıqdır ki, uğurla həyata keçirilir. Respublikamızda isə bir sıra uşaq evlə rind ə t ə rbiy ə olunan u şaqların öz bioloji ailə l ə rin ə qaytarılması layihəsi son bir neçə ild ə f ə aliyy ə t ə başlamışdır. Uşaq evlə rind ə bir qayda olaraq atılmış, baxımsız, valideyn hüquqlarını itirmiş ailə l ə rd ən çıxmış və yetim uşaqlar tə rbiy ə olunur. Bel ə qapalı mühitdə t ə rbiy ə ol unan kiçik yaşlı uşaqlarda psixi deprivasiya, böyüklə rd ə is ə sosial t əcridolunmanın təsiri altında emosional süstlük və kasıblıq və ya aqressivlik, hisl ə r ə qapılma, ünsiyyə td ən qaçma halları özünü göstərir. Psixoloqların qə na ə tin ə görə, uşaq evlə rind ə ki ki çik yaşlı uşaqlar arasında ağlama hallarına, nitqə yiy ə l ə nm ə d ə l ə ngim ə kimi f ə sadlara daha çox təsadüf olunur. Psixoloji tədqiqatlar sübut etmişdir ki, hə tta t ə rbiy əçi və pedaqoqların fədakarlığına, yaxşı qulluğuna sə brli v ə qayğıkeş davranışına 275 baxmayaraq, bel ə mühitdə böyüyən uşaqlarda həyatın sonunadək aldıqları psixi v ə sosial-m ə n ə vi z ə rb ə nin izl əri aradan qalxmır. Onların gözlə rind ə k ə d ə r v ə q əmginliyin acı təsiri qalmaqda davam edir. Yaxşı tə lim-t ə rbiy ə mühitində yetim uşaqlarda intelektual sahə nin inkişafında müə yy ə n n ə tic ə l ə r ə ld ə edils ə d ə, şə xsiyy ə tin v ə başqa adamlarla ünsiyyət bacarıqlarının formalaşmasında ciddi qüsurlar özünü göstərir. Uşaq evlə rind ə böyüyə n uşaqların üzlə rind ə v ə h ə r ə k ə tl ə rind ə başqa adamlarla ünsiyyət zamanı z ə hl ətökə nlik, t ə ng ə g ə tirm ə, acgözlük və m ə h ə bb ət, qayğı və diqq ə t ə olan t ə l əbatların şiddə ti duyulur. Onlarda hissl ə rin xarici t əzahürlə ri bir t ə r ə fd ə n özünün kasıblığı, digə r t ə r ə fd ə n is ə k ə skinliyi v ə affektiv çalarlığı ilə seçilir. Belə uşaqlar üçün emosiyaları n partlayışı - coşğunluqla müşayə t olunan sevinc, q ə z ə b v ə hissl ərin dayazlığı v ə davamsızlığı xarakteridir. Uşaq evl ə rind ə böyüyən uşaqlarda praktik olaraq inc ə s ə n ə t ə s ə rl ə rin ə qarşı ġə kil 32 etinas ızlıq və duyğusuzluq nə z ə r ə çarpır. Psixoloqlar belə hesab edir ki, bu kimi halların yaranma sə b ə bl əri uşaqlarda frusasiya doğuran hallara qarşı dözümlülüyün aşağı sə viyy ə d ə olması ilə bağlıdır. Biri uşaq evində , dig ə ri ail ə d ə t ə rbiy ə olunan iki yeniyetm ənin ―Mə n özümə nec ə görünürəm?‖ mövzusunda yazdıqları inşa yazılarının qarşılıqlı müqayisə sin ə n ə z ə r yetir ə k. Uşaq evindən olan oğlanın inşası : M ə n, L.A., VIII sinifd ə oxuyuram. Uca boyluyam, qızların xoĢuna gə lir ə m, m ə nim yaxĢı idman görünüĢüm var . M ən özümü o qə d ə r d ə yaxĢı adam hesab etmirə m, buna baxmayaraq, m ə nd ə heç də h ər Ģey pis deyildir. Əvvə ll ə r m ə n ə el ə g ə lirdi ki, m ən çox Ģey bacarıram, çox Ģey edə bil ə r ə m, ancaq indi bu fikird ən çox uzağam. Tə rbiy əçi deyir ki, m ən yalançıyam, kobudam, r ə himsiz ə m, eqoist ə m. Ancaq m ən adamlara kömə k ed ə 276 bil ə r ə m, n ə is ə yaxĢı bir iĢ görə bil ə r ə m. M ən idmanı və b ə d ə n t ə rbiy ə sini sevir ə m. M ə n güclü və dözümlüyəm, ancaq heç də hamı bunaq inanmır. Mə n bel ə hesab edir ə m ki, tamamail ə ağıllıyam. Gə l ə c ə kd ə uzaq reysl ə r ə yük daĢıyan sürücü olmaq istə yir ə m. Y ə qin ki, peĢə m ə kt ə bin ə oxumağa gedə c ə y ə m. M ə n daxili qaydalara m ə h ə l qoymuram, ancaq çalıĢıram ki, az - az danlanım. Mə n kollektiv t ə dbirl ə rind ən qaçmağa çalıĢıram, yığıncaqlardan xoĢum gə lmir. Ail ə d ə böyüyən oğlanın inşası: M ənim 14 yaĢım var. Üzgüçülüklə, stolüstü tenns və futbolla maraqlanıram. Mə n musiqi m ə kt ə binin tar sinfind ə oxuyuram. Foto Ģə kill ər çə km əyi xoĢlayıram. Balıq tutmağı, ov etm əyi xoĢlayıram. Ġstə yir ə m ki, h ə yatda ə sl dostum olsun. Lakin h ə l ə lik buna nail ola bilm əmiĢə m. M ə n bel ə hesab edir ə m ki, insanlar dostluq edirs ə , g ə r ək bunu bütün hə yat boyu davam etdirsinl ə r, bir-birin ə kömə k etsinl ə r. C ə sur v ə güclü adamlar mənim xoĢuma g ə lir. M ə kt ə bi bitirdikd ə n sonra ali h ə rbi m ə kt ə b ə oxumağa get m ə k arzusundayam. Ġdmanla məĢğul olmağı, oynamağı, mə kt ə b ə getm əyi xoĢlasam da də rsl əri oxumağa marağım yoxdur. BoĢ vaxtlarımda çoxlu bə dii kitab oxuyuram. M ənim çoxlu nöqsanların da var: əsas nöqsanım iradə min z ə ifliyidir. Ancaq m ən öz xarakterimi t ə rbiy ə edir əm, çalıĢıram ki, hər Ģey yeri -yerind ə olsun. Ancaq bu b ə z ən alınır, b ə z ə n is ə yox. Qorxaq adamlardan xoĢum gəlmir. Müasir estrada musiqisini sevirə m. G ə l ə c ə kd ə hamının hörmə tini qazanan bir adam olmaq ist ə yir əm. Faydalı bir adam olmaq ist ə yir ə m. Y etim uşaqların uşaq evlə rin ə g əldiyi ilk günlə rd ən onun yaşlılarla ünsiyyə t t ə l əbatlarının tə min edilm ə sind ə probleml ər özünü göstə rir. Bu, bir t ə r ə fd ən uşağın ünsiyyə t t əlabatının gə rginliyi, dig ə r t ə r ə fd ə n is ə ünsiyyə t formalarının primitivliyi, inkişafdan qalmaması ilə bağlıdır. Uşaq evlə rind ə t ə rbiy ə olunan uşaqların ünsiyyət çə tinlikl ə ri h ə m d ə onların yaşıdları ilə qarşılıqlı münasibə tl ə rind ə üzə çıxır. Onlar arasında tez - tez baş verə n münaqişə l ə rd ə qarşılıqlı günahlandırma, təhqir, höcə tlik, x ə b ərçil ik kimi hallara da çox rast gə linir. Psixoloji t ədqiqatların nə tic ə l əri göstə rir ki, bel ə uşaqlarda ətrafdakıları günahlandırma, öz günahını boynuna almaqdan imtina etm ə , konfliktin konstruktiv h ə ll yolunu tapmaqda qabiliyy ə tsizlik n ə z ə r ə çarpır. Yetim uşaqlar geniş sosial ə hat ə d ə n v ə ünsiyyət mühitində n m ə hrum 277 olduqlarına görə, onlar arasında emosional bağlılıq, özünümüdafiə reaksiyaları zə if, aqressivlik is ə güclü olur. 2.5.4. Ail ə v ə ail ə d ə t ə rbiy ə işinin ə sas konsepsiya v ə modell ə ri Sosioloqlar ail ə y ə canlı ictimai orqanizm, cə miyy ətin ilkin özə yi, sosial t ə rbiy ə institutu kimi baxırlar. Cə miyy ə tin sosial-iqtisadi h əyatında baş verə n bütün dəyişikliklər öz tə sirini ail ə d ə ə ks etdirir. Lakin dig ə r sosial kollektivl ə rd ə n f ə rqli olaraq, ail ə d ə ə xlaqi v ə psixoloji yenil əşmə si uzun vaxt t ə l ə b ed ə n, ziddiyy ə tli v ə mürə kk əb prosesdir. İqtisadi sahə d ə yeni münasibə tl ər daha sürə tl ə b ə rq ərar olduğu halda, yeni əxlaq normaları ailə d ə daha yavaş tempdə özünə yer tapır. Bu, ailənin qapalı sosial qrup olmasın dan v ə mühafizə kar xarakterind ə n ir ə li g ə lir. Ail ənin qurulmasında v ə mövcudluğunda ə sas sosial-iqtisadi amill ə rl ə yanaşı, bioloji, psixoloji və demoqrafik amill ə r d ə iştirak edir. Bu isə ail ə d ə köhnə v ə davamlı stereotipl ərin mövcudluğunun ə sas s ə b ə bidir. Ail ə nin h ə yat t ə rzi sosial-bioloji, t ə s ərrüfat -iqtisadi, m ə n ə vi, psixoloji v ə demoqrafik olmaqla çoxcə h ətli münasibə tl ə rl ə s ə ciyy ə l ə nir. Ail ə c ə miyy ə t ə v ə insana münasibət baxımından çox mühüm, ic timai c ə h ə td ə n ə h ə miyy ətli funksiyaları yerinə yetirir. C ə miyy ə t ə münasibə td ə ail ə nin əsas funksiyaları aşağıdakılardır: fiziki baxımdan ə halinin t əkrar istehsalı N ə sill ə rin ə v ə zl ə nm əsi üçün müə yy ən dövlət çərçivə sind ə müvafiq sayda uşağın olması; - t ə rbiy ə edici funksiya yeni n ə sl ə bilikl ərin, bacarıq və v ərdişlə rin, norma v ə d ə y ə rl ə rin, m ə n ə vi s ə rv ə tl ərin ötürülmə sini ə ks etdirir; istehsalat – t ə s ərrüfat funksiyası. Sosioloqların fikrincə , ail ə ni t ə s ərrüfat qayğılarından (yeməyin hazırlanması, mənzilin yığışdırılması, 278 paltarların yuyulması və s.) azad o lması üçün dünyada ə lav ə olaraq 40- 45 mln. insan lazımdır. asud ə vaxtın təşkili və ya reproduktiv funksiya. Ail ə nin vaxt büdcə sinin ə h ə miyy ə tli hiss əsi işdə nk ə nar sah ə l ə r ə - ail ə ünsiyyə ti, istirah ə t v ə g ə zintiy ə s ə rf olunur. İnsana münasibət baxımınd an ail ə nin əsas funksiyalarına aşağıdakılar aid edilir: ə r- arvadlıq funksiyası. Ail ə d ə ə r-arvad ən yaxın cütlük, ən yaxın adamlardır. Onlar qarşılıqlı olaraq biri digərini tamamlayır, birgə istirah ə t edir, bir-birind ən qarşılıqlı mə n ə vi d ə st ək alırlar. val ideyinlik funksiyası . Ail ə uşaqların həyatının təşkili, onların böyüməsi üçün zəruri işləri görür, qocalıqda möhtac olacaqları qayğı üçün təminat yaradırlar. m əişə tin t əşkili funksiyası. M ə lumdur ki, ail ə nin m əişə t h əyatı psixoloji m ə nada ə n komfort m ə i şə t h əyatıdır. Evdən yaxşı yer yoxdur. Müasir ailə l ər bir çox cə h ə td ən öz inkişafı və qarşılıqlı ə laq ə l ə r baxımından bə zi xarakterik c ə h ə tl ə r ə malikdir. Onların də rk edilm əsi müə llim v ə valideynl ə r ə ail ə nin t ə rbiy ə imkanlarını daha sə m ə r əli şə kild ə reall aşdırmaq imkanı verə bil ər. Müasir ailə nin m əxsusi xüsusiyyə tl ə rin ə aşağıdakılar daxildir: Şə h ə r v ə k ə nd ail ə l ə rinin sosial ukladının müxtə lifliyi; K ə nd ail ə l ə rind ə böyüyən uşaqlar daim öz üzə rl ə rind ə h ə mk ə ndlil ə rinin ciddi n ə zar ə tini hiss etdikl ə ri halda , böyük şə h ə rl ə rd ə uşaqlar üzə rind ə yaşlıların belə n ə zar əti praktik olaraq mövcud deyildir. Valideynl ə rin t ə hsil s ə viyy ə si il ə uşaqların təlim göstə ricil əri arasında birbaşa asılılıq mövcuddur. Valideynlə rin t ə hsil s ə viyy ə si n ə q ə d ə r yüksə kdirs ə, onların uşaqları mə kt ə bd ə ad ə t ən daha müvə ff ə q qiym ə tl ə rl ə oxuyurlar. Müasir valideynlə r f ə al ə m əkçi olduqlarına görə , çox vaxt uşaqlar baba və n ə n ə nin himay ə sind ə t ə rbiy ə olunurlar. Bir 279 sıra belə hallarda uşaqların tə hsil s ə viyy ə si z ə ifl əyir. Çox vaxt baba və n ə n ə nin t ə rbiy ə üsulları ilə g ə nc valideynl ə rin t ə rbiy ə üsulları arasında uyğunsuzluqlar və ziddiyy ə tl ər özünü göstə rir. C ə miyy ə td ə baş verə n t ə b ə q ə l əşmə ayrı - ayrı sosial qrupların maddi h ə yat s ə viyy ə sind ə k ə skin f ə rql ərin yaranmasına sə b ə b olur ki, bu da uşaqlarla valideynlər arasında qarşılıqlı münasibə tl ə rin xarakterin ə öz m ə nfi t əsirini göstərir. Yüksə k t əminatlı ailə l ərin bir çoxunda lap kiçik yaşlarından uşaqlarda hər şeyə qarşı istehlakçı münasibəti formalaşır. Bel ə ail ə l ərin uşaqları insan ə m ə yi il ə yaradılmış maddi və m ə n ə vi s ə rv ə tl ə r ə qarşı etinasız olur, milli -m ə n ə vi d ə y ə rl ə r ə hörmətsiz yanaşır, moda alud əçiliyi xə st ə liyin ə tutulur, başqalarından isə f ə rqli v ə c ə lbedici görünmə y ə çalışırlar. Müasir ailə l ərin çoxu Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|