I oliy va o`rta

1-asosiy masala bo‘yicha o‘qituvchining maqsadi: Talabalarda o‗zbek milliy 
ta‘lim-tarbiyasi an‘analari tarixi xaqida tasavvur hosil etish, ularni halq pedagogikasi 
namunalari, O‗rta Osiyo mutafakkirlarining pedagogik qarashlari, g‗oyalari bilan 
tanishtirish. 
Identiv o‘quv maqsadi. 
1.1. O‗zbek halq pedagogikasini qayta tiklash konsepsiyasining yaratilishi, uning
qisqacha mazmuni haqida gapiradilar.
1.2. Turli ijtimoiy tuzum taraqqiyoti davomida o‗zbek halq pedagogikasining
rivojlanishini va uning bugungi kundagi ahamiyati to‗g‗risida izohlaydilar. 
 
1-asosiy savolning bayoni: 
O‗zbekiston jumhuriyatining mustaqil deb e‘lon qilinishi, halq ho‗jaligini 
boshqarishning bozor iqtisodiyoti qonunlari asosiga o‗tishi, ta‘lim-tarbiyaning 
siyosatdan holi qilinishi, umumiy o‗rta maktab ta‘limi mazmunini milliy qadriyatlar 
asosida. O‗quvchilarni o‗zbek halqining tarixi, madaniy merosi va pedagogik 
an‘analari asosida tarbiyalashni taqazo etadi. Ana shu zaruriyatdan kelib chiqib, milliy 
madaniyat va qadriyatlarni tiklashga kirishilganligi quvonchli holdir.
Ma‘lumki, o‗zbek halq pedagogikasi O‗rta Osiyo ijtimoiy hayotiga bog‗liq holda 
shakllandi, rivojlandi.
O‗rta Osiyoda, jumladan, O‗zbekistonda ibtidoiy jamoa tuzimi davrida ishlab 
chiqarish kuchlarining taraqiy etib borishi bilan jamoa a‘zolari zarur vositalarni oddiy 
qurollar yasashga kirishdilar. Ularning bu harakati jamiyat taraqqiyotiga ta‘sir etdi, 
natijada jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlrning yangi shakli yuzaga keldi, 
turmush kechirish uchun jamoa bo‗lib yashash zaruriyati payd bo‗lishi bilan ishlab 
chiqarish aloqalarigina emas, balki mustahkam qarindosh-urug‗chilik asosidagi ibtidoiy 
jamoa shakllandi. Jamoada etnografik asosdagi muhim hayotiy ahamiyatg ega bo‗lgn 
ishlarni ayollar bajardilar, bola tarbiyasi ulrning ixtiyoriga topshirildi. Shu asosda 
jamoada ayollarnng mavqei ortdi.
Keyinchalik, jamiyatda ishlab chiqarish qurollarining mukamallashib borishi 
bilan jamoada mehnat taqsimoti o‗zgardi, erkaklar asosan, chorvachilik va ov bilan 
bog‗liq bo‗lgan ishlarni bajardilar, iqtisodiy hayotda ular yetakchilik mavqeini 
egalladilar. 
Jamiyat hayotida ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida turli xilda xo‗jaliklar 
shakllana boshlandi. Odamlarda turmushga munosabat o‗zgardi. Toshkent, Buxoro, 
Surxandaryoda yashovchi jamoa a‘zolari, tasviriy san‘at, o‗ymakorlik san‘ati, 
kulolchilik, naqqoshlik bilan shug‗ullandilar. Sug‗oriladigan yerlarda dehqonchilik, 
chorvachilikning taraqqiy etib borishi, ayrim jamoa, urug‗, oila xo‗jaligida qo‗shimcha 
ishchi kuchiga muhtojlik sezilishi oqibatida yuzaga kelgan qulchilik jamiyatida 
quldorlik hususiyatini ifodalovchi jamiyat, turli din va aqidalar paydo bo‗ldi. 
O‗zbekiston hududida er.av. 7-6 asrlarda sug‗orish ishlari rivojlanib, ho‗jalik 
a‘zolari bog‗dorchilik, polizchilik bilan shug‗ullandilar. Bu davrda Ariya, Xorazm, 

---

11 
Sug‗d va boshqa viloyatlarning iqtisodiy-jo‗g‗rofiy xaritasi, qazilmalaridan olingan mis, 
temirdan turli qurol va ro‗zg‗or buyumlari ishlana boshlandi.
Er. av. 4 asr boshlarida Aleksandr Makedonskiy hukmronlik qilgan yillarda 
ijtimoiy hayotda ziddiyatlar bo‗lishiga qaramay, O‗rta Osiyo ilm-fan, madaniyat 
sohasida rivojlanish yuz berdi. Tabiiy fanlarni rivojlantirishga e‘tibor berildi, antik 
tipdagi binolar qurildi.
Er, av. 2 ming yillikda paydo bo‗lgan, 16 asrga qadar Uzoq Sharq, ya‘ni Xitoy, 
Yaponiyani Old Osiy bilan bog‗lagan «Ipak yo‗li» faqat savdo, siyosiy va ijtimoiy 
madaniy aloqa yo‗li xam bo‗ldi, mamlakat, shaxarlar halqlarining jumladan, O‗rta 
Osiyo va Eron, Turkiya halqldari Musiqa madaniyatining rivojida muhim ahamiyat kasb 
etdi. «Ipak yo‗li» halqlarining urf-odati, an‘anlari, madaniyatinin bir-biriga 
uyg‗unlashuvida muhim rol o‗ynadi. «Ipak yo‗li» - halqlari tarixining o‗ziga xos bir 
yodgorligi bo‗lib, halqlarning ham savdo madaniy sohada o‗zaro hamkorlikda yashashi, 
do‗stlashi uchun xizmat qildi.
Er. keyingi 6-7 asrlarda Turk xoqonligi hukm surgan davrda O‗rta Osiyoda ishlab 
chiqaruvchi kuchlarning ortishi bilan dehqonchilik yana yuksaldi, dalalarni sunniy 
o‗g‗itlash usuli joriy qilindi, sug‗orish ishlari, to‗qimachilik rivojlandi, ipak-gazlama 
korxonalari bunyod etildi, oltin, temir, qo‗rg‗oshin, kumushlardan turmush uchun 
kerakli buyumlar yasaldi. Ijtimoiy hayotda yuz bergan bu o‗zgarishlar natijasida O‗rta 
Osiyo, jumladan O‗zbekiston halqlari bilan Vizantiya, Xitoy va Xindiston, umuman 
Sharq halqlari o‗rtasida madaniy aloqalar taraqqiy etdi. Turk va fors tilida so‗zlashuvchi 
halqlar o‗rtasida aloqa rivojlandi. Bu aloqa ular yaratgan og‗zaki ijodlarida ham o‗z 
ifodasini topdi.
Hind halqining «Pancha Tantra», ( Besh kitob) asari Ibn Muqaffaning arab tilida 
qilgan tarjimasi o‗zbek tilida «Kalila va Dimna» nomida nashr etildi. 
8 asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‗rta Osiyoda hukmronlik qilgan arablar bu 
o‗lkada islomni targ‗ib etdilar, arab tili davlat, Fan va adabiyot tili bo‗ladi. Bu davrda 
madniy barkamollikka erishgan o‗zbek halqi islom mohiyatini tezroq tushundi va uni 
qabul qildi. «Quroni Karim» ni insonni ulug‗lashga, qadrlashga, uni mehr-shavqatga, 
muhabbatga, tinch-totuv yashashga, iqtisodiy va ma‘naviy barkamollikka undovchi 
islom ma‘rifati mujassami deb ataladi. 
Qur‘on insonlarni ilmda, madaniyatda, odob-axloqda barkamol bo‗lishga, dindan, 
irqdan qat‘iy nazar, ittifoq bo‗lib, tinch-totuv yashashga da‘vat etadi. U Sharq va 
umumbashariyat madaniyatining bebaho hazinasi sifatida jamiyat taraqqiyoti va halq 
farovonligi yuksalishining asosiy negizi bo‗lib, uni barkamollik sari yo‗lladi, bundan 
keyin ham yo‗llaydi. 
Imom Ismoil al-Buxoriyning «Al-adab, al-Mufral», «Adab durdonalari» 
asaridaagi 110 ta xadisda mushkul ahvolga tushgan kishiga yordam berish haqida 
shunday deyiladi. «Bir qancha qo‗shnilar qiyomat kuni o‗z qo‗shnilarinin etagidan 
ushlab, «Yo rabbi, manna bu qo‗shnim boshiga ish tushgan vaqtida yordam qilish 
o‗rniga eshigini qulflab olgan edi, deb da‘vo qildi». 3- hadisda deyiladiki, «Kim 
o‗zining qorni to‗q bo‗lib, qo‗shnisi och holda o‗tirgan bo‗lsa, u kishi «chin» mo‗min 
emasdir». Demak, har biri kishi og‗ir ahvolda qolgan qo‗shnisiga o‗z ovqatidan bo‗lib 
berishi lozim. 
Yuqorida keltirilgan hadis butun insoniyat uchun barkamollik, insoniylik ramzi 
bo‗ladi. Ushbu mo‗‘tabar kitob, kishilarni, hususan yosh avlodni ma‘naviy barkamollik 

---

12 
ruhida tarbiyalashdek muhim ishda beqiyos ahamiyat kasb etdi. Bunda ifodalangan 
aqidalar halqning e‘tiqodiga aylandi. Oilaning mustahkamlanishiga, bolalarga ixlos, 
imon, diyonat hislatlarini tarbiyalashga hizmat qilmoqda.
O‗rta Osiyoda yashab ijod etgan ulug‗ mutafakkir shoir, olimlar hadisdagi 
ko‗pgina aqida, pand-nasihatlarni o‗z asarlarida ifodaladilar. Buni biz Ibn Sino, Ahmad 
Yassaviy, Rabg‗uziy, Nizomiy Ganjaviy, Alisher Navoiy, Yusuf Xos Xojib, Al-
Xorazmiy kabi allomalar ijodida ravshan ko‗ramiz.