Hacı Əhməd-Cabir Hacı Ġsmayıl oğlu (Prof. Əhmədov Əhməd-Cabir Ġsmayıl oğlu) Əməkdar müəllim

Zeytun yağı haqqında hədislər 
 
 Rəsuli-Əkrəm (s.ə.v.) buyurub: “Sizə tövsiyə edi-
rəm  zeytun  yağını.  O,  ödü  açar,  bəlğəmi  aparar,  əsəbi 
bərkidər,  yorğunluğu  aparar,  xasiyyəti  yaxşılaşdırar, 
nəfəsə xoş ətir verər, qəm-qüssəni aparar”. 
Rəsuli-Əkrəm  (s.ə.v.)  Əliyə  (ə)  tövsiyə  edərək 
buyurur:  “Ya  Əli,  zeytun  yağını  yeginən  və  onu 

 
170 
bədəninə  sürt.  Həqiqətən,  kim  onu  yesə  və  bədəninə 
sürtsə, Şeytan ona qırx səhər yaxın düşə bilməz”. 
Rəsuli-Əkrəm  (s.ə.v.)  buyurub:  “Zeytun  yağını 
yeyin  və  onu  bədəninizə  sürtün,  çünki  o,  mübarək  bir 
ağacdan hasilə gəlib”. 
Burada  “mübarək  ağac”  ifadəsilə  o  Cənab  (s.ə.v.) 
“Quranı-Kərim”-in  iyirmi  dördüncü  (Nur)  surəsinin 
otuz beşinci ayəsindəki kəlamı nəzərdə tutmuşdur. 
“…  O  çıraq  nə  Ģərqdə,  nə  də  qərbdə  (aləmin 
ortasında)  olan  mübarək  bir  zeytun  ağacından 
yandırılır.  Onun  (zeytun  ağacının)  yağı  özünə  od 
toxunmasa  da,  sanki  (haradasa)  iĢıq  saçır.  O,  nur 
üstündə nurdur…”(ən-Nur, 24/25). 
Təfsirlərdə  deyilir  ki,  bu,  yəni  zeytun  ağacı,  yer 
yox, göy ağacıdır. 
Peyğəmbər (s.ə.v.): 
1.
 
Zeytun  yağı  için,  onu  bədəninizə  çəkin.  O, 
mübarək ağacdır. 
2.
 
Zeytun  yağı  için.  O,  mübarək  ağacdandır.  Onu 
yavanlıq kimi də istifadə edin, yağını bədəninizə çəkin. 
Çünki o, mübarək bir ağacdan hasil olur. 
3.
 
“Sünənü-Tirmizi”  -  Zeyd  ibn  Ərqəmdən: 
Allahın  Rəsulu  (s.ə.v.)  bizə  ağciyərin  iltihabı  zamanı 
dəniz  qustu  (dənizdə  bitən  ot)  və  zeytun  yağıyla 
müalicə olunmağımızı əmr etdi. 
4.
 
Zeytun  yağından  istifadə  edin,  onu  için,  yağını 
bədəninizə çəkin. O, babasil xəstəliyi zamanı faydalıdır. 
5.
 
Mübarək  zeytun  ağacının  meyvəsi  olan 
zeytunun  yağından  istifadə  edin,  onunla  müalicə 
olunun. O, insanı babasildən qoruyur. 
6.
 
Zeytun yağı için, ondan bədəninizə çəkin. Onda 
cüzam da daxil olmaqla, yetmiş dərdin dərmanı var. 

 
171 
7.
 
Zeytun  yağı  yaxşı  insanların  yağı,  onların  ya-
vanlığıdır. Zeytun həm təzə çıxan vaxtı, həm də sovu-
şanda bərəkətlidir. Zeytun iki dəfə müqəddəsliyə batıb. 
Imam  Əli  (ə):  “Zeytun  yağını  bədəninizə  çəkin, 
ondan  yavanlıq  kimi  istifadə  edin.  Zeytun  olan  yerdə 
heç bir xəstəlik insanı yaxalamaz”. 
Imam Cəfər Sadiq (ə): 
1.
 
Sıyığı  zeytun  yağı  ilə  yemək  ət  gətirir 
(kökəldir),  sümüyü  bərkidir,  dərini  nazikləşdirir  və 
cinsi qabiliyyəti artırır. 
2.
 
Bir kişinin bədənində sızanaq və ya çiban çıxsa, 
onu  bağlasın  və  zeytun  yağı,  ya  da  heyvan  yağı  ilə 
müalicə aparsın.  
3.
 
 “Zeytun  yağı  pak  adamların  yediyi  yağdır  və 
yaxşı kəslərin təamıdır”. 
 
 
 

 
172 
BITKIÇILIK  HAQQINDA 
 
 
“Qurani-Kərim”-də  elmin  bütün  sahələrinə  aid 
buyuruqlar  vardır.  Botanika  sahəsində,  o  cümlədən 
bitkiçilik üzrə də bəzi kəlamları oxuyuruq. 
“Yerin  yetiĢdirdiklərindən,  onların  (insanların) 
özlərindən  və  bilmədiklərindən  (erkək  və  dişi 
olmaqla) cütlər yaradan Allah pak və müqəddəsdir! 
(Eybsiz və nöqsansızdır)”. (Yasin, 36/36). 
Bu  ayə  bütün  varlıqların  cüt-cüt  yaradıldıqlarını 
göstərir.  Bunların  bir  qismi  indiyə  qədər  elmdə  təsdiq 
və  təsbit  olunmuşdur.  Elmə  məlum  olmayan  bir 
çoxunun  da  mövcudluğu  haqqında  xəbər  verilmək-
dədir.  Necə  ki,  müasir  dövrdə,  istər  canlı,  istərsə  də 
cansız aləmlərdə bir  yanda son dərəcə böyük (makro), 
o biri yanda son dərəcə kiçik (mikro) sistemlərdə, ikili 
sistemlərin  və  ya  ikili  funksiyaların  fərqləri  təsdiq 
edilmişdir.  Şübhəsiz  ki,  “Qurani-Kərim”-in  bildirdiyi 
gerçəkliklərlə,  müasir  elmi  gerçəkliklər  arasında  heç 
bir uyğunsuzluq müşahidə edilməmişdir. 
Cənabi-Haqq təkliyi (vahidliyi) yalnız özünə layiq 
qıldığı üçün cəmadət (cansızlar), nəbatət, heyvanat, cin 
və insan, nə varsa hamısını cüt-cüt xəlq etmişdir. 
Məsələn, 
müsbət 
elektrik 
mənfi 
elektriklə 
birləşdikdə işıq yanar. Müsbət bulud mənfi buluda axar 
və  nəticədə  yağış  yağar.  Bu  sünnətüllah  ilahi  qanun 
bütün yaranmışlara şamildir. 
Ayəti-Kərimə  bitkilərin  də  cüt-cüt  yarandıqlarını 
bildirir:  
“Yeri  (insanların  və  başqa  canlıların  yaşaya  bil-
mələri  üçün)  döĢəyən  (ucaldıb  genəldən),  orada 

 
173 
möhkəm  dağlar,  çaylar  yaradan,  bütün  meyvələr-
dən  (erkək-dişi,  yaxud  şirin-acı,  turş-meyxoş  və  s.  ol-
maqla) cüt-cüt yetiĢdirən, gecəni gündüzlə (gündüzü 
də gecə ilə) örtüb bürüyən Odur…” (ər-Rəd, 13/3). 
Bütün  bitkilərin  çiçəklərində  erkək  və  dişi  cütü 
bilinməkdədir. Erkəyin dişini mayalamasıyla meyvələr 
(bar)  meydana  gəlir.  Yalnız  bu  döllənmə  və  mayalan-
ma külək vasitəsilə yerinə yetirilir. Hələ müasir dövrdə 
bunları  elmi  araşdırmalar  nəticəsində  təzə  çatdığımız 
bu  həqiqətləri  “Qurani-Kərim”  14  əsr  öncə  xəbər 
vermişdir:  
“Biz (buludla) yüklənmiĢ (bitkilərə, ağaclara hə-
yat  verən,  onları  tozlandıran)  külək  göndərdik, 
göydən  yağmur  endirib  su  verdik  (içirtdik).  Yoxsa 
onu yığıb saxlayan (bir yerə toplayan) siz deyilsiniz! 
(Allah yağış suyunu saxlayıb istədiyi vaxt, istədiyi yerə 
yağdırar)” (əL-Hicr, 15/22). 
Bitkilərin cüt-cüt  yaranması  özünü  meyvə  ağacla-
rının  bar  verməsində  də  göstərir.  Məsələn,  badam 
ağaclarının  düzgün  əkilməməsi  (yəni  erkək  ağaclarla 
dişi  ağaclar  növbələnmədikdə)  həmin  ağacların  hər  il 
lazımi qədər bar verməsində özünü göstərir.  Belə əkin 
sistemi  Yapon  xurması,  bəzi  alma  sortları  və  digər 
meyvə-giləmeyvələrə də aiddir. 
Əgər  yağış  yağmasa  bitkilər,  o  cümlədən  meyvə 
ağacları  göyərib  yarpaq  və çiçək əmələ  gətirməz; əgər 
külək olmasa çiçəklər tozlanıb bar verməz. Əlbəttə ki, 
çiçəklərin  tozlanmasında  arıların  da  rolu  böyükdür. 
Çünki  arılar  bal  hasil  etmək  üçün  bütün  çiçəklərdən 
nektar toplayır və bu zaman arının xortumu və ayaqları 
çiçəyin  dişi  və  erkək  dişiciklərinə  toxunduğundan 
tozlanma (mayalanma) daha yaxşı gedir. 

 
174 
Yağışın  yağması  ilə  meyvələrin  bar  verməsi  və 
həmin  barlardan  insanların  yemələri  haqqında  aşağı-
dakı ayələri oxumaq lazımdır: 
“Ölü  torpaq  onlar  üçün  (qiyamət  günü  ölüləri 
dirildəcəyimizə)  bir  dəlildir.  Biz  onu  (yağışla) 
dirildir,  oradan  (arpa,  buğda,  düyü  və  s.  kimi) 
dənələr çıxardırıq, onlar da onlardan yeyirlər”. 
“Biz  orada  xurma  və  üzüm  bağları  əmələ 
gətirir, bulaqlar qaynadırıq ki,”  
“Onların  meyvələrindən  və  öz  əlləri  ilə  becər-
diklərindən  (yaxud  becərmədiklərindən)  yesinlər. 
Hələ də Ģükür etməzlər?” (Yasin, 36/33, 34, 35). 
Bitkiçilikdən söhbət getdikdə əsasən taxıl bitkiləri 
və  meyvə-tərəvəzlər  haqqında  oxucuları  məlumatlan-
dırmaq yerinə düşür. 
 
TAXIL BĠTKĠLƏRĠ VƏ ÇÖRƏK HAQQINDA 
 
Taxıl  bitkiləri  qədimdən  insanların  qidalandığı 
əsas  məhsullardandır.  El  arasında  belə  bir  deyim  hələ 
də  mövcuddur.  Buğdanı  yeyib  cənnətdən  çıxıb.  Bu 
sözün  yaranmasına  səbəb  Adəmlə  (ə)  Havvanın 
şeytanın  vəsvəsəsinə  uyub  Allahın  onlara  qadağan 
etdiyi  ağacın  meyvəsindən  yemələri  və  buna  görə 
Cənnətdən qovulmalarıdır. Bir çox mənbəələrdə bunun 
buğda olduğu güman edilir. 
Taxıl  bitkilərinin  üyüdülməsilə  un  əldə  edilir,  un 
əsasında  da  hələ  qədimdən  çörək  və  digər  qida 
məhsulları hazırlanır.  
“Qurani-Kərim”-in  10  surəsinin  21  ayəsində  bitki 
və taxıl haqqında Allah kəlamları buyurulmuşdur. 
 
  

 
175 
“Qurani-Kərim”-də bitki və taxıl haqqında ayələr 
 
Sıra  
Sayı 
Surənin 
nömrəsi 
Surənin adı 
Ayələrin nömrəsi 
1 
10 
Yunus  
24 
2 
13 
ər-Rəd 
3, 35 
3 
15 
əl-Hicr 
15, 19, 22 
4 
20 
Taha  
53 
5 
22 
əl-Həcc 
5 
6 
26 
əş-Şuəra 
7 
7 
27 
ən-Nəml 
60 
8 
36 
Yasin 
33, 34, 35, 36 
9 
50 
Qaf  
7, 9, 1 0 
10 
80 
Əbəsə  
24-27 
 
“...(Ey  insan!)  Sən  yer  üzünü  qupquru  görür-
sən.  Biz  ona  yağmur  endirdiyimiz  zaman  o,  hərə-
kətə  (cana)  gəlib  qabarar  (yaxud  xəmir  kimi  acıyar) 
və  hər  növ  gözəl  (meyvədən,  bitkidən)  bar  gətirər.” 
(əl-Həcc, 22/5). 
“Məgər onlar yer üzünə baxıb orada növbənöv 
gözəl (bitkilər və meyvələr) yetiĢdirdiyimizi görmür-
lər?” (əş-Şuəra, 26/7). 
“Biz göydən bərəkətli su endirdik, sonra onunla 
bağlar  və  (arpa,  buğda  və  s.  bu  kimi)  biçilən  taxıl 
dənələri yetiĢdirdik.” (Qaf, 50/9). 
“Ġnsan  hələ  bir  yeməyinə  baxsın!  (Görsün  ki, 
ona  necə  ruzi  verdik).  Həqiqətən,  Biz  yağıĢı  bol 
yağdırdıq.  Sonra  yeri  gözəl  yaratdıq  (yaxşı  yardıq), 
Belə  ki,  orada  dən  (dənli  bitkilər)  göyərtdik;” 
(Əbəsə, 80/24-27). 
Bu  ayəti-kərimələrdən  göründüyü  kimi  Allah  Tə-
barəkə  Təala  öz  bəndələrini  yaşatmaq  üçün  növbənöv 

 
176 
bitkilər, eləcə də taxıl (arpa, buğda və s.) yaratmışdır. 
Dənli  bitkilər  botaniki  xüsusiyyətlərinə,  kimyəvi 
tərkibinə,  təyinatına  və  digər  əlamətlərinə  görə  əsasən 
3 qrupa ayrılır. 
1.
 
Taxıl  cinsinə  mənsub  olan  dənli  bitkilər  2 
yarımqrupa ayrılır. 
1.1.  Əsas  taxıl  tipli  bitkilərə  buğda,  çovdar,  arpa 
və vələmir aiddir. 
1.2.  Darıyabənzər tipli  taxıl bitkilərinə  darı, çəltik 
və qarğıdalı aiddir. 
2.
 
Qarabaşaq bitkisi. 
3.
 
Paxlalı-dənli  bitkilər  -  noxud,  nut,  lobya, 
mərci, lərgə, paxla və soya. 
Buğdanın 
tərkibcə 
orta 
hesabla 
84%-ni 
endosperm, 14%-ni kəpək və 2%-ni rüşeym təşkil edir. 
Taxıl  birdəfəyə  və  təkrar  üyütmə  üsulu  ilə 
üyüdülür.  Birdəfəlik  üyütmə  sadə  üyütmə  adlanır  və 
alınan məhsul nisbətən aşağı keyfiyyətli olur. 
Təkrar  üyütmə  iki  müxtəliflikdə  olur:  aşağı 
dərəcəli  üyütmə,  yüksək  dərəcəli  üyütmə.  Yüksək 
dərəcəli üyütmə sortlu üyütmə adlanır. Sortlu üyütmə – 
mürəkkəb üyütmədir. 
Təkrar  sadə  üyütmədə  95-96%-li  kəpəkli  buğda 
unu, 85-87%-li kəpəksiz və 63%-li ələnmiş çovdar unu 
alınır. 
Sortlu üyütmədə əla, o cümlədən dənəvər un, 1-ci, 
2-ci  sort  buğda  unları  əldə  edilir.  Bu  unlar  tərkibinə 
görə fərqlənirlər. 
Müasir  un  dəyirmanlarında  dən  üyüdülərkən  kə-
pək  hissə  tamamilə  ələnib  kənar  edilir.  Kəpək  hissədə 
vitamin,  minerallı  maddələr  və  protein  endospermdə-
kindən  çoxdur.  Ona  görə  də  unda  proteinin  miqdarı 

 
177 
13,8%, kəpəkli unda isə 19,3%-dir. 
Dənin  kəpək  hissəsində  sellüloz  və  hemisellüloz 
kimi  həzm  olunmayan  karbohidratlar  vardır.  Lakin  bu 
maddələrin  qəbizliyin  aradan  qaldırılmasında  əhəmiy-
yəti  vardır.  Çünki  sellüloza  mədə-bağırsaq  sistemində 
qidanın  hərəkətini  nizamlayır.  Eyni  zamanda  buğda 
ununda  və  ondan  hazırlanmış  çörəkdə  B  qrupu  vita-
minləri də vardır. 
100 qram kəpəkli undan çörəkdə 0,12 mq ribofla-
vin - B
2
; 0,5 mq tiamin  - B
1
, 4,5 mq niasin – PP; 350 
mq  piridoksin  -  B
6
;  30  mq  fol  turşusu  -  B
9
;  1,1  mq 
pantoten turşusu – B
3
 - vitaminləri vardır.
 
 
100  qram  kəpəksiz  undan  çörəkdə  0,04  mq 
riboflavin - B
2
; 0,1 mq tiamin - B
1
; 1,0 mq niasin - PP; 
45 mq piridoksin - B
6
; 15 mq fol turşusu - B
9
; 0,3 mq 
pantoten turşusu – B
3
 vitaminləri vardır.
  
Göründüyü  kimi  kəpəksiz  undan  hazırlanan 
çörəkdə vitaminlərin miqdarı kəpəkli undan hazırlanan 
çörəyə  nisbətən  4-8  dəfə  azdır.  Yediyimiz  çörəyin 
tərkibində  vitaminlərin  az  olması  bir  çox  xəstəliklərə 
səbəb olur. Tiamin çatışmazlığı iştahanın pozulmasına, 
tez  yorulmağa  və  sinir  sisteminin  pozulması  ilə 
nəticələnir. Əgər digər qidalarla da tiamin çatışmazlığı 
olarsa insan “beri-beri” xəstəliyinə tutula bilər.  
Çörəyin tərkibində Na, Ca, K, P, Fe kimi mineral 
maddələr  də  vardır.  Mineral  maddələrin  miqdarca 
nisbəti də  kəpəkli undan çörəkdə  daha  yaxşıdır. 40-50 
yaşından  sonra  insanlarda  vitamin  və  mineral  maddə 
çatışmazlığı  daha  çox  özünü  göstərir.  Çünki  kəpəksiz 
undan  hazırlanan  çorəklə  uzun  müddət  qidalananlarda 
bağırsaq  xəstəliyinə  səbəb  olan  qəbizlik  daha  çox 
müşahidə edilir. 

 
178 
Çörəyin  necə  yeyilməsi  barədə  islamda  bəzi 
göstərişlər vardır. 14 əsr öncə Peyğəmbərimiz (s.ə.v.), 
buğdanın  üyüdüldükdən  sonra  ələnmədən,  kəpəkli 
yeyilməsini  tövsiyə  etmişdir.  Müasir  dövrdə  bu 
göstərişlərin  hikməti  çoxsaylı  kimyəvi  və  biokimyəvi 
tədqiqatlarla  təsdiq  olunmuşdur. Çünki,  artıq deyildiyi 
kimi  buğda  kəpəyi  B
1, 
B
2, 
B
3, 
B
6, 
B
9, 
PP  vitaminləri  ilə 
zəngindir.  Eyni  zamanda  kəpəkdə  olan  sellüloza  və 
hemisellüloza  mədə-bağırsaqda  qidanın  həzmini  və 
hərəkətini nizamlayır. 
Ulu  Peyğəmbərimiz  (s.ə.v.)  çörəyi  kiçik  tikələrə 
bölərək  yeyilməsini  məsləhət  görmüşdür.  Çörəyi  bir 
əllə  kəsmək,  dişləyərək  yemək  olmaz.  Çörək,  iki  əllə 
tutulub xırda tikələrə kəsilməli və aramla çeynənilərək 
yeyilməlidir.  İnsanın  ağız  və  mədə  vəzilərinin  ifraz 
etdiyi şirənin tərkibində sellülozanı parçalayan ferment 
yoxdur.  Lakin  çeynəmə  ilə  sellüloza  xırdalanır  və 
qidanın  tərkibində  mexaniki  rol  oynayaraq  qidanın 
mədə-bağırsaq sistemində hərəkətini nizamlayır. 
Yeməyin  ağızda  çeynənilməsi  də  vacibdir.  Bu 
xüsusda  müdriklərin  kəlamlarında  deyilir:  “Ağzına 
aldığını isit və yaxĢı-yaxĢı çeynə. Yeməyi ölçü ilə ye, 
zira insan hər vaxt az yeyib az içməlidir”.  
Ərzurumlu  İbrahim  Haqqı  demişdir:  “Səhhətini 
qorumaq  istəyən  kiçik  loxmalar  almalı  və  yaxĢı 
çeynəməlidir”.  “Yeməkdən  sonra  ciddi  hərəkət 
etmək olmaz, yeməkdən dərhal sonra hamam qəbul 
edilməməlidir”. 
“Yeməkdən  sonra  çox  hərəkət  də  etməyiniz, 
bunun  zərərini  çəkərsiniz”  deyərək  Peyğəmbərimiz 
(s.ə.v) yeməkdən sonra ciddi hərəkətlərin insana zərərli 
olduğunu  vurğulamışdır.  O,  Həzrət  yeməkdən  sonra 

 
179 
dərhal  yatmamağı  məsləhət  görmüşdür.  Çünki  bu 
zaman  qidanın  həzmi  çətinləşir.  Yeməyi  ayaq  üstə  və 
uzanan  yerdə  yeməyi  də  Peyğəmbərimiz (s.ə.v)  günah 
sayırdı.  Çünki  belə  halda  qida  borusunun  insan 
orqanizmində anatomik yerləşməsi qidanın həzminə və 
hərəkətinə mənfi təsir göstərir. 
 
Çörək haqqında qısa oçerk 
 
Insanlar  hələ  15  min  il  bundan  əvvəl  –  Mezolit 
dövründə  yabanı  dənli  bitkilərdən  qida  kimi  istifadə 
etmişlər. Sonralar dəni daş ilə narın hala salaraq su ilə 
qarışdırmaqla  duru  unlu-dənli  sıyıq  hazırlamışdılar. 
Daş  dövründə  yaşamış  insan  daha  sonra  müəyyən  et-
mişdir  ki,  yabanı  dənlər  qovrularkən  daha  asanlıqla 
yarma  halına  salınır  və  ondan  hazırlanmış  sıyıq  daha 
dadlı olur. 
Bir neçə minilliklər ötmüş, əkinçilik inkişaf etmiş-
dir.  Qədim  insan  bir  dəfə  öz  buğdasını  əkib  becərdiyi 
yerdə  öz  vətənini  tapmış  və  oturaq  həyat  tərzi  keçirə-
rək məskunlaşmışdır. Bu zaman müxtəlif əl dəyirman-
ları  ixtira  olunmuş,  təndir  meydana  çıxmışdır.  Qədim 
misirlilər,  assuriyalılar,  yəhudilər,  personlar  və  digər 
xalqlar  müxtəlif  üsullarla  çörək  bişirməyə  başlamış-
dılar.  Bizim  uzaq  əcdadlarımız  tərəfindən  bişirilmiş 
çörək  boz  rəngli  kökə  şəklində  olmuşdur.  Belə 
kökələrin  bişirilməsi  ilə  yer  üzərində  çörəkbişirilmə 
tarixinin başlanğıcı qoyulmuşdur. 
5-6  min  il  bundan  əvvəl  qədim  Misirdə  çörək 
mayaları  və  süd  turşusu  bakteriyalarından  istifadə 
olunmaqla  ilk  dəfə  məsaməli  çörək  bişirilmiş  və 
müasir çörəkbişirmə texnologiyasının  əsası qoyulmuş-
dur.  K.K.Timiryazev  bu  barədə  yazmışdır:  “Yaxşı 

 
180 
bişirilmiş  çörək  parçası  insan  ağlının  ən  böyük 
ixtirasından biri olmuşdur”. 
3  min  il  bundan əvvəl  yetişdirilmiş xəmirdən  mə-
saməli çörəyin bişirilməsi Yunanıstanda da tətbiq olun-
mağa  başlamışdır.  Artıq  yeni  eranın  776-cı  illərində  I 
Olimpiya  oyunlarının  açılışı  zamanı  yarış  iştirakçıları 
və  qonaqlara  xüsusi delikotes  -  yaxşı  məsaməli  ağ  çö-
rək bişirilmişdir. 
Qədim  Yunanıstanda  məsaməli  buğda  çörəyi  ən 
dadlı  yemək (qida, çərəz) hesab olunurdu. Belə  çörəyi 
yalnız aristokratlar yeyirdilər. 
Misir  çörəkbişirmə  texnologiyasını  tətbiq  edən 
romalı 
ustalar 
çörəklə  yanaşı  yaxşılaşdırılmış 
məmulatlar  bişirmiş,  kiçik  müəssisələrdə  duru  xəmir-
maya  hazırlamışlar  ki,  bununla  da  maya  sənayesinin 
təməli qoyulmuşdur. 
Hər  bir  xalqa  məxsus  milli  mətbəx  ocaqlarının 
inkişaf edib təşəkkül tapması ilə əlaqədar çörək məmu-
latlarının  da  çeşidi artmağa  başlamışdır.  Çörək hər  bir 
xalqın gücü, qüdrəti sayılır. “El-oba çörəyi ilə tanınar” 
demişlər.  Çörəyə  hörmət  və  ehtiram  bütün  xalqlarda 
olduğu kimi biz azərbaycanlıların da müqəddəs sayılan 
adətlərindəndir.  Elimizdə  hər  bir  qonaq  duz-çörəklə 
qarşılanmış, dostluq naminə çörək kəsilmişdir. 
Çörəyin qədrini bilmək müqəddəs borcdur. Çörək 
bolluqdur,  baş  ucalığıdır,  onu  qorumaq  ümumxalq 
işidir. Çörəyə qayğı və qənaətçillik münasibəti bəslən-
məlidir,  bu  iqtisadi  qüdrətin  əsas  amillərindən  biridir. 
Çörəyi  bol  olan  ölkə  həmişə  özünü  yenilməz  sanmış-
dır.  “Çörək  bol  olarsa,  basılmaz  Vətən”,  “Çörəyin 
qədrini  bilməyən,  elin  də  qədrini  bilməz”,  “Taxıl 
anbarlarda – xoş güzəran evlərdə” - demişlər. 

 
181 
El-oba torpağın, həyat mənbəyi və diriliyin neməti 
olan  çörəyin  qədrini  bilmiş,  onu  hər  şeydən  üstün 
tutmuşdur. Çörək dostluq, qardaşlıq, etibar rəmzi olub. 
Çörəklə  bağlı  atalar  sözləri  (“Duz  çörək-düz  çörək”, 
“Çörəyi  tapdalamazlar”,  “Kişi  ilə  çörək  kəsərlər, 
namərdlə  yox”,  “Çörək  qan  kəsər”,  “Çörəyə  and 
olsun”,  “Çörəyi  ver  çörəkçiyə,  birini  də  üstəlik”)  və 
deyimləri həyatın özündən yaranmışdır. 
Çörək gündəlik qida rasionunda mühüm yer tutur. 
Hazırda respublikada gündəlik çörək tələbatı 3,5-4 min 
ton  təşkil  edir  ki,  bu  ayda  90-120  min  ton  və  bir  ildə 
1200-1400  min  ton  çörək  deməkdir.  Respublikada 
2009-cu ildə 3 milyon ton taxıl istehsal olunduğu nəzə-
rə  alınarsa,  deməli  respublika  əhalisinin  tələbatı  tam 
ödənilməkdədir. 
Çörəyə tələbatın artması, əhalinin yaşayış səviyyə-
sinin  aşağı  olması  ilə  izah  edilir.  Çünki  respublikada 
çörək istehlakı fizioloji normadan çoxdur. 
Çörək-kökə  məmulatının  keyfiyyətini  və  bioloji 
dəyərliliyinin  yüksəldilməsi  həmişə  çörək  istehsalçıla-
rının  diqqət  mərkəzində  olmuşdur.  Çünki  çörək  digər 
ərzaq  məmulatlarına  nisbətən  daha  çox  və  hər  gün 
istehlak olunan qida məhsuludur. 
Çörək gündəlik qida rasionunda mühüm yer tutur. 
Çörək  əsasən  buğda  və  çovdar,  bəzi  hallarda  isə  arpa 
və  qarğıdalı  unlarından  hazırlanır.  Çörək  bişirmək 
üçün undan başqa, su, xörək duzu, maya, yumurta, süd 
və  süd  məhsulları,  şəkər,  xaş-xaş,  ədviyyat,  meyvə-
tərəvəz  püreləri  və  başqa  dad  və  tamverici 
maddələrdən  istifadə  edilir.  Çörəyin  tərkibində  5-8% 
zülal,  40-45%  karbohidrat  (əsasən  nişasta),  vitaminlər 
(B
1
,  B
2
,  B
6
,  PP,  H,  E  və  s.),  minerallı  (fosfor, 

 
182 
maqnezium,  kalium,  kalsium)  və  digər  maddələr  var. 
Tədqiqatlar  nəticəsində  müəyyən  edilmişdir  ki,  xəmi-
rin  yetişməsi  və  çörəyin  bişirilməsi  dövründə  onun 
tərkibində  200-dən  çox  üzvi  birləşmələr,  o  cümlədən 
70 karbonlu, 23 spirt və fenol, 32 üzvi turşu, 17 efir, 9 
kükürdlü  birləşmə  və  başqa  maddələr  əmələ  gəlir. 
Bunlar, şübhə  yoxdur ki, çörəyin  ətrinin, dadının, rən-
ginin formalaşmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Hər  adam  gündə  450  q  çörək  və  çörək-kökə  mə-
mulatı yeməlidir. Fiziki işlə məşğul olanlar 700-800 q, 
zehni işlə məşğul olanlar isə 300-400 q çörək məmulatı 
yeməlidirlər.  Gündəlik  qidanın  tərkibində  ət,  balıq, 
yumurta  və  meyvə-tərəvəz  məhsullarının  xüsusi  çəki-
sini artırmaq hesabına çörəyi azaltmaq mümkündür. 
Orqanizmə  lazım  olan  gündəlik  enerji  dəyərinin 
üçdə  bir  hissəsi,  zülalın  30%-i,  fosforun,  dəmirin,  B
1
 
və  PP  vitaminlərinin  33-38%-i,  eləcə  də  kalsiumun, 
maqneziumun,  mikroelementlərin,  E,  H  və  B
6
  vita-
minlərinin  bir  hissəsi  çörək  və  çörək  məmulatının 
hesabına ödənilir. 
Çörəyin yüksək qidalılığı və mənimsənilməsi onun 
kimyəvi  tərkibindən,  içliyinin  quruluşundan,  maddə-
lərin vəziyyətindən, dadından və iyindən asılıdır. Çörə-
yin  kimyəvi  tərkibi  unun  tərkibindən,  əlavə  olunacaq 
tamlı maddələrdən, çörəyin  istehsalı  zamanı baş verən 
dəyişikliklərdən asılıdır. 
Unun  sortu  yüksəldikcə  çörəyin  nəmliyi  azalır, 
bununla  əlaqədar  olaraq  quru  maddələr  artır,  sellüloza 
və  kül  elementlərinin  miqdarı  azalır,  həzm  olan 
karbohidratlar artır. Yaxşılaşdırılmış çörəklərdə yağ və 
şəkər çox olur. 
Müxtəlif sortlu buğda unundan hazırlanmış çörək-

 
183 
lərdə 7,6-8,3% zülal, 0,6-5,5% yağ, 42,0-52,6% karbo-
hidrat  (əsasən  nişasta),  0,1-1,2%  sellüloza,  1,3-2,5% 
minerallı maddə, 0,3-0,7% üzvi turşu, 18-37 mq% Ca, 
14-65 mq% Mg, 65-218 mq% P, 0,8-2,8 mq% Fe, 0,1-
0,21  mq%  B
1
,  0,06-0,12  mq%  B
2
  və  0,67-2,81  mq% 
PP vitaminləri vardır. 
Un və çörəklərdə əvəzedilməz aminturşularından – 
valin,  lizin,  leysin,  izoleysin,  metionin, treonin,  tripto-
fan və s. vardır. 
Çörəkdə  minerallı  maddələrdən  fosfor,  kalium, 
maqnezium,  kükürd,  kalsium,  natrium,  xlor,  dəmir, 
kobalt, manqan və digər elementlər vardır. 
Çörəyin  bioloji  dəyərliliyinin  ikinci  göstəricisi  tər-
kibində olan kalsium, maqnezium, fosfor, dəmir və mik-
roelementlər, eləcə də B
1
, B
2
, PP və s. vitaminlərdir. 
Vitaminlərin və kül elementlərinin miqdarına görə 
kəpəkli  un  daha  dəyərli  sayılır.  Kəpəkli  undan  hazır-
lanmış çörək əhalinin vitaminə, makro-, mikroelement-
lərə  olan  tələbatını  ödəyir.  Yüksək  sortlu  undan  çörək 
istehsalı vitaminlilik dəyərini aşağı salır. Odur ki, belə 
unu  vitaminləşdirmək  lazımdır.  Çörəyin  ən  xarakterik 
xüsusiyyətlərindən  biri  də  onun  gündəlik  istifadəsi 
zamanı  həzm  olmasının  aşağı  düşməməsidir.  Bununla 
çörək başqa ərzaq məhsullarından fərqlənir. 
Çörəyin  qidalılıq  dəyərinin  artırılması  problemi 
müasir  dövrdə  qarşıda  duran  məsələlərdən  biridir.  Bu 
məsələ  yüksək  sortlu  çörəklərin  istehsalı  artdıqda  (ta-
mamilə  vitaminsiz çörəkdə  zülal  və  bəzi  əvəzolunmaz 
aminturşuları  –  lizin,  metionin  –  çatışmadıqda)  irəli 
sürülmüşdür.  Çörəyin  müxtəlif  zülali  maddələrlə  zən-
ginləşdirilməsi süddən ayrılmış zərdab, quru yağsızlaş-
dırılmış süd, soya və balıq unu hesabına başa çatdırılır. 

 
184 
Əgər  qidada  çörəklə  birlikdə  süd,  kəsmik,  ət,  balıq, 
yumurta  istifadə  edilərsə,  çörəyi  zülalla  zənginləş-
dirmək lazım deyil. 
Çörək-kökə məmulatının vitaminliyini və mineral-
lı maddələrlə zənginliyini təmin etmək məqsədi ilə bir 
çox zənginləşdirici xammallardan istifadə olunur. Belə 
xammallara və yarımfabrikatlara süd zərdabı, buğda və 
çovdar səmənisi, meyvə-giləmeyvə xammalı, o cümlə-
dən meyvə və tərəvəz püreləri, şirə istehsalının tullan-
tıları (cecə), povidlo,  pasta,  şirələr,  meyvə  tozu  (poro-
şoku),  qurudulmuş  giləmeyvə  (məs.  kişmiş),  polisol 
(cücərmiş  və  1:1:1  nisbətində buğda,  vələmir  və  qağı-
dalıdan alınan ekstrakt), balqabaq püresi və s. aiddir.  
Milli  çörək  məmulatına  qədim  dövrlərdən  əhali 
tərəfindən bişirilən lavaş və çörək aiddir. Azərbaycanın 
müxtəlif  bölgələrində  qədimdən,  eləcə  də  indinin 
özündə  hazırlanan  milli  çörəklərin  çeşidi  çoxdur.  Hə-
min çörəklər sadə və yaxşılaşdırılmış qruplarına ayrılır. 
Sadə çörəklər mayasız və  ya mayalı xəmirdən (un, su, 
maya  və  duz)  hazırlanır.  Yaxşılaşdırılmış  milli  çörək 
məmulatları bir qayda olaraq mayalı xəmirə şəkər, süd, 
yumurta,  yağ,  qatıq,  bal,  meyvə  püresi,  qabaq  püresi, 
ədviyyat və digər məhsullar əlavə edilməklə hazırlanır. 
Sadə  milli  çörək  məmulatına  Abşeron  çörəyi, 
Azərbaycan  çörəyi,  Ağdam  təndir  çörəyi,  acıtmalı, 
bəzzamac,  bozlamac,  dağlı  çörəyi,  duzlu  nazik,  ev 
çörəyi,  yuxa,  közləmə,  kökə,  kömbə,  külava,  küllü 
kömbə,  külləmə,  külfə  əppək,  Gəncə  çörəyi,  lavaş, 
Ordubad təndir çörəyi, sacəppəyi, səmənili çörək, sən-
gək,  sığırdili,  Sumqayıt  çörəyi,  təndir  çörəyi,  xamralı, 
cad, cardalı, cirəli çörək, Şəki kürə çörəyi və s. aiddir. 
Yaxşılaşdırılmış  milli  çörək  məmulatına  bəyim 

 
185 
çörəyi,  fəsəli,  qabaqlı  çörək,  qabaqlı  kökə,  qatlama, 
qoğal, qozlu kökə, zəfəranlı nazik, pşi, südçörəyi, fətir, 
fındıqlı  qoğal,  çayçörəyi,  Şəki  külçəsi,  Şəki  ovması, 
şirin nazik, şorqoğal, yelapardı və s. aiddir.  
Yaxşılaşdırılmış  milli  çörək-kökə  məmulatı  çörə-
yin  əvəzedicisi  kimi  qədimdən  səhərlər  çay  süfrəsinə 
verilir.