G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va
Shartli va shartsiz reflekslarning tafovuti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
4.2. Shartli va shartsiz reflekslarning tafovuti
Shartsiz reflekslar — organizmning irsiyat yo‘li bilan o‘tadigan tug‘ma reaksiyalaridir. Shartli reflekslar — organizmning individual taraqqiyot jarayonida «turmush tajribasi» asosida kasb etadigan reaksiyalaridir. Shartsiz reflekslar turga taalluqli, ya‘ni shu turning hamma vakillariga xosdir. Shartli reflekslar individual bo‗ladi: bir turning ba‘zi vakillarida bo‗lishi, boshqalarida esa bo‗lmasligi mumkin. Shartsiz reflekslar birmuncha doimiy; shartli reflekslar esa doimiy bo‘lmay, muayyan sharoitga qarab hosil bo‗lishi, mustahkamlanishi yoki yo‗qolishi mumkin; ularning bu xossasi nomidan ham ko‗rinib turibdi. Shartsiz reflekslar muayyan bir reseptiv maydonga qo‗yilgan adekvat ta‘sirlovchilarga javoban yuzaga chiqadi. Shartli reflekslar esa turli reseptiv 115 maydonlarga qo‗yilgan turli-tuman ta‘sirotlarga javoban yuzaga chiqa oladi. Katta yarim sharlar po‗stlog‗i juda rivojlangan hayvonlarda shartli reflekslar miya po‘stlog‘ining funksiyasi hisoblanadi. Katta yarim sharlar po‗stlog‗i olib tashlangach shartli reflekslar yo‗qolib, faqat shartsiz reflekslar qoladi. Bundan anglashiladiki, shartli reflekslarga qarama-qarshi o‗laroq, shartsiz reflekslarning yuzaga chiqishida markaziy asab tizimining quyi bo‗limlari — po‗stloq ostidagi yadrolar, miya stvoli va orqa miya yetakchi rol o‗ynaydi. Ammo, funksiyalar yuksak darajada kortikallashgan odam va maymunlarda ko‗pgina murakkab shartsiz reflekslar katta yarim sharlar po‗stlog‗ining muqarrar ishtirokida yuzaga chiqadi. Primatlarda katta yarim sharlar po‗stlog‗ining zararlanishi natijasida shartsiz reflekslarning patologik ravishda buzilishi va ba‘zilarining yo‗qolib ketishi shundan guvohlik beradi. Shartsiz reflekslarning hammasi ham darrov tug‗ilish paytigacha hozir bo‗lavermasligini ta‘kidlab o‗tish lozim. Ko‗pgina shartsiz reflekslar, masalan, lokomosiya, jinsiy aktga taalluqli reflekslar odam va hayvon tug‗ilgandan keyin uzoq vaqt o‗tgach yuzaga chiqadi, lekin ular asab tizimi normal taraqqiy etgandagina namoyon bo‗ladi. Shartsiz reflekslar filogenez jarayonida mustahkamlangan va irsiyat yo‗li bilan o‗tadigan reflektor reaksiyalar fondiga qo‗shiladi. Shartli reflekslar shartsiz reflekslar asosida vujudga keladi. Shartli refleks hosil bo‗lishi uchun tashqi muhit yoki organizm ichki holatining biron o‗zgarishi katta yarim sharlar po‗stlog‗iga sezilib, biron shartsiz refleksning yuzaga chiqishi bilan bir vaqtga to‗g‗ri kelishi kerak. Faqat shundagina tashqi muhit yoki organizmning ichki holatini o‗zgarishi, shartli refleksning ta‘sirlovchisi — shartli ta’sirlovchi yoki signal bo‗lib qoladi. Shartsiz refleksga sabab bo‗luvchi ta‘sirot — shartsiz ta’sirot shartli refleksning vujudga kelishida shartli ta‘sirotga yo‗ldosh bo‗lishi, uni mustahkamlashi kerak. Oshxonada pichoq va vilkaning jaranglashi yoki itga ovqat beriladigan idishning taqillashi so‗lak ajralishi uchun bu tovushlar ovqat bilan takror bir vaqtga to‗g‗ri kelishi — so‗lak ajralishi uchun dastlab indifferent bo‗lgan ta‘sirlovchilar ovqat 116 bilan, ya‘ni so‗lak bezlarining shartsiz ta‘sirlanishi bilan mustahkamlanishi kerak. Xuddi shuningdek, itning ko‗z oldida elektr lampochkasini yoqish yoki qo‗ng‗iroq chalish oyoq terisiga elektr tokini ta‘sir ettirish bilan bir vaqtga to‗g‗ri keltirilsa (har gal oyoq terisiga elektr toki ta‘sir ettirilganda oyoq bukish shartsiz refleksi kelib chiqadi), faqat shundagina oyoq bukish shartli refleksini vujudga keltira oladi. Xuddi shuningdek, shamni loaqal bir marta ko‗rish badan kuyish sezgisi bilan to‗g‗ri kelgandan keyingina yosh bola yonayotgan shamdan qo‗lini tortib olib yig‗lashi mumkin. Yuqorida keltirilgan hamma misollarda avvaliga nisbiy indifferent bo‗lib ko‗ringan tashqi ta‘sirotlar — idish-tovoqning taqillashi, yonib turgan shamni ko‗rish, elektr lampochkasining yonishi, qo‗ng‗iroq tovushi shartsiz ta‘sirotlar bilan mustahkamlangandagina shartli ta‘sirlovchi bo‗lib qoladi. Tashqi olamning dastlab indifferent bo‗lgan signallari faqat shundagina faoliyatning muayyan turi uchun ta‘sirlovchi bo‗lib qoladi. Shartli reflekslar hosil qilish uchun vaqtincha aloqa vujudga kelishi zarur. Boshqacha aytganda, shartli ta‘sirotni sezuvchi po‗stloq hujayralari shartsiz refleks yoyining tarkibiga kiruvchi po‗stloq neyronlariga vaqtincha bog‘lanishi kerak (42- rasm). Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|