c)
Azadlıq və zərurət, azadlıq və məsuliyyət
.
İnsanın iradə azadlığının
sadələşdirilmiş materialist anlamı onu yalnız dərk edilmiş zərurətlə
əlaqələndirdiyinə görə faktiki olaraq insanı bu azadlıqdan məhrum edir. Fransız
filosofu P.Hol
bax qeyd edirdi ki, insan özünün bütün hərəkətlərində zərurətə tabe
olur. Onun iradə azadlığı xülyadır.
Buxnerə görə, azadlıq –
qol
u bağlı insanın
azadlığıdır, quşun qəfəsdəki azadlığıdır.
Doğrudanda da hər şey zəruridisə, əgər təsadüf, imkan yoxdursa, əgər insan
yalnız robot kimi hərəkət edirsə, o zaman azadlıq üçün yer qalmır. Əgər insan bu
və ya digər zərurəti dərketsə də bu dərketmənin özü də vəziyyəti dəyişdirmir,
cinayətkar həbsxanada qalmağının zərurətini «dərk etməklə» azad ola bilmir.
Lakin azadlığın başqa izahı da vardır. Həmin izaha görə, azadlıq necə
istəyirsən elə hərəkət etmək imkanıdır. Azadlıq –
iradə azadlığıdır. İradə –
öz
mahiyyətinə görə həmişə azad iradədir.
Bəzi filosoflar mütləq azadlıqdan danışırlar ki, bu da ağlabatan deyildir.
Bir fransız əfsanəsində qolunu yelləməklə təsadüfən
yoldan ötənin burnunu
sındıran insanın məhkəməsindən söhbət gedir. Gü
nahkara ona g
örə bəraət
verirlər ki, heç kim ona öz qolunu yelləməyi qadağan edə bilməz. Lakin bu hadisə
ilə əlaqədar məhkəmənin qərarında deyilirdi: müttəhim müqəssirdir,
çünki bir
adamın qolunu yelləməyin hüdudu digər adamın burnunun yaxınlığında qurtarır.
Göründüyü
kimi, azadlıq həm hüdudsuz, həm də hüdudlu ola bilər. Azadlıq
çox vaxt həyatın elementar normaları ilə münaqişəyə girir. Fransız əfsanəsi bir
daha sübut edir ki, mütləq azadlıq yoxdur, azadlıq həmişə nisbidir.
Azadlıq özümüzü xəyalən təbiət qanunlarından asılı saymağımızdan
ibarət
deyil, ondan ibarətdir ki, həmin qanunlar dərk edilsin və bu bilik əsasında təbiət
qanunları planauyğun bir surətdə müəyyən məqsədlər üçün fəaliyyət göstərməyə
məcbur edilə bilsin. Bu, həm xarici təbiətin qanunlarına, həm də insanın özünün
cismani və mənəvi varlığını
idarə edən qanunlara aiddir, –
bunlar iki qisim
qanunlardır ki, bunları biz bir –
birindən, uzaq başı, öz təsəvvürümüzdə ayıra
bilərik, gerçəklikdə isə ayıra bilmərik. Deməli, iradə azadlığı işi bilmək əsasında bir
qərara gəlmək qabiliyyətindən başqa bir şey deyildir. Beləliklə, insan müəyyən bir
məsələ haqqında nə qədər azad mühakimə yeridir, bu mühakimənin məzmunu da
o qədər böyük bir zərurətlə müəyyən olacaqdır, halbuki bilməməkdən irəli gələn
və imkan daxilindəki
bir çox müxtəlif bir–
birinə zidd qərarlar arasında guya
istədiyini seçib götürən inamsızlıq özünün azad olmadığını,
məhz özünün tabe
edəcəyi şeyə tabe olduğunu sübut edir. Deməli, azadlıq təbiət zərurətlərini dərk
etmək əsasında özümüzə və xarici təbiətə
hakim
olmaqdan ibarətdir, buna görə
də azadlıq tarixi inkişafın zəruri məhsuludur (F.Engels).
Qeyd etmək lazımdır ki, iradə azadlığı problemi insanın öz əməlləri
müqabilində əxlaqi və hüquqi məsuliyyəti problemi ilə sıx surətdə əlaqədardır.
Əgər insan bu və ya digər hərəkətə
güc ilə məcbur edilərsə, o zaman həmin
hərəkətə görə o heç bir əxlaqi və hüquqi məsuliyyət daşımır. Bunu zorakılıq
edənin ölümü və zədə alması faktı ilə də eyniləşdirmək olar.
İnsanın azad hərəkəti öz aləmində həmişə cəmiyyət qarşısınd
a cavabdeh
olduğunu nəzərdə tutur.
Azadlıq və məsuliyyət bir bütöv, şüurlu insan fəaliyyətinin iki tərəfidir. Azadlıq
məqsədəuyğun fəaliyyətin həyata keçməsi imkanıdır. Məsuliyyət obyektiv şəraitin
diktə etdiyi hərəkətin dərk edilməsi deməkdir. Azadlıq
məsuliyyət doğurur,
məsuliyyət azadlığı istiqamətləndirir.
Dostları ilə paylaş: