Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №6 (76) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №6 (76)

                                                       Metalların YVH və  Ti qiymətləri 
Metallar 
Hg 
Cd 
As 
Pb 
Cu 
Cr 
Zn 
YVH (mq/kq) 
2,1* 
1,0 
2,0 
32,0 
3,0 
6,0 
23,0 
T
i
 
40 
30 
10 
5 
5 
2 
1 
               *Qeyd: Hg-in YVH-in 2,1 qiyməti yaşayış yerlərindən uzaq ərazilər üçündür
. 
                                   
  Aparılan analiz nəticələrinin ümumiləşdirilmiş qiymətləri cədvəl 2-də verilir.   
Cədvəldən  göründüyü  kimi,  Böyükşor  gölündən  götürülmüş  nümunələrdə  OBT,  OKT, 
ÜNK, fenollar, SSAM və AM-ın miqdarı yüksəkdir. OBT və OKT-ın qiymətləri uyğun olaraq yol 
verilən qatılıq həddindən  (YVH) 37-107 dəfə  və 3- 7 dəfə yüksəkdir. Suyun keyfiyyəti OBT/OKT 
nisbəti ilə müəyyən olunur. Təmiz suda bu nisbət 1: 1, bioloji parçalanan maddələrlə çirklənən suda 
isə  ≤2:1  olur.  Tədqiqat  zamanı  nümunələrdə  OBT/OKT  nisbəti  6,9-3,2    arasında    dəyişmişdir. 
OBT/OKT  nisbətinin  bu  qiyməti  məişət  çirkab  suları  üçün  xarakterikdir.  Nümunələrdə  ÜNK-nin 
miqdarı  xeyli  çox  olub  YVH-dən    50-dən  140  dəfəyə  qədər  yüksəkdir.    SSAM  və  fenolların  da 
miqdarının  YVH-dən  bir  neçə  dəfə  yüksək  olması  müşahidə  olunub.  Analizlərin  nəticələri  göldə 
ağır metalların miqdarının çox olduğunu göstərir.   AM-la yüksək çirklənmə dərəcəsi sənaye tullantı 
sularından götürülən nümunələrdə qeydə  alınıb. Toksik  AM-dan Zn, Pb və Cd-un miqdarı uyğun 
olaraq YVH-dən 70, 19 və 44 dəfə artıq olmuşdur. Bundan əlavə, xloridlərin miqdarı YVH-dən 4-
30  dəfə  artıqdır.    Əksər  nümunələrdə  asılı  hissəciklərin  yüksək  miqdarı  qeydə  alınmışdır.  
Tədqiqatlar zamanı pH-ın qiymətinin 9.3 olması göldəki şəraitin su sistemlərində yaşayan bəzi canlı 
orqanizmlərin reproduktivliyi baxımından əlverişsiz olduğunu göstərir. 
                                                                                           
 
 
 
 
 

73 
              Cədvəl 2. 
 
         Böyükşor və Bülbülə göllərininün fiziki-kimyəvi xarakteristikası 
 
Parametrlər 
 
  Ölçü vahidi 
YVH 
Böyükşor gölü  Bülbülə gölü 
 
 
pH 
 
  6.5-8.5 
     9.3 
      8.4 
Elektrik keçiriciliyi      μ/sm 
 
     3.1 
     1.91 
h∕o O
2
 
   mq/l 
   ≤ 4.0     
     7.1  
      6.7  
Temperatur 
    °C 
 
      22 
      20 
NO
2
- 
   mq/l 
       3.3 
    0.19 
      0.7 
NO
3
- 
   mq/l 
       45 
    0. 66 
      2.08 
NH
4
- 
   mq/l 
       0.5 
    0.56 
      6.8 
Xloridlər 
   mq/l 
      350 
   12874.3 
    7545 
OBT 
   mq/l 
      3.0 
     156 
     9.8 
OKT 
   mq/l  
      10 
    70.6 
    32.21 
SSAM 
   mq/l 
      0.1 
    0.95 
    1.4 
ÜNK 
   mq/l  
    0.05 
    2.6 
    5.1 
Fenollar  
   mq/l 
    0.001 
   0.005 
   <0.003 
Asılı hissəciklər 
   mq/l 
    0.25 
     30 
     20 
Zn 
   mq/l 
    0.5 
   35.06 
     TO* 
Cu 
   mq/l 
   0.01 
    1.72 
     0.59 
Ni 
   mq/l 
    0.1 
    6.07 
      TO 
Pb 
   mq/l 
   0.03 
    0.56 
     0.02 
Cd 
   mq/l 
  0.001 
    0.044 
    <0.001 
      *Qeyd:  TO-təyin  olunmayıb,  nümunənin  tərkibində  maddənin  miqdarı  cihazın  ölçü  həddindən 
aşağıdır. 
 
Bülbülə gölünün fiziki-kimyəvi xarakteristikası üzrə aparılan analizlərin nəticəsi göstərir ki, 
göl suyunda OBT, OKT və SSAM-in miqdarı YVH-dən bir neçə dəfə yüksəkdir. ÜNK-nin miqdarı 
YVH-ni 10 dəfələrlə aşır. Bütün nümunələrdə Cu ilə yüksək çirklənmə səviyyəsi qeydə alınmışdır.  
Xloridlərin  miqdarı  çox  yüksək  olub  7545  mq∕l-ə  çatır.  Gölün  müxtəlif  hissəsindən  götürülmüş 
nümunələrdə  asılı  hissəciklərin  miqdarı  YVH-di  80-dən  280  dəfəyə  qədər  aşması  müşahidə 
edilmişdir.  Laboratoriya  analizləri  əksər  nümunələrdə  ammonium,  nitrit  və  nitratların  miqdarının 
YVH-dən  aşağı  olmasını  göstərmişdir.  Asılı  hissəciklərin  yüksək  səviyyəsi  gölün  məişət  çirkab 
suyu axıntısına yaxın məsafədə yerləşən  hissəsində qeydə alınmışdır.     
Su sistemlərində çirkləndiricilərin paylanmasının fərqli və tədqiqatçılar tərəfindən dəfələrlə 
müşahidə  olunan  xüsusiyyətlərindən  biri  də  onların  suyun  səthində  və  dib  çöküntülərinin  üst 
qatında  lokallaşmasıdır.  Dib  çöküntüləri  su  sistemlərinin  ayrılmaz  hissəsi  olub  uzun  müddət 
çirkləndiricilərin  böyük  miqdarının  toplandığı  yerdir.  Çöküntülərdə  toplanan  çirkləndiricilərin  üç 
əsas  növü  məlumdur:  ağır  metallar,  qida  elementləri  və  çətin  parçalanan  üzvi  maddələr.  Müxtəlif 
yollarla suya düşən ağır metallar asanlıqla dib çöküntüləri tərəfindən absorbsiya olunur, kompleks 
əmələ  gətirir  və    çöküntü  kütləsində  toplanırlar.  Nəticədə,  onların  çöküntülərdəki  miqdarı  suya 
nisbətən  xeyli  yüksək  olur.  Bəzən  sudakı  ağır  metalların  çöküntülər  tərəfindən  absorbsiya 
olunmaları suyun ağır metallardan təmizlənməsinin təbii yolu hesab olunur. 
 Dib  çöküntülərində  toplanan  üzvi  maddələr  və  AM  su  sistemləri  üçün  ciddi  təhlükə 
mənbəyidirlər.  Hal-hazırda,  ekosistemə  və  insan  sağlamlığına  mənfi  təsirinə  görə    AM-la 
çirklənməyə global problem kimi baxılır. AM içərisində Pb, Cd, Cr, Zn və Cu  ecosystem üçün daha 
zərərlidir.    Bu  metalların  əksəri  fermentlərdəki  kükürd  qrupları  ilə  əlaqə  yaradaraq  onların 
parçalanmasına  səbəb  olurlar.  AM  çox  davamlıdırlar,  asanlıqla  qida  zəncirinə  daxil  olur  və  canlı 
orqanizmlərdə toplanıb balıqlar, quşlar və digər canlıları məhv edirlər [9]. 

74 
Tədqiq olunan göllərinin dib çöküntülərinin toksik metallarla, o cümlədən Cd, Cr, Hg, Cu, 
Pb  və  Zn-lə  çirklənmə  dərəcəsi  öyrənilmiş  və  onların  hər  birinin  göl  ekosistemi  üçün  yaratdığı 
potensial ekoloji riskin müəyyən olunması üçün çirklənmə indeksi PI
i
 və ekoloji risk indeksi RI(Ei) 
hesablanmışdır. Analizlərin və hesablamaların nəticələri cədvəl 2-də verilir. Cədvəldən göründüyü 
kimi,  Böyükşor  gölünün  dib  çöküntülərində  Cd,  Cr,  Cu  və  Zn  metalları  üçün  PI
i
-in  orta  qiyməti 
elementlərin YVH-dən bir neçə dəfə yüksəkdir. Analizlər nümunələrdə Cd, Pb və Zn-in maksimum 
miqdarının  uyğun  olaraq  5,  47,2  və  510  mq/kq  olmasını  göstərmişdir.  Cu  istisna  olmaqla,  tədqiq 
olunan metalların çoxunun miqdarı Bülbülə gölünün dib çöküntülərində nisbətən az olmuşdur.   
 
                                                                                                                                           Cədvəl  3. 
Abşeronun Böyükşor və Bülbülə göllərinin dib çöküntülərində AM-ın miqdarı və 
çirklənmə indekslərinin qiymətləri  
Metal 
                  Böyükşor gölü 
                Bülbülə gölü 
Miqdarı (mq/kq) 
Pi 
Ei 
Miqdarı 
(mq/kq) 
Pi 
Ei 
Cd 
1,7 
1,7 
17,0 
 0,6 
0,7 
6,00 
Cr 
25,1 
4,2 
1,21 
17,7 
2,9 
0,88 
Cu 
14,7 
4,9 
0,74 
22,6 
7,5 
1,13 
Hg 
0,0085 
0,04 
0,85 
0,006 
0,003 
0,60 
Pb 
28,5 
0,9 
7,12 
18,4 
0,6 
4,60 
Zn 
86,8 
 3,8 
1,24 
20,3 
0,9 
0,29 
 
Potensial  ekoloji  risk  indeksinin  (E
i
)  səkil  2  –də  təqdim  olunan  qiymətləri  Böyükşor  və 
Bülbülə  göllərində  ən  yüksək  potensial  ekoloji  riskin  Cd  və  Pb  metalları  ilə  əlaqədar  olmasını 
göstərir.  Ümumilikdə,  hesablamaların  nəticələri  göllərin  dib  çöküntülərinin  AM-la  çirklənməsinin 
ekosistem üçün yaratdığı potensial risk çox yüksək olmayıb kiçik ekoloji risk kategoriyası (Ei <40) 
ilə xarakterizə oluna bilər [7].  
Nəticələrin müqayisəli təhlili tədqiq olunan metalların çirklənmə indekslərinin kiçik və bö-
yük qiymətlərinin demək olar ki, Böyükşor və Bülbülə göllərinin dib çöküntülərində eyni element-
lərdə qeydə alındığunu göstərir. Bu göllərin dib çöküntülərinin litogen tərkibinin uyğunluğu ilə izah 
oluna bilər. Lakin analizlərin və hesablamaların nəticələri Böyükşor gölünün antropogen mənbələ-
rin təsirinə daha çox məruz qaldığını təsdiq edir.  
 
                      
 
 
0
20
40
60
80
Cd
Cr
Cu
Hg
Pb
Zn
Ei %

75 
                      
 
 
Şək. 2 Böyükşor (a) və Bülbülə (b) gölünün dib çöküntülərində AM-ın potensial risk 
indekslərinin orta qiymətlərinin faizi 
 
 
Abşeron yarımadasının 2 təbii gölünün fiziki-kimyəvi xassələrini öyrənmək üçün aparılmış  
tədqiqatlardan  bu  hövzələrin  ekoloji  tarazlığının  pozulduğunu  göstərir.  Ekosistem  üçün  daha 
təhlükəli  çirkləndiricilər  olan  əksər  neft  karbohidrogenləri  və  AM  suda  yaxşı  həll  olmur  və  dib 
çöküntülərində  toplanaraq  su  sistemlərinin  flora  və  faunasına  mənfi  təsir  göstərirlər. 
Çirkləndiricilərin müəyyən yollarla su təchizatı sistemlərinə düşməsi və yaxud təsadüfən (istirahət 
zamanı)  çirkli  göllərin  suyundan  istifadə  olunması  nəticəsində  qida  zənciri  vasitəsilə  insan 
orqanizminə daxil olması ilə əlaqədar potensial risk yaranır. Buna görə də, onların təmizlənməsi  və 
zərəsizləşdirilməsi  Azərbaycan  dövləti  və  mütəxəssislərinin  ciddi  narahatlığına  səbəb  olur. 
Azərbaycan Prezidentinin 28 sentyabr 2006-cı il tarixli Fərmanı ilə qəbul olunmuş “2006-2010-cu 
illərdə Azərbaycan Respublikasında ətraf mühitin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlər planı” na Abşeron 
yarımadasının  yüksək  dərəcədə  çirklənmiş  göllərinin  ləğv  olunması  da  daxil  idi.  Son  illərdə 
Abşeronda  bəzi təbii və süni göllərin torpaqla doldurulub ləğv olunması üzrə geniş işlər aparılır. 
Növbəti  mərhələdəki  bərpaolunma  işlərinə  göllərin  yerində  yaşıllıqların  salınması,  parkların, 
istirahət zonalarının və idman komplekslərinin yaradılması daxildir. Lakin yuxarıda qeyd olunduğu 
kimi,    çirkləndiricilərin  əksəriyyəti  uzun  müddət  parçalanmadan  ətraf  mühitdə  qalır  və  böyük 
əraziyə  yayılırlar.  Gələcəkdə,  onlar  müəyyən  biokimyəvi  və  kimyəvi  çevrilmələr  və  yaxud  təbii 
proseslər  nəticəsində  yenidən  ekosistem  üçün  təhlükə  mənbəyinə  çevrilə  bilərlər.  Doldurulmuş 
göllərdən zərərli maddələr süzülərək yenidən torpaqları, səth və qrunt sularını çirkləndirərək ciddi 
hadisələrlə  nəticələnə  bilər.  Buna  görə  də,  Abşeron  yarımadasında  ekosistemi  gələcəkdə  baş  verə 
biləcək  fəlakətlərdən  qorumaq  üçün  elmi  cəhətdən  əsaslandırılmış  tədbirlər  işlənib  həyata 
keçirilmədir.       
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Məmmədov  V.  A.,  Alosmanov  M.  S.  Abşeron  yarımadasındakı  göllərin  formalaşması, 
transformasiyası  və  ekoloji  vəziyyətinin  qiymətləndirilməsi,  /2-ci  Xəzər  Beynəlxalq  Su 
Texnologiyaları Konfransının materialları, Bakı, 2014, s, 470-478 
2.
 
Алиев Ф. Ш.  Оценка  естественно-природных условий северо-западной  
части Апшеронского полуострова в связи с очисткой от ртути района г  
 Сумгаит и захоронением отходов в безопасном в геологическом  
 отношении месте/Проблемы окружающей среды и природных ресурсов 
(обзорная информация), Москва, ВИНИТИ, 2002, выпуск 5, с. 76-91 
3.
 
Aliyev F., Khalilova H. The anthropogenic impact on surface water  resources in 
Azerbaijan// J. Energy and Environment, v.25, № 2, 2014, pp. 343-356 
0
10
20
30
40
50
Cd
Cr
Cu
Hg
Pb
Zn
Ei
%

76 
4.
 
Xəlilov Ş. B., Əliyeva  Ə. A. Abşeron göllərinin neft məhsulları ilə çirklənməsi / “Ətraf 
Mühit və ekologiya” Elmi-metodik konfransın materialları. Bakı, 1997, s, 117-118 
5.
 
Standard  methods  for  examination  of  water  and  wastewater,  American  Public  Health 
Association/  American  Water  Works  Association/  Water  Environment  Federation,  19
th
 
edition 1995, Washington DC 
6.
 
USEPA Test Methods for Evaluating Solid Wastes, 1986 
7.
 
Khalilova H. Kh., Mammadov  V. A.  Assessing the anthropogenic impact on heavy metal 
pollution in soils and sediments in urban areas of Azerbaijan’s oil  industrial region// Pol. J. 
Environ. Stud., 2016, vol. 25, № 1, pp, 159-166 
8.
 
Hakanson L. An ecological risk index for aquatic pollution control. A sedimentological 
approach, Water. Res.  14 (8), 975, 1980 
9.
 
Qiu H. Migration mechanism of organic pollutants in national water-body  
 sediments // Geopgraphy and Geology, 2011, vol. 3,  № 1, pp 239-246 
 
ABSTRACT 
                                                                                                                        Hadiya Khalilova  
Assessing the ecological status of water basins in the territories of the Absheron Peninsula 
subjected to anthropogenic  impact 
 
Ecological  status  of  two  water  basins  -    Boyukshore  and  Bulbula  lakes  being  subjected  to 
long-term  anthropogenic  impact  in  the  territory  of  the  Absheron  peninsula  have  been  studied  and 
assessed.  The  results  of  studies  have  shown  that  significant  changes  have  occurred  in  the  natural 
qualities  of  these  lakes  under  the  influence  of  various  anthropogenic  discharges  that  led  to  the 
violation if their ecological balances.       
 
РЕЗЮМЕ 
                                                                                                                       Хадия Халилова 
Оценка экологических состояний водных бассейнов  на подвергнувшихся 
антропогенному воздействию  территориях  Абшеронского полуосторова 
 
Экологические  состояния  двух  озер  –  Беюкшор  и  Булбуля,  которые  долгое  время 
подвергались антропогенному воздействию на территории Абшеронского полуострова, были 
исследованы  и  оценены.  Результаты  исследований  показали,  что  значительные  изменения 
произошли в естественных качествах этих озер под воздействием различных антропогенных 
выбросов, которые  привели к нарушению их экологического баланса.  
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  26  aprel  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 09) 
       
    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

77 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 6 (76) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 6 (76) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 6 (76) 
 
 
COĞRAFİYA
                                                            
 
 MÜBARİZ NURİYEV 
ŞƏMSƏDDİN KAZIMOV 
                                                                   VALİDƏ HACIYEVA 
                                                               SEVİNC NOVRUZOVA 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:504.3 
KÜLƏK ENERJİ EHTİYATLARI 
 
Açar sözlər: külək, enerji, çevirici, resuslar 
Key words: wind, energy, changer, reserves 
Ключевые слова: ветер, энергия,преобразование,
 ресурсы 
 
 
          
         Yer  səthinin  qeyri-bərabər  qızması  nəticəsində  müxtəlif  təzyiqli  sahələr  yaranır.  Havanın 
yüksək  təzyiqli  sahələrdən  alçaq  təzyiqli  sahələrə  doğru  üfüqi  istiqamətdə  hərəkəti  küləyin 
yaranmasına səbəb olur.  
           Hava axınında külli miqdarda enerji vardır. Əgər küləyin verə biləcəyi enerjinin yalnız yüzdə 
bir  hissəsindən  istifadə  edilə  bilsəydik    onda  Azərbaycan  ərazisində  bir  ilə  təxminən  450  min  ton 
maye yanacağın verdiyi qədər enerji almaq olar. 
           Küləyi  xarakterizə  edən  əsas  göstəricilər  onun  istiqaməti  və  sürətidir.  Yer  səthindəki 
cisimlərə və dənizin dalğalanmasına olan təsirinə görə Bofort şkalsı ilə müəyyən edilir və 0-12 balla 
ölçülür.  Onun  istiqaməti  və  sürəti  flüger  adlanan  cihazın  köməyi  ilə  də  ölçülür,  sürətindən  aslı 
olaraq  küləyin  mülayim  (5-8  m\san),  güclü  (24-20m\san),  fırtına  (20-25m\san),  qasırğa  (30M\san) 
tipləri vardır.  
            Azərbaycanda 2004-cü ildə qəbul edilmiş alternative və bərpa olunan enerji mənbələrindən 
istifadə olunması üzrə Dövlət Proqramında elektrik enerjisi istehsalında digər alternative mənbələrlə 
yanaşı, ölkənin külək enerjisi potensialından da istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. 
              Hesablamalara  görə  respublika  özünün  coğrafi  vəziyyətinə,  təbii  şəraitinə  və 
infrastrukturuna görə 800 MVt-a yaxın illik külək enerjisi ehtiyatına malikdir. Bu qədər ehtiyat ildə 
təxminən 2,4 mlrd. kVt/saat elektrik enerjisi istehsal etməyə imkan verir. Bu isə, öz növbəsində ildə 
1mln.  tona  yaxın  şərti  yanacağa  qənaət,  ən  başlıcası  isə  külli  miqdarda  tullantıların  atmosferə 
atılmasının qarşısının alınması deməkdir. 
Azərbaycanda  ən  əlverişli  külək  şəraiti  Abşeron  yarımadasında,  Xəzər  dənizinin  sahil 
zolağında  və  ekvatoriyanın  şimal  -  qərb  hissəsi  olan  adalardadır.  Ölkənin  qərbində  Gəncə  - 
Daşkəsən  zonasında  və  Naxçıvan MR-in  Şərur  -  Culfa  ərazisində  küləyin  sürəti  3-8  m/san olduğu 
üçün bu regionlarda orta güclü külək elektrik stansiyaları yaratmaq mümkündür. 
            1999-cu  ildə  Azərbaycanın  Elmi  -  Tədqiqat  Energetika  İnstitu  Yaponiyanın  Tomen  şirkəti 
ilə  birlikdə  Abşeronda  30  və  40  m  hündürlüyündə  qüllə  quraşdırmış,  küləyin  sürətinin  orta  illik 
qiymətinin 7,9 - 8,1 m/san olduğu müəyyən edilmişdir . Burada uzunmüddətli küləyin orta sürəti 6 
m/san - dən artıqdır ki, bu da külək enerjisi üçün əlverişli texniki - iqtisadi potensial hesab olunur. 
Külək 
enerjisindən 
isitifadə 
etməyin 
məqsədəuyğunluğu 
cəhətdən 
Azərbaycan 
Respublikasının ərazisini üç şərti zonaya bölmək olar: A zonası - burada küləyin orta illik sürəti 4 
m/san-dən artıq olduğundan onun enerjisindən istifadə etmək məqsədə uyğundur;  B zonası-burada 
küləyin orta illik  sürəti  3,0-3,5  m/san olur,buna  görə  də  onun  enerjisindən istifadə  etmək nisbətən 

78 
məqsədə  uyğun  hesab  edilir;  B  zonası-burada  küləyin  orta  illik  sürəti    3m/san-dən  azdır,  odur  ki 
belə yerlərdə küləyin enerjisindən istifadə etmək məsləhət deyildir. 
Küləyin  gücü  onun  istiqamətinə  perpendikulyar  qoyulmuş  və  sahəsi  1  m
2
 olan  səthə 
göstərdiyi təsiri ilə təyin edilir. Küləyin gücünü aşağıdakı düsturla təyin etmək olar: 
                                                      
 
burada 
P –Küləyin gücü, Vt;  ρ – hava axınının sıxlığı, kq/m3; S – axının əhatə sahəsi və ya tətbiq 
olunduğu sahə m2; v – küləyin sürətidir, m/san.  
 
 
Külək elektrik stansiyalarında elektrik enerjisi istehsalı 
 
   Külək  enerjisini  mexaniki,  elektrik  və  o  cümlədən,  istilik  enerjisinə  çevirmək  və  külək 
enerjisindən iqtisadiyyatda məqsədəuyğun istifadə etmək üçün nəzəri əsaslar, metodlar və vasitələr 
hazırlayan elm və texnika sahəsi külək energetikası adlanır.  
   Külək  energetikası  iki  əsas  hissədən  ibarətdir:  1)  Texniki  vasitələrin,  yəni  aqreqat  və 
qurğuların    nəzəri  əsaslarını  və  layihələşdirilməsini  əməli  üsullarını  işləyib  hazırlayan  külək 
texnikası;  2)  külək  enerjisindən  optimal  istifadə  problemlərinin  nəzəri  və  praktiki  məsələlərini, 
iqtisadiyyatda  qurğuların  rasional  istismar  edilməsini  və  onların  texniki-iqtisadi  göstəricilərindən 
səmərəli  istifadəni  və  qurğuları  tətbiqi  təcrübəsinin    ümumiləşdirilməsini  əhatə  edən  küləkdən 
istifadə.  
   Akkumulyasiya  qurğusu  kimi  su  ilə  doldurulan 
tutumdan,  elektrokimyəvi  akkumolyatorlar  batareyasından 
istifadə edilir.  
   Ehtiyat 
mühərrikindən  (adətən,  daxiliyanma 
mühərriki)  küləksiz  və  ya  küləyin  sürəti  az  olan  hallarda 
qoşulur.  
   Avtomatik  idarəetmə  və  tənzimləmə  sistemi 
küləyin və enerji tələb edən yükün rejimindən asılı olaraq, 
külək  mühərrikinin  qoşulması  və  dayandırılması,  külək-
energetika  qurğusunun  əsas  elementlərinin  işinə  nəzarət 
etmək və s. üçündür.  
   Külək-energetika  qurğuları  külək-mexaniki  və 
külək-elektrik  qurğularına ayrılır.  
   Külək-mexaniki  qurğularından  su  çəkmək,  dən 
üyütmək,  suvarma  və  s.-də,  külək-elektrik  qurğularından 
isə elektrik enerjisi hasil etmək üçün istifadə edilir.  
   Külək-energetika  qurğuları  kompleks  proseslərdən 
(həm mexaniki prosesləri həyata keçirmək həm də elektrik 
enerjisi hasil etmək üçün) tətbiq edilir.  
   Külək-energetika  qurğularının  əsas  elementi  külək 
mühərrikidir. Külək mühərriklərində külək axını enerjisini 
qəbul  edən  və  onu  mexaniki  enerjiyə  (valın  fırlanma 
enerjisinə)  çevirən  işçi  hissə  kimi  rotor,  küləkli  baraban, 
külək çarxı və s. tətbiq edilir.  
   İşçi  hissənin  tipindən  asılı  olaraq,  rotorlu 
(karuselli), barabanlı və qanadlı külək mühərrikləri vardır. 
Bunlardan  ən  geniş  yayılanı  qanadlı  və  s.  külək 
mühərrikləridir.  Bu  tip  külək  mühərriklərində  külək 
çarxının oxu küləyin istiqamətinə nəzərən üfüqi və paralel 

79 
yerləşir.  Qanadlı  külək  mühərriklərinin  külək  enerjisindən  istifadə  əmsalı  digər  növ  külək 
mühərriklərinə  nisbətən  daha  yüksəkdir  (
∼0,48-ə  qədərdir).  Külək  çarxı  olan  mühərriklər  əsasən 
aşağıdakı  hissələrdən-fırlanma  enerjisini  şaquli  vala  ötürən  başlıq  hissədən  külək  çarxını  külək 
istiqamətinə  yönəldən  şaquli  müstəvidən  quyruq  və  ya  vindroz,  aşağı  və  yuxarı  reduktorlardan 
ibarətdir. 
   Külək mühərrikləri külək çarxının qanadlarının (kürəklərinin) sayına görə cəldhərəkətli (4-
dən az qanad), ortahərəkətli( 4÷8 qanad) və yavaşhərəkətli (8-dən çox qanad) olur.  
   Həmçinin,  külək  energetikası  aeroloji  tədqiqatların  nəticələrinə  (atmosferin  yuxarı 
qatlarında  baş  verən  fiziki  hadisələrin  və  proseslərin  öyrənilməsinə)  də  əsaslanır  ki,  bu  da  külək 
enerjisindən düzgün istifadə etməyə imkan verir.  
   
 Külək  axınının  kinetik  enerjisini  başqa  növ  enerjiyə  çevirən  texniki  qurğular  kompleksi 
külək-energetika  qurğusu adlanır.  
    
Külək    -    energetika  qurğusu  külək  mühərrikindən,  işçi  maşından,  akkumlasiya  qurğusun-
dan, ehtiyat mühərrikdən, iş rejimini avtomatik idarə edən və tənzimləyən sistemdən ibarətdir. 
    
Külək  mühərriki  (şəkil  1)  küləyin  kinetic  enerjisini  mexaniki  enerjiyə  -  valın  fırlanma 
enerjisinə  çevirir.  Mexaniki  enerji  reduktorlar  (2,5)  vasitəsilə  işçi  maşına  (6)  ötürülür.  İşçi  maşın 
nasos, compressor və ya elektrik generator ola bilər. 
   Müxtəlif  ölkələrdə  hazırlanan  külək  mühərrikləri  çarxlarının  diametri  30-100  m  arasında 
olur.  Külək  çarxının  diametrinin  böyük  götürülməsində  məqsəd  bir  aqreqatdan  böyük  güc  əldə 
etməkdir. 
   Hesablamalar  göstərir  ki,  külək  elektrik  stansiyalarında  hasil  edilən  elektrik  enerjisinin 
maya  dəyəri  aqreqatın  gücünün    artırılması  ilə  aşağı  düşür.  Belə  ki,  qoyulmuş  gücün  500  Vt\m
2
 
qiymətində f.i.ə 35% olan külək çarxının hasil etdiyi faydalı güc çarxın diametri 30 m olduqda 100 
kVt, 100m olduqda isə 1000 kVt-a yaxın olur. 
   Külək energetika qurğularında külək enerjisindən istifadənin mümkünlüyünü  və məqsədə-
uyğunluğunu müəyyən edən əsas göstəricilərdən biri küləyin sürətidir. Məlumdur ki, hava axınının 
gücü, onun sürətinin kubu ilə mütənasibdir. 
Adətən,  külək  enerjisinin  əsas  göstəricisi  kimi,  hava  axınının  istiqamətinə  perpendikulyar 
olmaq  şərtilə,  bu  axının 1  m
2
  sahədə  yaratdığı  gücdən  istifadə  edilir  və  bu,  müxtəlif  ərazilər,  ilin 
müxtəlif vaxtları və s. üçün müxtəlifdir. Tutaq ki, verilən ərazidə il ərzində bu gücün orta qiyməti 
bu gücün orta qiyməti 500 Vt∕m
2 
təşkil edir. Bu da o deməkdir ki, əgər külək axınına perpendikulyar 
külək  çarxı  quraşdırılarsa,  və  onun  kürəklərinin  axını  qəbul  edən  sahəsi  1m
2
  olarsa,  belə  çarxdan 
sutka  ərzində  500  Vt  güc  almaq  olar  (çarxın  f.i.ə.  vahidə  bərabər  olduğu  fərz  edilir.)  Bu  gücü 
qoyulmuş güc də adlandırırlar. 
   Külək-  energetika  qurğusunun  ikinci  əsas  göstəricisi  -  qoyulmuş  gücdür.Küləyin  böyük 
sürətlə  rində  verilən  külək  çarxından  böyük  güc  almaq  nəzərdə  tutulursa,onda  daha  böyük  gücə 
malik  elektrik  generator  quraşdırılmalıdır.Lakin  belə  generator  mövcud  itkilər  üzündən  küləyin 
kiçik sürətlərində pis işləyəcəkdir, yəni iqtisadi baxımdan səmərəli olacaqdır.