Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 1 Dünyanın on inkişaf etmiş sənaye ölkəsində müxtəlif yaş qrupları Səbəbin yeri
- 65 və daha çox
- Şərti refleksin yox olması.
- İnstrumental şərti reflekslər.
- Şərti refleksin fizioloji əhəmiyyəti.
- 20.2. Anadangəlmə və ya şərtsiz reflektor fəaliyyəti İnstinkt.
- Cinsi reflekslər.
- Statogenetik və lokomotor reflekslər.
|
439 downloaded from KitabYurdu.org genetik olmayan səbəbləri birləşdirən toplama nəzəriyyəsində səhv nəzərə alınır. Həmin konsepsiyaya əsasən müxtəlif amillər cinsi zədələnmələrə səbəb olaraq ribonuklein turşusunun (RNK) molekulunu dəyişdirir, bu isə «düzgün olmayan» zülalın sintezinə səbəb olur. Əgər axırıncı özü-özünün zəncirinin proqramlaşmış halqasının biosintezinə xidmət edirsə (məsələn, DNT-dən asılı RNT-polimeraza), məlumat səhv yayılır. Zülalın dəyişməsi digər düzgün olmayan ribonuklin turşusunun sintezini induksiya edir. Təcrübi olaraq müəyyən edilmişdir ki, əmələ gələn səhv kritik həddi aşanda, proses sürətlə inkişaf edir. Lakin eksperiment göstərdi ki, belə hadisənin «özünü inqibirə etmə» mexanizmi ilə vaxtında qarşısı alınır. Qocalma prosesini müşayiət edən zülalın modifıkasiyası daha ətraflı öyrənilmişdir və müəyyən edilmişdir ki, yaşla əlaqədar olaraq müəyyən fermentlərin xüsusi fəallığı onların strukturunun dəyişməsi nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşür. Ahıl yaşlarda lazım olan ka- talitik effektə çatmaq üçün hüceyrə böyük molekulalı ferment- ləri sintez etməlidir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, yaşla əlaqədar olaraq bir çox qrup fermentlər nəinki dəyişikliyə uğramır, hətta digərləri öz xüsusi fəallığını arıtırır. Ona görə də bunu qocalmaya aid etmək düzgün olmaz. Beləliklə, demək olar ki, qocalma - bu çoxamilli hüceyrə fenomeni olub, əsas element genetik aparatın dəyişməsidir. Cədvəl 1 Dünyanın on inkişaf etmiş sənaye ölkəsində müxtəlif yaş qrupları Səbəbin
bədbəxt
əlmə
xərçəng
pozğunluqlar
downloaded from KitabYurdu.org 4
pnevmo-
infeksi-
yollarının xroniki infeksiyası
İnsanın yaşa dolması səviyyəsindən asılı olaraq, onun orqanları müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır. Onlardan heç biri çox qorxulu olmur. Lakin yaşlı dövrlərdə patoloji inkişafa meyllik artır. Cədvəldən görünür ki, həyatın bu yaş dövründə ölümün əsas səbəbi ürək xəstəliyi, insult və bəd xassəli şişdir. Qocalma prosesi özü heç bir zaman ölümə səbəb olmur; o yaşlı dövrün xəstəliklərinin hesabına baş verir.
formalı elementlərin yaranma sisteminə toxunur. Cavan adamlarda qırmızı sümük illiyinin ümumi həcmi 1500 ml təşkil edir. Yaşlı yaşdan (ahıl) əvvəl (40-60 il) onun əhəmiyyətli hissəsi yağ və birləşdirici toxum ilə əvəz olunur və daha yaşlı adamlarda da bu proses davam edir. 70 yaşlı insanın döş sümüyünün hüceyrə populyasiyasının sıxlığı cavandan iki dəfə azdır. Bu nəzərdə carpacaq dərəcədə leykopoeza nisbətən eri- tropoeza təsir edir. Qocalmanın səviyyəsinə uyğun olaraq erit- rositlərin ümumi hemoqlobinin və hemotokritin miqdarı aşağı düşür. Lakin eritrositlərin ömrünün müddəti praktiki olaraq əvvəlki kimi qalır. Metobolizm dəyişikliklər haqqında ATF- nin və 2,3- difosfoqliseratm eritrositlərdə azalması göstərilir. 40 yaşından sonra leykositlərin miqdarı 25% azalır. Yaşlı yaşda immunoloji komponentlərin azalması ola bilsin ki əlavə olaraq timusun degenerasiyası ilə əlaqədardır. Ürək. Sağlam yaşlı adamda ürəyin və bütün bədənin kütləsi arasında münasibət dəyişmir, lakin əzələ kütləsi azalır və o müəyyən qədər birləşdirici toxum ilə əvəz edilir. Onlarda hüceyrə nüvəsinə yaxın linofussinin çökməsi he 441 downloaded from KitabYurdu.org sabına xarakter degenerativ dəyişikliklər müşahidə olunur. Yaşla əlaqədar olaraq endokard qalınlaşır. 70 yaşdan yuxarı insanlarda ürəyin klinik əhəmiyyətli morfoloji dəyişiklikləri arasında koranar (tac) ateroskleroz əsasdır. O, miokardın qanla kifayət qədər təmininin çatışmazlığına səbəb ola bilər. Ürək yığılmasının funksional pozğunluğuna çox hallarda ürəyin nəqledici sistemində dəyişikliklərə səbəb olur. Nəticədə çox və az dərəcədə oyanmanın nəql olunmasının blokada olunması ilə nəticələnir. Hüceyrə membranın keçiriciliyinin dəyişməsi bu prosesdə iştirak edən ionlar üçün (ürəyin aparıcı sistemində) ektopik oyanma nahiyəsində ürək ritminin pozğunluğunun əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Belə funksional dəyişikliklər 50%-dən çox yaşlı adamların EKQ-sında da dəyişiklərə səbəb olur.
da, lakin vena və limfa damarlarında nə baş verməsi haqqında məlumatlar nisbətən azdır. Yaşlı arterianın əsas əlamətləri - elastikliyinin tədricən aşağı düşməsidir. Elastiki liflər və saya əzələ daha çox dərəcədə kollagenlə əvəz olunur. Arteriya damarlarının divarlarında patologiya hesab edilən arterioske- rotik dəyişiklər həm genetik amil, həm də qidalanma xarakteri və digər həyat tərzləri xüsusiyyətləri ilə izah edilir. Bu dəyişikliklər yaşlı dövrün çoxlu xəstəliklərinin əsasıdır, məsələn, in- sult, tromboz və emboliya. Çox vaxt belə hesab edirlər ki, arteriya divarının elastikliyinin itməsi yaşla əlaqədar statistik qan təzyiqinin artmasının səbəbi hesab edilir, bəziləri isə bu fikirlə razılaşmır. Tənəffüs orqanları. Hətta sağlam, papiros çəkməyən in- sanlarda tənəffüs sistemi yaşla əlaqədar olaraq xarakter dəyi- şikliklərə məruz qalır. Alveolun ölçüsü bir neçə dəfə artır, onların arasında olan arakəsmələr itir. Ağçiyər kapillyarları və elastiki liflərin sayı azalır. Bu morfoloji dəyişikliklər məlum dərəcədə ağçiyərin funksiyasını məhdudlaşdırır. Ağçiyər parenximasınm elastikliyinin azalması və döş qəfəsinin nəfəsalma və nəfəsvermə zamanı genişlənməsi və kiçilməsi, ağırlaşması ağçiyərlərin həyat
downloaded from KitabYurdu.org tutumunun azalmasına səbəb olur. Belə ki, elastiki liflər vasitəsilə təmin olunan gərginlik, ən kiçik bronxiolları belə genişlənməsi üçün lazımdır, həmin liflərin itirilməsi hava yollarının müqavimətinin artması ilə müşayiət olunur. Tənəffüs yollarının müqavimətinin tədricən artması ağçiyərin funksional qalıq həcminin artmasına səbəb olur. Və nəhayət, tənəffüs səthinin azalması hesabına ağçiyərlərin diffuziya qabiliyyəti azalır.
kordinasiya olunmuş peristaltik dalğaların anormal yığılmaları hesabına yemək borusunun peristaltikasının pozğunluğu tezləşir, bu isə qidanı mədəyə doğru itələməyə kömək etmir. 60 yaşından sonra mədənin selikli qişasının tədricən atrofıyası son nəticədə atrofıyalı qastritə səbəb ola bilər. Nazik bağırsağın kütləsi azalır və onun selikli qişasının regenerasiyası ləngiyir. Nəticədə bir çox maddələrin reabsorbsiyası azalır. Yaşla əlaqədar yoğun bağırsağın səciyyəvi cəhəti selikli qişanın əzələ lövhəsinin (muscolaris mucosal) hipertrofiyası və özünün əzələ qatının (muscularis propria) atrofıyası aid edilir. Yaşlı adamlar çox hallarda zapordan əziyyət çəkir, lakin kobud bitki mənşəli liflərlə zəngin qidalar qəbul etmək və fiziki fəallıqla qarşısını almaq olar. Daha yaşlı dövrlərdə sfınqter əzələlərinin çatışmazlığı meyli artır. Qaraçiyər. Qaraçiyər insan orqanizmində ən mühüm və- zilərdən biridir və yaşla əlaqədar olaraq dəqiq dəyişikliklərə məruz qalır. 40 yaşından sonra onun kütləsi və ondan axan qanın həcmi azalır. Bir çox fermentlərin fəallığı nəzərə çar- pacaq dərəcədə zəifləyir və onların induksiya prosesi pozulur. Bunun nəticəsində yaşlı dövrdə çoxlu dərman preparatlarının qaraçiyərdə parçalanması tədricən gedir. Ona görə də farma- kokinetiklər yaşlılara dərman məsləhət görəndə ehtiyatlı olmalıdırlar. Böyrək. Qocalma ilə əlaqədar olaraq böyrəyin struktur və funksional dəyişiklikləri tədricən nefronlarm sayının azalmasına əsaslanır. 70 yaşından sonra nefronlarm ilk sayı ilə müqayisədə 70% qədər qalır. Lakin bu çatışmazlıq qalan nefronlarm ölçülərinin artması hesabına bərpa olunur. Amma
downloaded from KitabYurdu.org böyrəyin ümümi kütləsi azalır və müvafiq olaraq yumaqcıq filtrasiyasınm sürəti azalır. Dəri. Dərinin dəyişilməsi qocalmanm daha nəzərə çarpan göstəricisidir. Məhz burada xarici mühit amillərinin genetik strukturlara təsiri daha aydın özünü göstərir. Günəş təsirinə məruz qalan nahiyədə piqment ləkələri şəklində mutagen hüceyrələrin klonları əmələ gəlir (dermatoqelioz). Belə oxşar olmayan piqmentasiyaya əlavə, poliferativ dəyişikliklər - qırı- şıqlıq, büküşüklük, qızartı, dəridə quruluğu və s. müşahidə edilir. Tük piqmentini itirir (ağarır) və tökülür, kəpək əmələ gəlir və s. Reproduktiv orqanlar. Yaşlı dövrdə cinsi funksiya haqqında fikir, məlumatlar çox müxtəlifdir. Lakin bioloji imkanları nəzərə alsaq, yaşlı dövrdə həm kişilərdə, həm də qadınlarda bu həvəs aşağı düşür. Yəqin ki, burada həlledici rolu fərdin həyat xüsusiyyəti və hormonal status oynayır.
sonra prostat vəzinin böyüməsi (prostatın adenoması) müşahidə olunur. Bu paraureltral vəzin xoşxassəli şişinin nəticəsi olub, prostatın özünün toxumasını xaricə sıxışdırır. Böyümüş vəzi sidik buraxıcı kanalı sıxır, bu isə sidik buraxmanı çətinləşdirir. .
Bu yumurtaların fəaliyyəti dayananda, yəni 50 yaşında başlayır. Onun birinci əlaməti - zəif və nizamsız aybaşıdır; sonra yumurtalama və sarı cismin əmələ gəlməsi dayanır. Qanda estrogen və progesteronun qatılığı aşağı düşür. Lakin bir neçə il ərzində FSH və LH-ın qanda qatılığı artır. Menopauza - axırıncı aybaşının başladığı vaxt meno- pauza adlanır. Klimaksla əlaqədar xoşagəlməz hallar qəflətən tərləmə, huşun itməsi, depressiv əhval-ruhiyyə və s. müşahidə oluna bilər.
downloaded from KitabYurdu.org XX FƏSİL ALİ SİNİR FƏALİYYƏTİ 20.1. Ali sinir fəaliyyəti haqqında anlayış İlk dəfə olaraq İ.P.Pavlov beyin yarımkürələrinə və onun qabığına ali sinir fəaliyyəti orqanı kimi baxırdı. Ali sinir fəaliyyəti dedikdə, İ.P.Pavlov beyin qabığı və qabıqaltı törəmələrin qarşılıqlı iş mexanizmlərini nəzərdə tuturdu. İ.P.Pavlov ibtidai sinir fəaliyyətinə instinkt reaksiyalar və davranış xassələri kimi baxırdı və bu fəaliyyətin beyin sütununun və mərkəzi sinir sisteminin səviyyəcə daha aşağıda yerləşən şöbələrinin iştirakı ilə həyata keçirildiyini göstərmişdir. İnsanda ali sinir fəaliyyəti məhz ona xas olan şüurlu fəa- liyyətdə və əmək fəaliyyəti sayəsində yaranan ikinci siqnal sis- teminin (nitq qabiliyyəti) yaranmasında özünü göstərir. Beləliklə, İ.P.Pavlov ali sinir fəaliyyəti haqqında təlimin məzmununa şərtsiz və şərti reflekslər, birinci və ikinci siqnal sistemləri, qabığın və digər mürəkkəb mərkəzi törəmələrin analiz- sintez xassələri haqqında yeni təsəvvürləri daxil etmişdir. Şərti refleks. (bu anlayışı elm aləminə rus alimi tvan Pet- roviç Pavlov 1901-ci ildə daxil etdi) Əvvəllər orqanizmin reak- siyasına səbəb olmayan, sonra indeferent stimula uyğun orqanizmin reaksiyasına səbəb olan qıcıqla bir yerdə bir neçə dəfə təkrar olunduqda, o özü də reaksiyaya səbəb olur. I.P. Pavlov klassik təcrübəsi ilə əvvəlcə ac itə ət verməklə onda tüpürcək ifrazına səbəb olur. Sonra hər dəfə yeməkdən qabaq əvvəlcə zəngin səsini çalmış və ya lampanı yandırmışdır. Bundan bir neçə saniyə keçdikdən sonra yemək vermişdir və bu əməliyyatı ancaq zəng səsi (qidalanmadan əvvəl) tüpürcək ifarzına səbəb olana qədər təkrar etmşidir. Bu tərcübədə ət - şərtsiz qıcıq (həmişə tüpürcək ifrazına səbəb olur), amma zəng səsi isə şərti qıcıq hesab edilir. Yəni şərti refleks yaranandan sonra, ancaq zəng səsi veri 445 downloaded from KitabYurdu.org ləndən sonra vəzidən şirə ifraz olunur. Şərti refleksin yox olması. Əgər şərti refleks, şərtsiz qıcıqla möhkəmləndirilmədən təkrar olunarsa, onda şərti refleks nəhayət yox olur. Bu sönmə və ya daxili ləngimədir. Lakin şərti qıcıq şərtsiz qıcıqla vaxtaşırı təkrar olunursa onda yaranan şərti refleks uzun müddət mühafizə edilir.
instrumental refleksdır. Bu reflekslər fəal və məqsədyönlü fəaliyyət əsasında formalaşır. Bura isə dirissirovka və ya ope- rant təlim alma ("sınaq və təcrübi xəta" üsulu ilə təlim almadır) aid edilir. Əgər insan və heyvan müsbət qıcıq almaq üçün, yaxud mənfi stimuldan qaçmaq üçün şərti (məsələn, zəng səsi) cavab olaraq manipulyatorun düyməsini basmağı öyrənirsə, bu şərti refleks instrumental refleks kimi təsnif olunur. İnsan üçün bu refleksi nitqin köməyi ilə yaratmaq olar.
fərdi həyatında qazanılır və toplanır. Uyğunlaşma xarakteri daşıyır və fərdin davranışı daha plastik olur. Beləliklə, şərti refleks - fərdi qazanılmış sistemli, uyğunlaşma reaksiyasıdır. Sinir sistemində şərti qıcıqlandırıcı ilə şərtsiz reflektor fəaliyyəti arasında müvəqqəti əlaqə formasıdır. 20.2. Anadangəlmə və ya şərtsiz reflektor fəaliyyəti İnstinkt. Təkamül nəticəsində heyvanlar mənsub olduqları növü qoruyub saxlamaq üçün qidalanma, mübarizə və cinsi fəallıq kimi əsas bioloji funksiyaları qazanmışdır. İnstinkt ilk növbədə ən ümdə bioloji xassələri qoruyub davam etdirməyə imkan verir və onlar fizioloji mahiyyətinə görə anadangəlmə şərtsiz reflekslərdir. Bunların əsasını təşkil edən reflektor mexanizmlər eyni bir növün bütün fərdlərində tamamilə oxşar mexanizmlər şəklində meydana çıxır, nəsildən-nəslə keçərək instinktiv davranış reaksiyalarını əmələ gətirir. Belə ki, yenicə dünyaya gələn orqanizmdə bu mexanizmlərin bir çoxu artıq fəaliyyətə hazır vəziyyətdə olur. Deməli, instinktiv fəaliyyətin səciyyəvi xüsusiyyətlərin
downloaded from KitabYurdu.org dən biri onların növə mənsub olan bütün fərdlərdə eyni şəkildə təzahür etməsindədir. Hər fərd üçün eyni dərəcədə zəruri bioloji, hüdudi avtomatizmə çatmış, təkrar aktlardır. Mövcud şərait dəyişən kimi instinktiv davranış məqsədə- uyğunluğunu itirir. Bu onu göstərir ki, instinktiv davranış formaları yalnız dəyişməz şəraitdə məqsədəuyğun olur. İnstinktin tədqiqi göstərir ki, ibtidai hiss üzvlərinə malik olan, yəni bağırsaq boşluqlu heyvanlara nisbətən inkişafca daha yüksək pillədə duran qurdlarda, həşəratlarda və digər onurğasızlarda aydın nəzərə çarpan instinktiv davranış formaları anadangəlmədir. İ.P.Pavlova görə, instinkt mürəkkəb şərtsiz refleks olub, yalnız müəyyən və sadə təsirlərə yaxud qıcıqlar kompleksinə verilən ardıcıl, zəncirvarı reaksiyalardır. Onlar ciddi surətdə müvafiq şəraitə uyğunlaşdırılmış olur. Bir çox instinktlər öz məhdudluğu, standartlığı, stereotipliyi ilə fərqlənir. Məsələn, hörümçək özünə yaşayış arealı kimi və ov məqsədilə mürəkkəb quruluşlu top düzəldir. Bir o qədər də həyat təcrübəsi olmayan hörümçək balası da heç təlim almadan, stereotip olaraq bu cür top qura bilir. Arı ailəsi yem ehtiyatı və nəsil qayğısına qalmaq üçün çox böyük ustalıqla şanı qurur və bunu hər dəfə eyni dəqiqliklə yerinə yetirir. Qrup halında yaşayan arılar, yaxud qarışqalar arasında da elə ona bənzər ciddi müəyyənləşdirilmiş əmək bölgüsü və tabelik münasibətləri mövcuddur. Lakin həşəratların məqsədəuyğun instinktiv davranışı, əslində məqsədi dərk etməkdən uzaqdır. Onurğalı heyvanlarda da instinktlər geniş yayılmışdır. Hər çoxalma dövrü ərəfəsində nərə balığı dənizdən çaya miqrasiya edərək əlverişli yerdə kürü tökür və sonra öz məskəni olan dənizə qayıdır. Quşlarda və məməlilərdə qida əldə etmək, yuva və ya sığınacaq qurmaq, nəsil qayğısına qalmaq, öz yaşayış arealını və özünü qorumaq uğrunda mübarizə instinktləri çox güclüdür.
downloaded from KitabYurdu.org 20.3. Şərtsiz refleks növləri Mühüm bioloji əhəmiyyətə malik olan reflekslərin ilk təsnifatını 1926-cı ildə I.P.Pavlov vermişdir. A.D.Slonim şərtsiz refleksləri 3 əsas qrupa bölmüşdür: I.
sabitliyini mühafizə edən reflekslər (qida və hemostatik ref- lekslər); II.
verilən reflektor reaksiyalar (müdafiə, mühit və ya vəziyyət refleksləri); III.
ictimai davranış refleksləri və s.). Məməlilərdə inkişafın ilk mərhələlərində əvvəlcə birinci qrup şərtsiz reflekslər, onların ardınca ikinci və üçüncü qrup reflekslər meydana çıxır. Mühitin mürəkkəbləşməsi, hiss üzvlərinin inkişafı funksiyalarının müxtəlifləşməsi onların formalaşmasını sürətləndirir. Hər üç qrup reflekslər sonralar orqanizmin fəaliyyətində mühüm rol oynayır. Səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə şərtsiz refleksləri 6 qrupa bölmək olar: 1)
lekslərdir. Buraya əmmə, qidanı tutma, çeynəmə, ağız şirəsi ilə islatma, udma, mədə və pankreas şirələrinin ifrazı və s. reflekslər daxildir. 2)
Müdafiə refleksləri. Bunların formaları olduqca çoxdur. Nəfəs yoluna toz və zərərli qazlar düşdükdə əmələ gələn asqırma və öskürmə refleksləri, həzmdə yaranan pozğunluq zamanı öyümə, qusma refleksləri, gözə kəskin işıq düşdükdə gözün və bəbəyin daralması refleksləri, düşmənlə mübarizə refleksləri və i.a. 3)
Cinsi reflekslər. Bunlar cinsi aktların icrası, nəsilver- mə, nəsil qayğısına qalma ilə bağlı olan reflekslər dir. 4)
müxtəlif dəyişmələrdən, eləcə də orqanizmin məkandakı vəziyyətindən xəbərdarlığı təmin edən reflekslər aiddir. Qəfil- 448 downloaded from KitabYurdu.org dən göz qabağından keçən cisim və ya hadisəyə doğru başm və gözün hərəkəti, qeyri-adi səsə qulaqların şəklənməsi və s. bu kimi reflekslərə aiddir. 5)
Statogenetik və lokomotor reflekslər. Bədənin məkanda vəziyyəti və hərəkəti ilə əlaqədar olan reflekslər dir. 6)
olan reflekslərdir. Qusma, defekasiya, qan təzyiqinin reflektor tənzimi belə reflekslərdəndir. Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|