Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aminostatik nəzəriyyə
- Hidrostatik nəzəriyyə
- 13.9. Həzm üzvlərinin fəaliyyətinin öyrənilməsi metodları
- Kiçik tüpürcək vəziləri.
- Tüpürcəyin ifrazı (sekresiyası).
- 13.11. Tüpürcək ifrazının tədqiq metodu
- 13.12. Tüpürcəyin tərkibi və əhəmiyyəti
- 13.13. Müxtəlif qida növlərinin təsirinə qarşı tüpürcəyin kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişməsi
- 13.14. Tüpürcək ifrazının tənzim olunması Sekresiyanın sinir tənzimi.
|
211 downloaded from KitabYurdu.org Hipotalamusun ventiromedial nüvəsinin dağıdılması hi- perfaqiyaya, onun qıcıqlandırılması isə afaqiyaya səbəb olur. Deməli, hipotalamusun ventiromedial nüvəsində toxluğu hiss edən mərkəz yerləşir. Lakin qida dövranının tənzimində hipotalamusun nüvəsində başqa, limbik sistem, torabənzər törəmə, baş, beyin yarım kürələrinin qabığı da iştirak edir. Hipotalamusun həzm mərkəzi nüvələri qanın tərkibinin dəyişilməsindən və müxtəlif reseptorlardan daxil olan qıcıqların təsirindən ya oyanır, ya da tormozlanır. Belə ki, ac heyvana tox heyvanın qanmı köçürdükdə aclıq hissinin söndüyü müşahidə edilir. Qanda olan müxtəlif maddələrin miqdarından asılı olaraq, ya aclıq, ya da toxluq hissi çıxır. Aşağıda adları verilmiş nəzəriyyələr bunu təsdiq edir. 1.
azlığına əsaslanır. Qlükozanm qanda azlığı aclığa səbəb olur. 2.
Aminostatik nəzəriyyə - qanda amin turşularının artması qida mərkəzi neyronlarmın oyanmasına təsir edir. 3.
qanın temperaturuna əsaslanır. 4.
Hidrostatik nəzəriyyə - aclıq hissini suyun azlığı ilə əsaslandırır. 5.
çalanması zamanı əmələ gələn krebs tsiklinin aralıq məhsulları qanda dövr edərək, heyvanın qidaya qarşı oyanmasına səbəb olur. Onikibarmaq bağırsağın selikli qişasında sintez olunan peptid arentirin maddəsi iştahın zəifləməsinə səbəb olur. İnter- sistal hormon - xolesistokinin-pankrezimin də iştahı tənzim edir. • Qida mərkəzinin tənzimində təkcə qanın kimyəvi tərkibinin dəyişməsi deyil, həm də həzm traktmm reseptorlarından daxil olan afferent təsirlər də mühüm rol oynayır. Azan siniri və qarın siniri ilə həzm traktından MCC daxil olan afferent qıcıqlar aclıq və toxluq hissinin formalaşmasına səbəb olur. Şübhəsiz, qida mərkəzinin tənzimi həm qanın tərkibi ilə, həm də həzm traktmm müxtəlif nahiyələrindən gələn sinir siq 212 downloaded from KitabYurdu.org nalları ilə müəyyən edilir. Qidanın qəbulu aclığın əksinə olaraq toxluq vəziyyətinə səbəb olur. Bu, hələ qana həzm olunmuş qida məhsulları daxil olana qədər yaranır. Belə toxluğa birinci və ya sensor toxluq deyilir. Sensor toxluq qida mərkəzinin tormozlanmasına səbəb olur və mürəkkəb reflektoru təbiətə malikdir. Qana həzm olunmuş qida maddələrinin məhsulları daxil olduqdan sonra sensor toxluq, ikincili və ya təbii toxluq- la əvəz olunur.
Beləliklə, hipotalamusun lateral nüvəsində aclıq mərkəzi, ventromedial nüvəsində toxluq mərkəzi yerləşir. Susuzluq. Orqanizmdə kimyəvi təmiz su olmur. Bədəni- mizdə üç cür su olur. 1) Üzvi və qeyri-üzvi maddələrin həlledicisi olan sərbəst su; 2) kalloidlərin işlənməsinə səbəb olan birləşmiş su; 3) zülalların, yağların və karbohidratların oksidləşməsi zamanı xaric olan molekuldaxili su. Yaşlı adamlarda sutkalıq suya olan tələbat 2,2- 2,8 1 qədər olur. Orqanizmə su az daxil olduqda susuzluq hiss olunur. Buna səbəb suyun miqdarının azlığı zamanı osmotik təzyiqin yüksəlməsi nəticəsində xüsusi osmo- reseptorların oyanmasıdır. Osmoreseptorlar hipotalamusda və bir sıra daxili üzvlərdə olur. Baş-beyində qida mərkəzinin analoqu olan “su mərkəzləri” vardır. Su mərkəzi - neyronlarm bir-birilə funksional birləşmiş sistemi olub, su mübadiləsini tənzim edən baş-beyin yarımkürələrinin qabığında, qabıqaltı nüvələrdə və hipotalamusun nüvələrində yerləşir. Lakin hipotalamusun pozulmasından sonra susuzluq hissinin yox olması su dövranının tənzimində mərkəz rolunun hipotalamusa məxsus olduğunu göstərir.
Həzm üzvlərinin fəaliyyətini öyrənmək üçün bir sıra üsullar tətbiq edilmişdir. İlk dövrlərdə insanlar cərrahiyyə əməliyyatları zamanı 213 downloaded from KitabYurdu.org mədə-bağırsaq sisteminin fəaliyyəti haqqında məlumatlar əldə etmək üçün, heç bir düzgün nəticə verə bilməyən müşahidə üsulundan istifadə etmişlər. Bizim eranın əvvəllərində yaşamış K.Qalen (130-201) mədənin depo, qidanı xırdalaması və hərəkət etdirməsi haqqında məlumat vermişdir. Hələ 200 il bundan əvvəl mədənin motor evakuator funksiyası haqqında eksperimentlər aparılmışdır. Haller (Haller, 1760) duru maddələrin mədənin pilorik hissəsindən asan keçdiyini, bərk maddələrin isə keçmədiyini müəyyən etmişdir. Amerikan alimi Bomon (1833) mədəsi yaralı xəstə üzərində apardığı təcrübələrlə maraqlı məlumatlar əldə etmişdir. Həzm borusunun öyrənilməsi tarixində mədənin motor funksiyasının tədqiqi üçün Kennonun (1911) rentgeno- loji üsulla apardığı işlərin xüsusi yeri vardır. Lakin İ.P.Pavlovun rəhbərliyi altında yerinə yetirilən və həzm traktının öyrənilməsi epoxasının əsasını təşkil edən işləri nəzərə almadan, həzm sahəsində aparılan tədqiqatları qiymət- ləndirmək düzgün olmaz. İ.P.Pavlova qədər həzm üzvlərinin fəaliyyətini analitik- kəskin təcrübə üsulu ilə öyrənmişlər. Bu məqsədlə təcrübə ya narkoz altında və yaxud da beyin yarımkürələrinin fəaliyyətinin aşağı salınması şəraitində həzm üzvlərinin fəaliyyəti öyrənilirdi. Belə şəraitdə heyvanın qarın boşluğu açılır, öyrəniləcək üzv və ya vəziyə kanyula keçirdib, sinirləri qıcıqlandırmaqla və ya qana xüsusi maddələr yetirməklə ifraz olunan şirənin tərkibini öyrənirdilər. Belə təcrübə şəraitində orqanizm zədələnir, onun tamlığı pozulur və həzm üzvlərinin normal fəaliyyətini tədqiq etmək mümkün olmur. I.P.Pavlov və onun tələbələri həzm üzvlərinin normal fəa- liyyətini öyrənmək üçün tətbiq edilən yeni üsul sintetik-xroniki tədqiqat sayəsində böyük müvəffəqiyyətlər əldə etmişlər. Hələ 1842-ci ildə rus həkimi V.A.Basov mədənin sekretor vəzifəsini öyrənmək üçün mədə fıstulası metodunu tətbiq edir. Bundan bir qədər sonra xarici alimlərdən Tiri-Vella, Hayden Hayn və başqaları həzm üzvlərinin fəaliyyətini öyrənmək üçün müxtəlif üsullar kəşf edirlər. 214 downloaded from KitabYurdu.org İ.P.Pavlov fistula üsulunu təkmilləşdirir və yüksək dərəcədə inkişaf etdirir. O, fizioloji cərrahiyyə üsulunu irəli sürməklə həzm üzvlərinin fəaliyyətində sinir sisteminin rolunu dərindən öyrənmişdir. İ.P.Pavlov həzm üzvlərinin sekretor, sorulma və motor vəzifələrini normal şəraitdə öyrənmək məqsədilə müxtəlif üsullar təklif etmişdir. Məsələn, 1879-cu ildə mədəaltı vəzinin fəaliyyəti, 1895-ci ildə tüpürcək fıstulası, 1902-ci ildə öd axarlarına fıstula borusu qoyulması kimi təcrübələrlə müxtəlif qidaların təsiri şəraitində həzm vəzilərinin fəaliyyətini düzgün öyrənməyə imkan vermişdir. Həmin üsul vasitəsilə istənilən vaxt həzm üzvlərinin fəa- liyyətini öyrənmək mümkün olur. Həzmin fiziologiyası sahəsində apardığı tədqiqatlara görə I.P.Pavlova Nobel mükafatı verilmişdir. Hazırda ağrısız üsullar işlənib hazırlanmışdır ki, bunlar sağlamlığa zərər yetirmədən adamların üzərində geniş tətbiq edilir. Mədə və onikibarmaq bağırsağa zond adlanan rezin boru yeritməklə, mədə və bağırsaq şirəsi almaq üçün istifadə edilən zondlama üsulu hamıya məlumdur. Hazırda həzm sistemini öyrənmək üçün klassik üsullarla yanaşı elektrofizioloji, rentgenoqrafıya, radiotelemetrik, endo- skopiya, ultra səs dalğası, immunoloji, morfoloji və biokimyəvi üsulların son nailiyyətlərindən geniş istifadə olunur. Radioelektronikanm inkişafı ilə əlaqədar olaraq həzm sistemi orqanlarının funksiyasını öyrənmək üçün yeni imkanlar mümkün olmuşdur. Belə ki, elektrodu qarın dərisinin üstünə qoyub, onu cərəyan mənbəyi və elektriki ölçən cihazlarla əlaqələndirsək, mədənin saya əzələlərinin yığılması zamanı yaranan biotoku qeyd etmək olar. Bu üsul elektroqastroqrafıya adını almışdır. 215 downloaded from KitabYurdu.org HƏZM SİSTEMİ ÜZVLƏRİNİN XÜSUSİ FİZİOLOGİYASI 13.10. Ağız boşluğunda həzm Həzm kanalı ağız boşluğundan başlayır (şəkil 1 və 2). Ağıza düşən qida müxtəlif fiziki və kimyəvi dəyişikliklərə uğrayır. Qida dişlər vasitəsilə kəsilir, parçalanır, didilir və üyüdülür. Tüpürcək vasitəsilə isladılır və sürüşkən - loxma halma düşür. Qida ağızda təxminən 15-18 saniyə qalır. Həmin qida dilin kökünə doğru itələnir və udulur. Bu zaman qida ağız boşluğundan udlağa keçir. Ağız boşluğu, udlaq və qida borusu funksional vahid yaradır. Bu vahidin əsas vəzifəsi mədə- bağırsaq traktına daxil olana qədər qidanın ilk işlənməsini təşkil etməkdir. Burada qida xırdalanmağa və tüpürcəklə islanmağa məruz qalır, bundan sonra mədəyə daxil olur.
Çeynəmə. Bu hazırlıq mərhələsində qida kiçik hissələrə xırdalanır və sürtülür. Belə xırdalanma həzm və sorulma üçün əsas deyil, lakin bu prosesi çox asanlaşdırır. Qidanın çeynən- məsində üst və alt çənələr, dişlər, alt çənənin, dilin, yanaqların, ağız boşluğunun dibi və damağın eninəzolaqlı əzələsi iştirak edir. Ritmik proses olan çeynəmə əsasən qeyri-iradi reflektoru bir hərəkətdir. Qida hissəciklərinin damaq və dişlərə toxunması zamanı reflektorı çeynəmə hərəkətləri baş verir, bununla qida ağızda bir tərəfdən digər tərəfə, həmçinin irəliyə və geriyə yerini dəyişir. Çeynəmə və qidanın bərk komponentlərini tüpürcək vasitəsilə həll olunması nəticəsində dad hissiyyatı qüvvətlənir, bu isə öz növbəsində tüpürcək ifrazını və mədə şirəsinin sekresiyasını stimulyasiya edir. Çeynəmə aktı reflektor hadisə olub, çeynəmə əzələlərinin təqəllüsü sayəsində baş verir. Bu zaman alt çənə aşağı enir və sonra qalxaraq üst çənəyə yaxınlaşır və çənənin digər hərəkətləri sayəsində alt və üst çənə dişləri bir-birlərilə görüşür və qidanı kəsir, parçalayır və üyüdür. Çeynəmə aktı mürəkkəb reflektorı hadisə olub, beyin qa- bığının başçılığı altında nizama salınır. Bu ona görədir ki, qə 216 downloaded from KitabYurdu.org bul olunan qidanın çeynəmədən belə xaric etmək olar. Tüpürcək vəziləri. Yanaqlar və dilin selik səthində yerləşən çoxlu kiçik vəzilərin ifraz etdiyi selik ağız boşluğunu tam olaraq islatmağa kifayət etmir. Bu ehtiyac üç cüt ağız suyu vəzinin qulaqyanı, çənəaltı və dilaltı vəzilərin ifraz etdiyi - tüpürcək vasitəsilə təmin edilir. Hər bir belə vəzi üç sekretor hüceyrədən və daxildən ada- cıqlararası axacaqlardan ibarətdir. Histoloji quruluşuna və xarakterinə görə ifraz olan tüpürcək iki qrup vəzilər tərəfindən ifraz olunur. Bura aiddir: 1) serozlu vəzilər - vəzilərin ifraz etdiyi zülal su və mineral duzlarla zəngin olur. Bura qulaqyanı vəziləri aiddir. Bura 2) Qarışıq vəzilər - bu vəzilərin ifraz etdiyi tüpürcəyin tərkibində həm də mukopolisaxaridlər olur. Bura çənəaltı və dilaltı vəzilər daxildir. Ağız boşluğunda yerləşən vəzilər iki qrupa ayrılırlar. Kiçik tüpürcək vəziləri. Bu vəzilər dodaqlarda, yanaqlarda, damaqda, dilin selikli qişasında yerləşirlər. Bu vəzilər daima selik ifraz etməklə ağzı nəm saxlayırlar.
dilaltı vəzilər aiddir. Tüpürcək vəziləri selik və seroz hüceyrələrindən təşkil olunmuşdur. Qulaqaltı vəzilərin ifraz etdiyi tüpürcək duru olub, tərkibində zülallara və fermentlərə təsadüf edilir. Bu vəzilərin hazırladığı tüpürcək öz axarı ilə yuxarı II azı dişi bərabərliyində ağız dəhlizinə açılır.
Dilaltı vəziləri qarışıq vəzilərdəndir. İfraz etdiyi tüpürcəyin tərkibində selik və seroz maddəsinə təsadüf edilir. Duzlarla zəngindir.
bində selik və mutsin vardır. Demək olar ki, duzlardan və fermentlərdən məhrumdur. Çənəaltı və dilaltı vəzilərin axarları ayrı-ayrı olub, hər ikisinin axarı bir yerdə dilaltı məməciyinə açılır.
sutkada bir litrə qədər sürətlə əmələ gəlir. O ağız boşluğunu 217 downloaded from KitabYurdu.org isladır, artikulyasiyasını yüngülləşdirir, çeynənmiş qidanı sürüşdürür və dad hissiyyatına səbəb olur. Tüpürcəyin dişlərin qorunması üçün mühüm əhəmiyyəti var, onun çatışmazlığı nə- ticəsində dişlər çürüyür və düşür. Tüpürcəyin tərkibində bakte- riosid tərkibli lizosim və ionların olması nəticəsində ağız boşluğunu təmizləyir. Tüpürcəyin azalması susuzluğa səbəb olur. Nəhayət tüpürcəyin təsiri ilə sulu karbonların həzmi başlayır.
Tüpürcək vəzilərinin fəaliyyətini tədqiq etmək, eləcə də tüpürcəyin tərkibini öyrənmək üçün müxtəlif üsullar vardır. Bu üsullar içərisində İ.P.Pavlovun klassik fıstula üsulu dəqiqliyi və orijinallığına görə daha təkmilləşmiş müasir üsul hesab olunur. Bu üsulu həyata keçirmək məqsədilə aseptika və antisep- tika şəraitində, narkoz altında heyvanın ağız boşluğuna açılan qulaqdibi və çənəaltı vəzilərin birinin axarı selikli qişa ilə birlikdə ağız boşluğundan ayırıb, üzün dərisinə tikilir. Yara sağaldıqdan sonra belə heyvanlarda uzun illər tüpürcək ifrazını müşahidə etmək olar. İnsanda tüpürcək vəzilərinin fəaliyyətini öyrənmək üçün Krasnoqorskinin təklif etdiyi “leşli kapsulu” adlanan fistuladan istifadə edilir. Həmin fıstula təxminən 3 qəpiklik böyüklüyündə olub, daxili və xarici kameralardan ibarətdir. Elə etmək lazımdır ki, kameranı ağız boşluğuna açılan tüpürcək vəzi axarına möhkəmlətmək üçün şpris və ya sorucu vasitəsilə xarici kameranın havası çıxarılsın. İfraz olunan tüpürcək daxili kameraya dolur və buradan xüsusi kanal vasitəsilə xaricə açılır. 13.12. Tüpürcəyin tərkibi və əhəmiyyəti Tüpürcək - 99% sudan, daha əhəmiyyətli mineral kom- ponentlərdən Na + , K + , Ch və
HCO3 var. Tüpürcək vəziləri müxtəlif makromolekulalar sekresiya edir: amilazı, qlükopro- teinlər, mukopolisaxaridlər, lizosim, immunoqlobunlər və qan 218 downloaded from KitabYurdu.org qruplarını təyin edən maddələr. Daha mühüm funksional əhə- miyyətə a-amilaza malikdir, a-amilaza daha çox qulaqdibi vəziləri və mukoproteinlər çənəaltı və dilaltı vəziləri tərəfindən sekresiya olunur, a-amilaza pH 4-11 olanda stabil, sabit, pH- 6,9 olan zaman isə maksimal fəal olur. O polisaxaridin a-1-4 qlükozid əlaqəsini nişastanı, maltozaya və maltotirazaya qədər parçalayır. Tüpürcək vəzilərinin patologiyası “kserostomii- yaya” səbəb olur və ya ağızda susuzluq hissini yaradır və bu vəziyyət mədədə yara, dişlərin çürüməsi və çeynəmənin, udmanın çətinləşməsinin əmələ gəlməsinə meyl yaradır. Tüpürcək vəziləri tərəfindən hazırlanan tüpürcək ağız boşluğunda qarışır. Mutsin tüpürcəyi selikli etməklə onu sürüşkən hala salır. Bu ona görədir ki, tüpürcəklər islanmış qidanın udulmasını asanlaşdırır. Tüpürcəyin tərkibində mutsindən başqa az miqdarda qlobulin zülalı, amin turşuları, sidik turşusu, sidik cövhəri, kriatin, eləcə də qeyri-üzvi maddələrə təsadüf edilir. Tüpürcəyin tərkibini 98,5-99,7 %-ni su, 0,5-1,5 %-ni, bərk maddə təşkil edir. Bərk maddənin təxminən 2/3 hissəsini üzvi, 1/3 hissəsi qeyri-üzvi maddələrdən ibarətdir. Tüpürcəyin qeyri- üzvi tərkibi xloridlərdən, fosfatlardan və biokarbonatlardan ibarətdir. Müxtəlif heyvanlarda və insanda tüpürcəyin reaksiyası yeyilən qidaların növündən asılı olaraq dəyişir. Belə ki, itlərdə PH- 7,5, donuzlarda 7,2 gövşəyənlərdə 8,2, insanda 5,25-7,54 arasında variasiya edir. Tüpürcəyin tərkibində sulu karbonları parçalayan fer- mentlər vardır. Mürəkkəb şəkərləri orta şəkərlərə qədər parçalayan ptialin, orta şəkərləri sadə şəkərlərə qədər parçalayan maltaza fermenti vardır. Bu fermentlər qələvi mühitdə təsir göstərir. Həmin fermentlər təsirli olsalar da, qida ağız boşluğunda uzun müddət qala bilmədiyindən şəkərləri lazımi qədər parçalaya bilmirlər. Bu proses az da olsa mədədə gedir. Mədə turşusunun kiçik konsentrasiyası (0,08 %-ni) belə fermentləri təsirdən salır.
downloaded from KitabYurdu.org Tüpürcəyin bir sıra fizioloji əhəmiyyəti vardır. Tüpürcək quru qidaları isladır və bununla da qidaların mexaniki işdən çıxmasını (qidaların çeynənməsini, udulmasım asanlaşdırır) təmin edir. Tüpürcəyin tərkibində olan mutsinin təsirilə islanmış qida sürüşkən hala keçir və onun udulması asanlaşır. Bundan əlavə tüpürcək zəif bakterosid xassəyə malikdir. Müəyyən etmişlər ki, tüpürcəyin tərkibində mikroorqanizmlərə öldürücü təsir edən lizosim adlı maddə vardır. Bu ona görədir ki, yarası olan it və başqa heyvanlar tez-tez yaranı yalamaqla onun tez sağalmasına səbəb olur. İnsanın tüpürcək vəziləri sutkada təxminən 1-1,52 litrə qədər, gövşəyən heyvanlarda 30-40 litrə qədər tüpürcək ifraz edir.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, ağıza qoyulan qidaların növündən asılı olaraq ifraz olunan tüpürcək kəmiyyət və keyfiyyətcə dəyişir. Bir dəqiqə müddətində ağıza qoyulan qidaya və yaxud başqa maddələrə qarşı ifraz olunan tüpürcək, 1 nömrəli cədvəldə verilmişdir.
Maddələr Qarışıq vəzilər Qulaqaltı vəzi Ağız suyunun bir dəqiqədəki miqdarı ml-ə Ağız suyunun bir dəqiqədəki miqdarı ml-lə
Ət ı,ı
1,4 Ağ çörək 2,2 1,6
Suxarı 3,0
1,9 Ət tozu
4,4 1,9
0,5 faizli HC1 məhlulu 4,3
2,0 10 faizli soda məhlulu 4,5
1,9 1,6
Şəkər 2,0
1,3 220 downloaded from KitabYurdu.org Cədvəldən göründüyü kimi tüpürcək nəinki, yeyilən qida- ların təsirinə qarşı, hətta yararsız yeyilə bilməyən maddələrin təsirinə qarşı da ifraz olunur. Cədvəl məlumatına görə adi çörəyə nisbətən qurudulmuş çörəyə və çörək tozuna qarşı, adi ətə nisbətən ət tozuna qarşı çoxlu miqdarda tüpürcək ifraz olunur. Buna səbəb quru qidaların böyük qıcıqlandırıcı səthə malik olmasıdır. Cədvəldən aydın olur ki, 0,5 %-li xlorid turşusu və 10 %-li soda məhluluna qarşı külli miqdarda tüpürcək ifraz olunur. İfraz olunan tüpürcək həmin maddələrin dağıdıcı və aşındırıcı təsirini azaldır. Ağıza qum tökdükdə və ya hamar daş saldıqda qumun təsirinə qarşı çoxlu miqdar duru tüpürcək ifraz olunur. Hamar daşın qıcıqlandırıcı səthi çox kiçik olduğu üçün buna qarşı az miqdar tüpürcək ifraz olunur.
parasimpatik sinir sisteminin nəzarəti altında olur. Tüpürcək ifrazı mərkəzinə damaq və ağız boşluğunun dad və taktil re- septorlarından, burun boşluğunun qoxu reseptorlarmdan siqnallar və beynin ali şöbəsindən qida haqqında təsəvvür uzunsov beynin sekretor mərkəzlərinə daxil olur və tüpürcək ifrazı tənzim olur. Parasimpatik stimulyasiya nəticəsində çoxlu miqdarda tərkibində zülalı az olan tüpürcək ifraz olunur. Boyun arteriyasına noradrenalin yeritməklə simpatik stimulyasiyanın təsirini müəyyən etmək olar. Bu zaman çənəaltı və dilaltı vəzi tərəfindən az miqdarda selikli tüpürcək ifraz olunur. Bununla qan damarları daralır və tüpürcək axarları yığılır və onun haqqında fikirləşməklə qidanın görünüşünə, səsə qarşı (ya qidanın qəbulu ilə müşayiət olan) yaradılan şərti refleks tüpürcək ifrazını artıra bilər. Sakit vəziyyətdə tüpürcək vəzilərindən qanın cərəyanı 0106 ml-mnr'-q-* toxumaya, stimulyasiya zamanı isə təqribən 5 dəfə artır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, tüpürcək ifrazı ref-
downloaded from KitabYurdu.org lektor hadisə olub, ağız boşluğun-dan başlayır. Tüpürcək ifra- zı mərkəzi uzunsov beyində üz və dil-udlaq sinirlərinin nüvə- sində yerləşir. Dilin səthində yerləşən reseptorlar qıcıqlandığı zaman yaranan oyanmalar üçlü sinir və dil-udlaq sinirlərinin şaxələrilə mərkəzə verilir (şəkil 6). Tüpürcək vəzilərinə gələn simpatik sinirlər onurğa bey- nin 1-3 döş seqmentləri bərabərliyində boyun düyünlərindən keçib tüpürcək vəzilərinə daxil olurlar. Tüpürcək vəzilərinə gələn parasimpatik sinir- lərlə innervasiya bir qədər mürəkkəbdir. Məlum ol- muşdur ki, qulaqaltı vəzi- lərinə IX cüt beyin sinirlə- rinin (n. glosopharingeus) bir şaxəsi, Yakobson siniri adı ilə daxil olur. Çənəaltı və dilaltı vəzilərinə gələn parasim- patik sinirlər VII cüt beyin sinirindən (n. facilis) təbil siniri ayrılır (n. chorda timpani). Kəskin təcrübə şəraitində aparılan tədqiqatlardan mə- lum olmuşdur ki, simpatik və parasimpatik sinirlər tüpürcək vəzilərinin fəaliyyətinə müxtəlif cür təsir göstərir. Simpatik sinirlər tüpürcək ifrazına tormozlayıcı, para- simpatik sinirlər oyandırıcı təsir göstərir. Sekretor sinirlərin tüpürcək vəzilərinə olan təsir mexa- nizmi, həmin vəzilərdə qurtaran müvafiq sinirlərin uclarından ifraz olunan fizioloji fəal maddələrin təsiri ilə əlaqədardır. Aydın olmuşdur ki, parasimpatik sinirlərin təsiri sinir uclarından ifraz olunan asetilxolinin təsiri ilə başlayır. Asetilxolin hətta qan vasi- təsilə digər toxumalara və vəzilərə təsir göstərə bilir. Qanda və bir sıra başqa toxumalarda hazırlanan xoli- neseraza fermenti asetilxolini təsirdən salır. Ona görə də ase- tilxolin uzun müddət təsir göstərə bilmir.
Tüpürcəyin reflektoru olaraq ifrazının sxemi. 1. Dilin reseptorları; 2. Dilin reseptorlarından oyanmanı aparan afferent neyron; 3. EİTcrent neyron; 4. tüpürcək vəzisinə oyanmanı nəql edən effektor- sekretor sinir; 5. Tüpürcək vəzi və onun axarı; 6. Uzunsov beyində tüpürcək ifrazını tənzim edən mərkəz.
Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|