Dərs vəsaiti kimi çapa buraxılmışdır (protokol 12). Bakı 2016

Ədəbiyyat: 
 
1. Alcinous. The Handbook of Platonizm / Translated 
by J. Dillon. Oxford University Press, 2002. 
2.  Aristotle.  Metaphysics  /  Translated  by  T.  Taylor. 
London:  Printed  for  the  author  by  Davis,  Wilks,  and 
Taylor, 1801. 
3. Aristotle, The Nicomachean Ethics / Translated by 
F. H. Reters, M. A. London: Kegan Paul, Trench, Truebner 
& Co., 1893. 
4. Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent 
Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg 
Bell & Sons, 1915. 
5.  Eduard  Zeller,  Outlines  of  the  History  of  Greek 
Philosophy. London: Longmans, Green, and Co, 1886. 
6. God of Socrates // The Works of Apuleius. London: 
G. Bell and Sons, LTD. 1914.  
7.  Heraclides  on  the  Rotation  of  the  Earth  // 
Heraclides  of  Pontus.  Discussion.  Vol.  15  /  Edited  by 
William  W.  Fortenbaugh,  Elizabeth  Pender.  New  Jersey: 
Transaction Publishers, 2009. 

229 
 
8. Marcus Tullius Cicero. On the Nature of the Gods / 
Translated by F. Brooks. London: Methuen, 1896.  
9. Metamorphoses, or Golden Ass of Apuleius // The 
Works  of  Apuleius  /  Translated  by  Thomas  Taylor. 
London: G. Bell and Sons, LTD. 1914. 
10. On Abraham (XV – XXIV) // Philo. On Abraham. 
On  Joseph.  On  Moses  /  Translated  by  F.  H.  Colson. 
Harvard University Press, 1935. 
11. Plutarkh. On the Face which Appears on the Orb 
of  the  Moon  /  Translated  by  A.  O  Prickard.  London: 
Simpkin and Co., 1911. 
12.  Plitarch’s  Moralia.  Vol.  10  /  Translation  by  H.  N. 
Fowler. London: William Heinmann LTD, 1936. 
13. The Allegories of the Sacred text // The Works of 
Philo Judaeus. The contemporary of Josephus / Translated 
by  Charles  Duke  Yonge.  London:  George  Bell  &  Sons, 
1890. 
14.  The  Miscellanies;  or,  Stromata  //  Ante-Nicene. 
Christian Library. The Writings of the Fathers Down to A. 
D. 325. Vol. 4. Clement of Alexandria. Vol 1. Edinburgh: T. 
and T. Clarc, 1867. 
15.  Theon  of  Smyrna.  Mathematics  Useful  for  the 
Understanding  of  Plato.  San  Diego:  Wizards  Bockshelf, 
1979. 
16.  Апулей  Луций  //  Античная  философия: 
Энциклопедический  словарь  /  Составитель  Е.  В. 
Афонасин. М.: Прогресс-Традиция, 2008. 
17.  Асмус В.Ф.  Античная  философия.  М.: Высшая 
школа, 1976. 

230 
 
18. 
Гален 
// 
Античная 
философия: 
Энциклопедический  словарь  /  Составитель  Е.  В. 
Афонасин. М.: Прогресс-Традиция, 2008. 
19.  Гален  К.  О  назначении  частей  человеческого 
тела / Перевод С. П. Кондратьева. М.: Медицина, 1971. 
20.  Гераклид  Понтийский  //  Новая  философская 
энциклопедия. В 4 тт. М.: Мысль. 2001. 
21.  Две  книги  против  логиков  //  Секст  Эмпирик. 
Сочинения в двух томах / Перевод А. Ф. Лосева. Том 1. 
М.: Мысль, 1976.  
22.  Карнеад  //  Философская  Энциклопедия.  В  5-х 
т. М.: Советская энциклопедия. 1960-1970. 
23.  Лосев  А.  Ф.  История  античной  эстетики.  Т  3. 
М.: ACT; Харьков: Фолио, 2000. 
24.  Маковельский  А.  О.  История  логики.  М.: 
Наука, 1967. 
25. Максим Тирский. О том, следует ли молиться 
/  Перевод  И.  И.  Ковалевой.  //  Античность  в  контексте 
современности. М.: МГУ, 1990.  
26.  Марк  Туллий  Цицерон.  О  пределах  блага  и 
зла. Парадоксы  стоиков  /  Перевод  Н.  А. Федорова.  М.: 
Российский 
государственный 
гуманитарный 
университет, 2000.  
27.  О  противоречиях  стоиков  //  Плутарх. 
Сочинения  /  Перевод  Т.  Г.  Сидаша.  СПб.:  Санкт-
Петербургский университет, 2008. 
28.  О  рождении  души  по  Тимею  //  Плутарх. 
Сочинения  /  Перевод  Т.  Г.  Сидаша.  СПб.:  Санкт-
Петербургский университет, 2008. 

231 
 
29. 
Ориген. 
Против 
Цельса, 
апология 
христианства  Оригена,  учителя  александрийского  / 
Перевод Л. И. Писарева. Одесса: Экуменический центр 
апостола Павла, 1996. 
30. Платоновские вопросы // Плутарх. Сочинения 
/  Перевод  Т.  Г.  Сидаша.  СПб.:  Санкт-Петербургский 
университет, 2008. 
 
2.7. Ellinizm və Roma dövrlərində dini-
fəlsəfi təlimlər 
 
Qədim 
romalıların 
dünyagörüşünün 
əsasını 
politeizm  (çoxtanrılıq)  təşkil  edirdi.  Onlar  inanırdılar  ki 
hər  bir  şeyin,  eləcə  də  təbiət  hadisələrinin  tanrıları  və 
ruhları  vardır.  Bundan  başqa,  qədim  Romada  ölmüş 
əcdadların  ruhlarına  pərəstiş  kultu  və  magiya  da 
yayılmışdı.  Romalılar  ovsun,  sehr  və  cadulara  öyrəncəli 
idilər. Tanrılara tapınma rituallarını, cadugərliyi  və başqa 
adətləri  kahinlər  icra  edirdilər.  Avqurlar  adlanan  kahinlər 
gələcəkdə  nəyin  baş  verəcəyini  quşların  uçuşuna  görə 
müəyyənləşdirirdilər.  Qaruspik adlanan  kahinlər  isə  bunu 
qurbanlıq  heyvanların  daxili  orqanları  ilə  yerinə 
yetirirdilər.  
Kahinlər 
yaşadıqları 
cəmiyyətlərdə 
nüfuzlu 
təbəqənin  üzvləri  hesab  olunurdular.  Ən  tanınmış  və 
hörmətli kahinlər pontifekslər (lat. pontifex) heyətini təşkil 
edirdilər.  Bu  heyətin  başçısı  Baş  kahin  vəzifəsini  tuturdu. 
Günümüzdə də Roma Papasının adlarından  biri də məhz 
pontifeksdir. 

232 
 
İlkin dövrlərdə romalılar tanrıları təsvir etmir, onları 
yalnız  xüsusi  rəmzlərlə  (simvollarla)  ifadə  edirdilər. 
Məsələn,  savaş  tanrısı  Marsın  simvolu  nizə,  işıq  və 
ildırımın simvolu olan Yupiterin rəmzi isə ox idi. Sonrakı 
dövrlərdə  yunan  mədəniyyətinin  təsiri  ilə  Romada 
tanrıların panteonu (tanrılar toplumu) yaranmışdır. Yunan 
baş  tanrısı  Zeus’la  eyniləşdirilən  Yupiter  panteonun 
başında dururdu. Başqa Roma tanrıları da yunan tanrıları 
ilə:  Hera  Yuno  (Yunona)  ilə,  Minerva  Afina  ilə,  Venus 
(Venera) isə Afrodita ilə eyniləşdirilmişdir. 
M.  ö.  IV  yüzillikdən  başlayaraq  Romada  yunan  dili, 
adətləri  və  mədəniyyəti  yayılmağa  başlamışdır.  Bununla 
da  inkişaf  etmiş  yunan  dili,  mədəniyyəti,  elmi,  fəlsəfəsi 
Romanın ənənəvi latın dili və mədəniyyəti ilə qarışmışdır. 
Digər 
tərəfdən 
romalıların 
istila 
siyasəti 
genişləndikcə  Romada  digər  mədəniyyətlərin,  xüsusi  ilə 
Şərq  mədəniyyətinin  və  dinlərinin  də  təsiri  güclənmişdir. 
Məsələn, orada iranlıların Mitra, misirlilərin İsis (İsida) və 
Serapis,  finikiyalıların  Astarta  tanrılarına  ibadət  edilirdi. 
Eyni  zamanda,  Fələstinin  istilasından  sonra  romalılar 
yəhudi monoteizmi ilə də tanış olmuşdurlar. 
Müxtəlif dinlərin axını ilə birlikdə Doğudan Romaya 
çoxlu  ovsunçular,  sehrbazlar,  cadugərlər  gəlmiş  və  orada 
fəaliyyət  göstərmişdirlər.  Bunun  da  nəticəsində  əhali 
arasında  müxtəlif  dinlər,  inanclar,  mövhumatlar,  mistik 
təlimlər  daha  geniş  miqyasda  yayılmışdır.  Bu  durumla 
əlaqədar  zamanla  Roma  imperiyasında  həm  siyasi-
iqtisadi,  həm  də  mənəvi  böhran  dərinləşmişdir.  Belə  ki, 
dinlərin və inancların çoxluğu cəmiyyəti parçalamışdır. 

233 
 
 
2.7.1. Hermetizm 
 
Hermetizm  ellinizm  dövründə  yaranmış  dini-fəlsəfi 
cərəyan  olmuşdur.  Neoplatonizmin  cərəyanı  olmasa  da, 
onun yaranmasına təkan verən təlimlərdən biri idi. Bir çox 
yeni-platonçu  filosofların  astrologiya,  mistika,  teurgiya
87
, 
cadugərliyə meylləri də Hermetizmdən qaynaqlanırdı. 
Bu  təlimin  adı  Misir  tanrısı Totla bağlıdır  (3,  158). 
Yunanlar  ona Hermes və  ya Üç  Kərə  Ulu  Hermes (yun. 
Ἑρμῆς ὁ Τρισμέγιστος, lat. Hermes Trismegistus) deyirdilər. 
Mistik  mətnə  görə,  bu  ad  dünyanın  mistik  yönlərini 
özündə ifadə edir (1, 863-875). Romada Hermes Merkurius 
tanrısı ilə eyniləşdirilməsinə görə, ona Ulu Merkurius (lat. 
Mercurius  ter  Maximus)  deyirdilər.  Onun  təlimi  Yunan, 
eləcə  də  Şərq  fəlsəfəsi  və  inanclarının  qarışığından 
(sinkretizmdən)  ibarət  idi.  Hermetizm  yeni-platonçuluq 
fəlsəfəsinin  yaranmasına,  daha  sonra  isə  orta  əsrlər 
mədəniyyətinə,  gələcəkdə  isə  ortaya  çıxan  mistik 
təlimlərin yaranmasına təsir etmişdir. 
Hermetizmin 
yazılı 
qaynaqları “Korpus 
Hermetikum”  (lat.  Corpus  Hermeticum)  adlanır.  O  tanrı 
Hermesin apardığı dialoqlar şəklində yazılmış 16 kitabdan 
ibarətdir.  Onları  gizli,  yalnız  yüksək  biliklərə  (loqosa) 
çatanlar  üçün  ünvanlanmış  ədəbiyyat  hesab  edirdilər.  Bu 
kitablarda  tanrı  Hermes  bütün  dünyanın  sirlərini  açır. 
                                                
87
 Teurgiya  (yun.  Θεός-tanrı  + 
ὄργια-mərasim)  –  tanrıların  rəğbətini 
qazanmaq  üçün  onların  iradəsinə  təsir  etmək  sənətidir.  Magiyanın  bir 
növüdür. 

234 
 
Korpus  Hermetikum  m.  ö.  III  və  ya  II  yüzilliklərdə 
yazılmış  və  münəccimlik,  okkultizm,  cadugərlik,  fəlsəfə  və 
mistika  sahələrini  əhatə  etmişdir.  Ancaq  bir  çox 
araşdırmaçılar  hesab  edirlər  ki,  bu  kitablar  artıq  Xristian 
dövrünün ilk yüzilliklərində (m. 100 – 300) hansısa qədim 
rəvayətlərin  əsasında  yazılmışdır  (2,  3).  Çünki,  qədim 
yunan  ədib  və  filosofları  onlara  istinad  etməmişdirlər. 
Hermetizmin nisbətən sistemli dünyagörüşü o kitablardan 
biri 
olan “Poemandres” (yun. 
Ποιμάνδρης) 
əsərində 
verilmişdir (5, 502-511). 
Orada  hər  şeyin  başlanğıcında  Ata  Tanrı  (Əql) 
durmuşdur. O zülmətdən çıxan maddi təbiətdən öncə var 
olmuş,  sonra  Əqldən  emanasiya  (işıqsaçma)  baş  vermiş  və 
onun Söz (Kəlam-Loqos) adı ilə tanınan Oğlu yaranmışdır. 
Bu baxımdan Ata ilə oğul eynidirlər. 
“Tanrı Sözü gözəl imiş”, ona görə də bütün varlıqlar 
ona  bənzər  şəkildə  yaranmış,  sonra  yeddiyə  bölünmüş 
dünyanın  yeddi  Hökmranı  xəlq  edilmişdir.  Daha  sonra 
Tanrı  Sözü  yaradılmış  təbiətə  vararaq  Demiurqosla 
(Yaradıcı  ilə)  birləşmişdir.  Bu  birləşmədən  isə  aşağı 
qatlarda  olan  maddi  təbiət  və  heyvanlar  yaradılmışdır. 
Beləliklə, yer göydən ayrılmışdır. 
İlk  İnsanı  Ata  Tanrı  özünə  bənzər  şəkildə  yaradıb, 
onu  sevmiş,  onun  hökmünə  bütün  təbiəti  vermişdir.  O 
yaradıcı  olmaq  istəmiş  və  ona  bunun  üçün  bütün 
imkanlar  verilmişdir.  İlk  İnsanda  kişi  və  qadın  birləşmiş, 
təbiət  onlardan  həmən  qarışıq  cinsdən  olan  daha  yeddi 
insan  yaratmışdır.  Müəyyən  vaxtdan  sonra  kainat  bağları 
qırılmış və bütün varlıqlar iki cinsli olmuşdur. 

235 
 
Bu baxımdan İnsan ikili təbiətə sahibdir: bir tərəfdən 
o ölməzdir, çünki onun İlk insandan miras qalan ruhu  və 
düşüncəsi  vardır,  digər  tərəfdən  isə  insanın  zülmətdən 
alınmış  cismani  bədəni  də  vardır.  O  isə  sonludur,  ölümə 
məhkumdur. Buna görə də, insan gərək öz xilasına doğru 
yola  çıxsın.  Bu  yol  da  öz  ilahi  mahiyyətini  tanımaqda  və 
Tanrıya  uyğunlaşmaqdadır.  Buna  da  özəl  gizli  biliklərlə 
(qnosis)  çatmaq  mümkündür.  Qnosisə  yiyələnmiş  ruh 
bədənin  ölümündən  sonra  yeddi  göy  qatından  keçərək 
orada  bütün  pisliklərdən  qurtarır  və  İlk  Başlanğıca 
(Tanrıya) qayıdır. İlk Tanrı bunu etməyən və öz nəfsləri ilə 
yaşayan  adamlardan  uzaqlaşır  və  onlar  şər  varlıqların 
hökmünə verilir. 
Xilas  olmaq  üçün  insan  öz  həqiqi  mahiyyətini  dərk 
etməlidir. Hermetizmin əsaslarından biri odur ki “yuxarıda 
olanla aşağıda olan eyni şeydir”. Bu sözlər Hermetizmin əsas 
ideyalarını  əks  etdirən  “Zümrüd  lövhə”  adlanan  kiçik  bir 
yazıda  yazılmışdır.  Beləliklə,  görünən  və  görünməyənin 
arasında  belə  bir  bağlılıq  var  ki,  ona  gizli  biliyi  əldə 
eləmişlər  vara  bilərlər.  Bununla  da,  hermetizm  magiya, 
münəccimlik,  teurgiya  və  cadugərlik  kimi  mistik 
praktikalara yol açmışdır. 
 
2.7.2. Yeni pifaqorçuluq 
 
Yeni  pifaqorçuluq  m.  ö.  I  yüzillikdə  İskəndəriyyədə 
yaranmış  mistik  dini-fəlsəfi  təlimdir.  M.  ö.  IV  yüzillikdən 
sonra qədim pifaqorçuların fəaliyyətinə son qoyulmuşdur. 
Roma  imperiyası  dövründə  isə  bu  təlim  yenidən  dirçəlsə 

236 
 
də,  onun  qədim  məktəbinin  təlimi  ilə  çox  az  bağlılığı 
olmuşdur. Sadəcə bu məktəbin filosofları hansısa tanınmış 
ənənəyə  bağlı  olmasını  sərgiləmək  üçün  öz  təlimlərini 
qədim  pifaqorçuluqla  bağlayırdılar.  Bu  səbəbdən  də,  o 
zaman  pifaqorçuluğa  aid  edilən  çoxlu  sayda  saxta 
ədəbiyyat yazılmışdır.  
Yeni  pifaqorçuluq  bir  çox  əlamətlərinə  görə  fəlsəfi 
cərəyandan  daha  çox  dini  təlim  idi.  Onun  hətta  Pifaqora 
aid edilən vəhy kitabları da mövcud olmuşdur. Bu təlimin 
əsasında  kəskin  dualizm  dururdu.  Maddi  aləm  şərlə,  ruhi 
və  səmavi  başlanğıclar  isə  xeyirlə  əlaqələndirilirdi.  Bu 
baxımdan  onlar  düşünürdülər  ki,  Tanrı  dünyanı 
rəqəmlərlə  eyniləşdirilən  ideyaların  əsasında  qurmuşdur. 
(10) 
Yeni  pifaqorçular  Bir  rəqəmini  xeyir  olan  və  hər 
şeyin başlanğıcında duran Tanrı ilə eyniləşdirirdilər. Şərin 
təcəssümü  olan  İki  rəqəmindən  isə  artıq  çoxluq, 
dəyişkənlik,  xaos  başlayır.  Bütün  rəqəmlər  ideyalarla 
eyniləşdirilir  və  onların  nisbətinə  görə  dünyada  hər  şey 
var  olur.  Ancaq,  rəqəmlərin  sərbəst  varlığı  yoxdur,  onlar 
Birdən çıxırlar. (11) 
Yeni  pifaqorçular  həm  də  dünyanın  əbədiliyinə 
inanırdılar.  İnsana  isə  “mikrokosm”  kimi  baxırdılar.  Yeni 
pifaqorçuluqda  tək  tanrılığın  əlamətləri  olsa  da,  onunla 
maddi dünya arasında vasitəçi olan kiçik tanrıların və şər 
qüvvələrin  varlığı  da  inkar  edilmirdi.  Həqiqi  Tanrı  ən 
yüksək  mənəvi  təbəqələrdə  sonsuz  uzaqlardadır.  Vasitəçi 
kiçik  tanrılar  isə  kamil  olmadıqlarına  görə,  insanlara 
özlərinə  tapınmağı  buyururlar.  Əbədiyyətə  çatmaq  üçün 

237 
 
isə  onlara  deyil,  həqiqi  Tanrıya  doğru  mənəvi  cəhətdən 
yönəlmək  lazımdır.  Bunun  üçün  əxlaqlı  abid  həyatı 
yaşanmalı, qidalanma, and içmə, qüsul  və dəstəmaz alma 
qaydalarına riayət edilməli idi. (11) 
Yeni 
pifaqorçuluğun 
ilk 
nümayəndəsi 
kimi 
tədqiqatçılar  Publius  Nigidius  Fiqulus’un  (lat.  Publius 
Nigidius Figulus, təxminən m. ö. 98 – 45) adını qeyd edilər. 
O,  filosof  Siseronun  yaxın  dostu  idi.  O,  bir  çox  elmlər 
haqqında  kitablar  yazmışdır.  Siserona  görə,  o  qədim 
pifaqorçuluğu  yenidən  dirçəltmək  istəmişdir.  Publius 
Fiqulus  mistikaya  çox  meylli  idi.  Siseron  xəbər  vermişdir 
ki,  o  öncədəngörənlik  edərək  Oktavianus  Avqustusun 
doğum  günündə  onun  imperator  olacağını  bəyan 
etmişdir. Fiqulusun  ən tanınmış əsərlərindən biri dilçiliyə 
aid  olan  “Qrammatikaya  aid  şərhlər”  (lat.  Commentarii 
grammatici)  kitabı  idi.  Bundan  başqa  o  tanrılara  tapınma 
və  onlara  ehtiram  etmə  haqqında  “Tanrılar  haqqında” 
(lat. “De diis”), eləcə də münəccimlik, öncədəngörənlik  və 
yuxu  yozumları  sahəsində  də  əsərlər  yazmışdır.  Onların 
yalnız bəzi fraqmentləri günümüzə gəlib çatmışdır. (6) 
Yeni  pifaqorçuluğun  ən  tanınmış  nümayəndəsi 
Tiyanalı  Apollonius  (yun.  Ἀπολλώνιος  ὁ  Τυανεύς, 
təxminən  m.  1  –  98)  olmuşdur.  Dövrümüzə  onun  adına 
yazılan  97  məktubu  gəlib  çatmışdır.  Miladi  III  yüzillikdə 
yazıçı  Lusius  Flavius  Filostratus  Apolloniusun  kimliyinə 
həsr  olunmuş  “Tianalı  Apolloniusun  həyatı”  adlı  bir 
roman  yazmışdır.  Bu  roman  hərəsində  40  fəsil  olan  8 
kitabdan ibarətdir. Orada Apolloniusun müxtəlif şəhərlərə 
səfərləri,  onun  krallarla,  məmurlarla  və  müdriklərlə 

238 
 
görüşləri, dini-fəlsəfi mülahizələri, möcüzələri, sehrbazlığı 
haqqında söhbət açılmışdır. Sonra o, Romaya qayıtdıqdan 
sonra  imperator  Nero  tərəfindən  təqib  olunmuş,  ancaq 
növbəti  imperator  Vespasianusun  zamanında  yüksək 
vəzifəyə 
yüksəlmişdir. 
İmperator 
Domisianusun 
dövründə  isə  o  yenə  də  təqib  olunmuş  və  möcüzə 
göstərərək hamının gözü qarşısında qeyb olmuşdur. Sonra 
Efesdə peyda olmuş, orada Pifaqor məktəbini yaratmışdır. 
Beləliklə,  Apollonius  filosof  kimi  deyil,  daha  çox  bir 
peyğəmbər,  sehrbaz,  öncədəngörən  kimi  təsvir  olunmuş 
və antik dünyada bu keyfiyyətləri ilə tanınmışdır.  
Bir  çox  Roma  filosofları  Apolloniusun  həyatını  İsa 
Məsihin 
həyat 
yolu 
ilə 
müqayisə 
edib, 
onun 
(Apolloniusun)  daha  da  çox  peyğəmbərliyə  layiq 
olduğunu  iddia  edirdilər  (13,  393).  Bununla  da,  onlar 
Xristian  ehkamlarını  təkzib  etməyə  çalışmışdırlar. 
Məsələn,  Roma  filosofu  Hierokles  yazırdı  ki,  Apollonius 
İsadan daha çox möcüzələr göstərmiş, ancaq ondan fərqli 
olaraq,  onu  heç  kəs  tanrı  elan  etməmişdir.  Daha  sonra 
Hieroklesin  fikrincə  Romada  Xristianlığı  yayan  həvari 
Paulus (Pavlos) və Petrus
88
 etibarlı adamlar olmamışdırlar. 
Digər tərəfdən isə Apolluniusun haqqında məlumat verən 
Filostratus  və  Damis  isə  öz  möminlik  və  doğruluqları  ilə 
xalq  arasında  tanınmışdırlar.  Hieroklesi  təkzib  etmək 
üçün  kilsə  tarixçisi  Eusebius  “Həqiqət  sözü”  (lat. 
Philalethes  logos)  əsərini  yazmışdır  (13,  393-394).  Üstəlik 
Apolloniusun  ölümündən  sonra  onun  şərəfinə  məbədlər 
                                                
88
 Ruslar ona Pyotr (Пётр) deyirlər. 

239 
 
tikilmiş, orada insanlar ona tapınmışdırlar. Bütün bunlara 
görə  də  sonralar  qalib  gəlmiş  Xristianlıq  onun  kitablarını 
tonqallarda  yandırmış,  məbədlərini  isə  darmadağın 
etmişdirlər. 
Filostratusun  romanından  belə  nəticəyə  gəlmək  olar 
ki,  Apollonius  pifaqorçuluğa  xas  olan  çətin  riyazi 
problemlərlə  deyil,  daha  çox  dini  və  əxlaqi  məsələlərə 
önəm  vermişdir.  O,  ruhların  bir  bədəndən  digərlərinə 
köçməsinə  inanırdı.  Eləcə  də  Apollonius  hesab  edirdi  ki, 
qanlı  qurbanların  kəsilməsi,  ətin  yeyilməsi,  çaxırın 
içilməsi, ailə həyatı müdrik insana yaraşmayan əməllərdir. 
Həyatın  mənası  Tanrını  anlamaq,  onu  duymaqdır.  Onun 
fikrincə  bütün  dinlərdə  həqiqət  vardır  və  onların  hamısı 
Tanrıya  aparan  yollardır.  Bununla  belə,  o  tanrılar 
haqqında  Yunan  və  Misir  xalq  dinində  olan  ibtidai 
təsəvvürləri  də  pisləyirdi.  Apollonius  öz  həyat  yolunu 
mömin insanın örnəyi kimi təqdim edirdi. 
Gerasalı  Nikomaxus  (yun.  Νικόμαχος  ὁ  Γερασένος, 
II  yüzilliyin  birinci  yarısı)  da  yeni  pifaqorçuluğun 
tanınmış  nümayəndələrində  biri  olmuşdur.  O,  daha  çox 
riyazi  məsələlərlə  məşğul  olmuş,  rəqəm  düzənini 
ilahiləşdirmiş, ona ilahiyyat məzmununu qazandırmışdır. 
Onun  əsərlərindən  biri  “Arifmetik  ilahiyyat”  (yun. 
Θεολογούμενα ἀριθμητικῆς)  adlanır
89
.  Orada  Nikomaxus 
ona  qədər  olan  rəqəmlərin  mistik  mənalarını  verirdi. 
Kitabın  birinci  hissəsində  birdən  dördə  qədər  olan, 
ikincisində  isə  qalan  rəqəmlər  haqqında  düşünülür  (14). 
                                                
89
 Bəzi  araşdırmaçılara  görə  bu  kitabın  yazarı  Yamblix  da  ola  bilərdi.  Belə 
olsa da, o Nikomakhusun əsərindən istifadə etmişdir. 

240 
 
Hər  bir  rəqəm  əxlaqi,  təbii  və  ilahi  obrazlarla 
uyğunlaşdırılır,  onların  arasında  qanunauyğunluqlar 
araşdırılırdı.  
Tanrı  bir  rəqəminə  uyğundur,  çünki  ondan  hər  şey 
başlanır,  həm  də  bir  rəqəmi  başqa  rəqəmlərin  əsasında 
durur.  Ona  görə  də,  ona  uyğun  olan  Tanrı  hər  şeyin 
“əvvəli, ortası və sonudur”.  
İki  rəqəmindən  başlayaraq  çoxluq  başlanır.  O 
materiyaya  uyğunlaşdırılır  və  bir  olan  Tanrıya  qarşı 
durur.  Bütün  ziddiyyətlər  ikilidir:  isti-soyuq,  xeyir-şər, 
işıq-qaranlıq və s. 
Üç  rəqəmində  isə  əvvəl,  orta  və  son  vardır.  O  hər 
şeyin  tamlığının  təcəssümüdür.  Hətta  canlılar  üç  cürdür: 
uçanlar,  yeriyənlər  və  suda  üzənlər.  İnsanın  yaşam 
dövrləri da üçdür: gənclik, yetkinlik və qocalıq. Tanrıya üç 
kərə  dualar  edilir  və  ümumiyyətlə  hər  şeyin  üç  dəfəsi  ən 
mükəmməldir.  Üç  ahəng,  barış  və  dostluqdur.  O  həm  də 
bütün ziddiyyətləri bir-birinə yaxınlaşdırır. 
Bu  birinci  üç  rəqəm  başqalarının  əsasını  təşkil  edir. 
Bundan sonra gələnlər onların kombinasiyalarıdır. Kainat, 
kosmik  təsəvvürlər,  dairələrin  bölgüsü  dörd  rəqəmində 
təcəssüm  olunur.  Bunların  mahiyyətini  anlamaq  və 
onların üzərində riyazi hesablamalar aparmaq üçün onları 
xaç  şəklində  olan  dörd  hissəyə  bölürlər.  Bu  bölgüyə 
əsasən  elmlər  arifmetika,  həndəsə,  harmoniya  və 
astronomiya;  canlılar  isə  məlaikələr,  şər  qüvvələr,  diri 
canlılar  və  bitkilər  olmaqla  dördə  bölünürlər.  İnsanın  da 
dörd hissəsi vardır: baş, bədən, əllər və ayaqlar. 

241 
 
Beş  rəqəmində  ilk  cut  və  tək  rəqəmlər  (2  və  3) 
birləşir.  O  həm  də  on  rəqəminə  qədər  olan  ortadır.  İki 
beşin  cəmi  ilk  tamlıq  olan  ondur.  Kainatın  beş  ünsürü 
vardır. Bunlar  hava, od, su, torpaq və efirdir. Əxlaqda da 
beş rəqəmi ədalətin təcəssümüdür. 
Altı rəqəmi birin,  ikinin  və  üçün cəmindən,  eləcə  də 
ikinin  üçə  vurulmasından  ibarətdir.  Bu  da  kişi  və  qadın 
başlanğıcı,  eləcə  də  evliliyin  rəmzidir.  Həm  də  altı  iki 
əvvəli,  ortası  və  sonu  olan  üçlüklərdən  ibarətdir.  Bu  da 
kosmosun  təcəssümüdür  ki,  Yaradan  Tanrı  onu  altılıqla 
kamilləşdirir. 
Yeddi  rəqəminin  özəllikləri  çoxdur.  Dörd  yeddinin 
cəmindən  kamil  olan  28  rəqəmi  yaranır.  Bu  da  ay 
təqviminin  günləridir.  Antik  dövrlərdə  məlum  olan  və 
tanrılar kimi tanınan planetlərin sayı yeddi idi. Hərəkətlər 
də  yeddidir:  önə,  arxaya,  yuxarı,  aşağı,  sağa,  sola  və  öz 
oxu  ətrafında.  Yeddi  musiqi  səsi  (notlar)  vardır.  Yeddi 
yaşam  dövrü  vardır:  uşaqlıq,  gənclik,  yetkinlik,  kişilik, 
ahıllıq  və  qocalıq.  Məhz  yeddinci  ayda  uşaq  doğulmaq 
üçün  hazır olur. Toxum da  yerə  düşəndə təxminən  yeddi 
günə bitməyə başlayır. 
Səkkiz  rəqəmi  iki  rəqəminin  kubudur  (2x2x2). 
Deməli,  qütblülüklər  və  ziddiyyətlər  olan  2  rəqəmi  onun 
əsasında  durur.  Bu  isə  həm  sevginin,  həm  də  doğuluşun 
əlamətidir.  Səkkizlik  göydə  də  özünü  göstərir,  çünki 
ulduz dairələri də səkkizdir. 
Doqquz  rəqəmi  üçün  kvadratıdır  (3x3)  O  onluğun 
içində ən böyük rəqəmdir ki, ondan sonra heç nə yoxdur. 

242 
 
Ona  görə  də,  ondan  sonra  dairəvi  hərəkət  baş  verir.  Hər 
şey ona doğru gəlir və sonra ondan uzaqlaşır. 
On  rəqəmi  isə  təbiətdə  olan  tamlıq,  düzənlik  və 
müvazinətin rəmzidir. Onun içində bütün başqa rəqəmlər 
vardır.  Beləliklə,  onluq  bütün  dünya  və  kainatdır.  Ondan 
yüksək heç bir təbii rəqəm yoxdur. Çünki yüz on, min isə 
yüz onluqdan ibarətdir. 
Yeni pifaqorçuluğun daha bir tanınmış nümayəndəsi