Dayaniqli inkişaf və stirpat çƏRÇİVƏSİ1 uot: 330. 341: 316. 4; 330. 35: 316. 4

3. STIRPAT modelinin izahı

Bu bölmədə STİRPAT modelinin analitik vasitə kimi izahı verilərək, onun emprik təhlillər üçün əlverişli tərəfləri əks ediləcək. Əvvəlcə STİRPAT modelinin əmsallarını dəqiq izah etməyə imkan verən ekoloji elastiklik anlayışı izah olunacaq. Sonra isə modelə əlavə faktorlar daxil etmək üçün onun genişləndirilə bilmə imkanları müzakirə edilir.

3.1. Ekoloji elastiklik

Ekoloji elastiklik (bundan sonra EE) plastiklik anlayışının çalışmamazlığını aradan qaldıran kəmiyyət ölçüsüdür. Plastiklik P, A və T təkanverici qüvvələrinin daxili dəyişə bilmə potensialını ifadə edir. EE isə ətraf mühitin bu qüvvələrdə meydana gələn dəyişikliyə qarşı həssaslığını nümayiş etdirir. EE ölçüsü antropogen təkanverici qüvvələrin dəqiq izahına imkan verir. Elastiklik ümumi anlayış olaraq iqtisad elmində geniş istifadə olunur və bir dəyişənin digər dəyişəndəki dəyişikliklər qarşısındakı həssaslığını faizlə ifadə edir. Daha dəqiq desək, elastiklik, digər faktorlar sabit qalmaq şərti ilə, izahedici dəyişəndəki bir faizlik dəyişmənin asılı dəyişəndə meydana gətirdiyi faiz dəyişməsini ifadə edir [16].

Məsələn, təklifin qiymət elastikliyi təklifin qiymətlərdəki dəyişməyə həsasslığını göstərir. İqtisadi nəzəriyyəyə əsasən qiymət elastikliyi modeli (təklif miqdarı (Q) qiymətin (P) funksiyası kimi) aşağıdakı kimidir:

Log(Q)=log(A)+blog(P) (7)

Bu modeldə b təklifin qiymət elastikliyidir [17, s. 456]. Qalıq xəta həddini əlavə etdikdə, (7) tənliyi zaman vəya məkan sıraları ilə ənənəvi statistik üsullarla qiymətləndirilə bilən stoxastik modelə çevrilir. b əmsalı elastikliyin empirik qiymətidir. Ona görə də (7) tənliyinin stoxastik forması funksional olaraq (6) tənliyi ilə ifadə edilmiş STİRPAT modelinə ekvivalentdir. Dəyişənlərin logarifmik olaraq iştirak etdiyi (6) tənliyində b və c əmsalları, digər şərtlər sabit qalmaqla, təkanverici qüvvədə 1%-lik dəyişməyə qarşı I-da baş verən dəyişikliyin faizini göstərir. Başqa sözlə, ekoloji elastiklik hər hansı təkanverici qüvvədə baş verən dəyişiklik nəticəsində ətraf mühitdə meydana gələn proporsional dəyişiklik kimi müəyyən edilir. Beləliklə, hər hansı bir təkanverici qüvvənin elastikliyi STIRPAT modelinə əsasən hesablana bilər. Ətraf mühitə təsirin əhali elastikliyi termini (EE_İP) əhalinin sayındakı dəyişməyə qarşı ətraf mühitin həssaslığını ifadə edir. Təsirin rifaha görə elastikliyi əmsalı termini (EE_IA) isə ətraf mühitin (və ya ətraf mühitdə baş verən təsirin) rifahın iqtisadi ölçüsündəki dəyişikliyə qarşı həssaslığını ifadə edir (yəni adam başına ÜDM və ya ÜMM). T dəyişəni üçün istifadə olunan meyarlar (proksilər) barədə fərqli yanaşmalar olduğu üçün burada ekoloji təsirin texnologiya elastiklyi müzakirə olunmayacaq. Lakin prinsipcə bu konsepsiyanın texnologiya termininə tətbiqi üçün heç bir maneə yoxdur. Bir halda ki, STİRPAT modelində T bir çox faktoru (istehsal vahidinə düşən ətraf mühitə təsir edən hər şey) əhatə edə bilir, aşağıda T-nin model daxilində fərqli modifikasiyalarından və T haqqında ətraf mühit, əhali və rifah arasında münasibətlərə əsaslanaraq mülahizələr irəli sürməyin yolları müzakirə ediləcək. Belə ki, hər hansı bir təkanverici qüvvəni müəyyən bir dəyişən ilə ifadə edərək (ölçərək) modelə daxil etməklə o qüvvənin (dəyişənin) elastikliyini qiymətləndirə bilərik. STİRPAT modeli vasitəsi ilə məkanlı verilənlər, zaman sıraları və panel verilənlərindən istifadə etməklə təsirlərin əhali və rifah elastikliyi ölçülə bilər.

STİRPAT modeli digər faktorları da (5) yaxud (6) tənliyinə daxil etməklə onların təsirlərini də qiymətləndirməyə imkan verir. Lakin modelə əlavə faktorlar daxil edilərkən, konseptual olaraq modelin multiplikativ xüsusiyyəti ilə uyğunluğuna diqqət yetirilməlidir. Əlavə faktorlar istehsalın hər vahidi başına ətraf mühitə təsir imkanına malik olduğu üçün, onları texnologiya (T) multiplikatorunun komponentləri kimi konseptuallaşdırmaq olar.

STIRPAT modelinin əmsallarının sadə interpretasiyası var. Hər hansı dəyişənə nəzərən təsir elastikliyi 1-ə bərabərdirsə, bu vahid elastiklik adlanır və təkanverici qüvvə ilə təsir arasında proporsional münasibətin olduğunu göstərir: təkanverici qüvvədə dəyişmə təsir üzərində eyni effekti yaradır. Əmsal 1-dən böyük olarsa bu, asılı dəyişənin baxılan sərbəst dəyişənə nəzərən daha elastik olduğuna, yəni təsirin təkanverici qüvvədən daha sürətli artmasına işarə edir. 1-dən kiçik (lakin > 0) əmsalları qeyri-elastik əlaqəni göstərir. Digər ifadə ilə təsir təkanverici qüvvələrdəki dəyişməyə daha az həssasdır. Əmsallar mənfi də ola bilər. Mənfi 1-ə bərabər olan qiymət təsirin təkanverici qüvvədəki artıma proporsional şəkildə azaldığını ifadə edir. Mənfi 1-dən kiçik olan qiymət mənfi elastikliyi göstərir və təsirin artımı təkanverici qüvvədə artıma görə daha sürətlə azaldığı mənasına gəlir. Əmsalın 0-dan kiçik, amma mənfi 1-dən böyük qiyməti isə mənfi qeyri-elastiklik deməkdir. Bu zaman təsir təkanverici qüvvədə artıma görə daha az azalır. Təsirlərin elastikliyi/qeyri-elastikliyi əhalinin və ya rifahın müxtəlif səviyyələrində fərqlənə bilər. Belə bir səviyyədən aşağıda bəhs olunacaq. Kvadratik və ya hər hansı başqa çoxhədli terminlərin modelə daxil edilməsi, nəzəri cəhətdən mümkün olsa da, elastiklik əmsallarının (EE) müfəssəl izahını mürəkkəbləşdirə bilər. Məsələn, bəzən təkanverici qüvvə ilə təsir arasında qeyri-monoton əlaqələri qiymətləndirmək və test etmək üçün çoxhədlinin müəyyən hədləri modelə daxil edilə bilər [3]. Bəzi iqtisadi və sosioloji nəzəriyyələr rifahın kvadratik versiyasını istifadə edərək təsirlərlə iqtisadi inkişad arasında qeyri-monoton əlaqə olduğunu irəli sürürlər [14,18,19]. Modeldə kvadratik həd iştirak etdikdə, elastiklik əmsalı təkanverici qüvvənin qiymətindən asılı olaraq dəyişəcək. Ona görə də, təsirin ümumi elastikliyi/qeyri-elastikliyi yalnız xətti həddin əmsalına əsasən müəyyən edilə bilməz. Lakin təkanverici qüvvənin hər hansı bir qiyməti üçün elastiklik əmsalı reqressiya tənliyinin müvafiq təkanverici qüvvə dəyişəninə nəzərən xüsusi törəməsi vasitəsilə tapıla bilər. Məsələn aşağıdakı kvadratik modelə baxaq:

Log(I)=a+b(logP)+c(logA)+d(logA)²+e (8)

log(A)-nın (log(P)-nin sabit olması şərtində) istənilən dəyəri üçün təsirin rifah elastikliyi (EE_IA) reqressiya tənliyinin hər iki tərəfindən A-ya nəzərən xüsusi törəmə alınaraq hesablana bilər.

Onda, təsirin rifah elastikliyi aşağıdakı kimi olur:

EE_IA=c+2d(log A) (9)

log(A)-nın istənilən qiyməti üçün elastikliyi, log(A)-nın müvafiq dəyərini (9) tənliyində yerinə qoymaqla asanlıqla hesablamaq mümkündür.