Conference committees conference chairs c

TÜRK TARİXÇİSİ CƏFƏR BARLASIN “HİCRƏTDƏKİ DAĞISTAN” 

ƏSƏRİNDƏ AZƏRBAYCANLI MÜHACİRLƏR 

 

Vidadi   UMUDLU 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail]

                                                                                                                    

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycanlı  əhalinin müxtəlif  zamanlarda  Osmanlı torpaqlarına  köçü və  orada  yerləşdiril-

məsi  ilə    yanaşı,  mühacirlərimizin  sonrakı  fəaliyyətləti  də          bir  sıra  türk  tarixçilərinin  əsərlərində 

geniş  yer  almışdır.    Köçlər    müxtəlif  aspektlərdən    dəyərləndirilərək    araşdırılmış    və  dövriyyəyə  

çoxsaylı  tədqiqat işləri  cəlb olunmuşdur. Əlbəttə araşdırılan mövzu ilə bağlı əsas mənbə Başbakanlıq  

Osmanlı  Axivlərinin    sənədləri  hesab  edilir.  Burada  çoxçaylı  sənədlər  vasitəsi  ilə    köçlərin  geniş  

inkişaf dinamikasını izləmək mümkündür. Türk tarixçilərindən  Kadircan Kaflının “Türkiyəyə köçlər”, 

Abdullah Saydamın “Krım və  Qafqaz  köçləri”, Cəfər Barlasın “Hicrəttki Dağıstan” əsərlərində də  bu 

məsələlərdən bəhs olunmaqdadır. Əsas məqsədmizin  köçə məruz qalan  həmvətənlərimizin  sonrakı  

taleyinə  aydınlıq  gətirmək  və  onların  yeni  cəmiyyətə  uyğunlaşmasını    öyrənmək    olduğundan  türk 

tarixçisi  Cəfər Barlasın “Hicrəttki Dağıstan” adlı kitabı   mühacirlərimizin  Anadoludakı həyat tərzini  

izləmək  baxımından    xüsusilə  çox    dəyərli  tədqiqat  əsəridir.      Təqdim  olunan  məqalədə  də    Cəfər 

Barlasın adı çəkilən kitabında bır sıra  görkəmli şəxslərimizin Osmanlı cəmiyyətinə verdiyi   töhvələr  

və onların nümunə olacaq fəaliyyətləri  ətraflı şəkildə öz əksini tapmışdır. 

Bəhs etdiyimiz kitabın müəllifi  Cəfər Barlasın da  ailəsi  vaxtilə  Dağıstanın Çirkey   kəndindən  

Türkiyəyə köç etmək məcburiyyətində qalmış avar mühacirlərindəndir. Köçlərin səbəblərindən  bəhs 

edən müəllif  bunu əvvəlcə çarların sonra isə bolşeviklərin işğal və zülmlərində görür, eyni zamanda 

köç  etmək  məcburiyyətində  qalan  qafqazlıların  əksəriyyətinin  Anadoluya  hicrət  edərək  müxtəlif  

şəhərlərə    yayıldığını    qeyd  edir.  1950-ci  ildə  Muşda  doğulan  Cəfər  Barlas    daha  sonra  Yalovaya 

köçərək  həyatını  burada  davam  etdirmişdir.    Qafqaz  tarixi  ilə  bağlı,  xüsusilə  Qafqazın  Rusiya 

tərəfindən işğalı, Şeyx Şamilin azadlıq mübarizəsi  və  Dağıstan əhalisinin Anadoluya köçü ilə bağlı 

əsərlər  yazmışdır.  “Hicrəttki  Dağıstan”  əsərində    müllifin      Dağıstanlı  kimi  təqdim  etdiyi      

mühacirlərin  xeyli   hissəsi  Azərbaycanın şimal  bölgələrini təmsil edən insanların  payına düşür.  

Müəllif  köç edərək Anadoluya yerləşən minlərlə insana öz  vətən torpağında yer vermiş əsil  türk 

milləti  ilə    qısa  zamanda    mühacirlərin  qaynayıb-qarışdığını  və  bu  tarixdən  etibarən  də    mühacirlər 

həmin    torpaqları  özlərinə  vətən  seçdiklərini    qeyd  etmişdir.  Belə  isti  münasibətlər  mühacirlərin 

gələcək  taleyinə  müsbət  təsir  göstərmiş,    onların    Osmanlı  cəmiyyətinə  inteqrasiyasını  

sürətləndirmişdir.   Şəki,  Şirvan, Xudat  və digər bölgələrdən köç edərək Anadoluya pənah gətirən bir 

çox  həmvətənlərimizin  sonrakı  taleyi  ilə  bağlı  məlumatları      müəllifin  adı  çəkilən  kitabından  əldə 

etmək mümkündür.  Müəllifə görə bu insanlar vətən, müstəqillik, və imana olan sonsuz bağlılıkları ilə 

yanaşı  özlərinə xas  olan  dəyərləri də saxladıqları  kimi,  yeni  vətənlərinin  də  inkişaf  edib  yüksəlməsi 

üçün  var    gücləriylə  çalışmışlar.  Balkan    və  Birinci  Dünya  müharibələri    başlayınca  yeni  vətəni 

qorumaq  üçün  ölüm-dirim  savaşına atılmışlar.    Onlar bölücü  deyil  birləşdirici,  dağıdıcı  deyil qurucu 

olmuş,  yeni  vətənləri  üçün  heç  nədən  çəkinməyərək  bütün  fədakarlıqlara  sinə  gərərək  ölkənin 

müdafiəsində ən ön sıralarda yer tutmuşlar. 

Cəfər Barlasın  “Hicrəttki Dağıstan” əsərində bəhs olunan bəzi görkəmli şəxslərin adını çəkmək 

yerinə düşər. Məsələn burada XIX yüzilliyin əvvəllərində  Anadoluya gəlmiş olan  İsmayıl Şirvaninin 

geniş elmi  fəaliyyəti və dini görüşlərindən   bəhs olunur.  O, dövrünün görkəmli şəxsləri ilə görüşmək  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

 

1692

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

və onlardan dərs almaq üçün Hicaz, Dehli və başqa yerlərdə səfərdə olmuşdur. Kürdəmirdə doğulan 

İsmayıl  əfəndinin    ailə  üzvləri  haqqında,  xüsusilə  Osmanlı  dövlətində  yüksək  məqama  yüksələn 

oğlanları  Əhməd    Hülusi  və  Mehmet  Rüştü  haqqında  dəyərli  məlumatlar    kitabda  yer  almaqdadır.   

Eləcə də  kitabda    atası    Nuxadan    olub,    özü  Bursada  doğulan    Məhəmməd  Zahid Kotku  əfəndinin  

elmi söhbətləri, yardım sevərliyi, ibrətamiz sözləri  və qiymətli nəsihətlərindən  ətraflı şəkildə  bəhs 

olunmaqdadır.    Müəllif  onu  görkəmli  alim    kimi  dəyərləndirməkdədir.  Şirvanda  doğulan  Əhməd 

Həmdi  əfəndinin    təhsilini  tamamlamaq    üçün  İstanbula  gəlməsindən  və  onun  çoxsaylı  elmi  əsərlər 

yazmasından  bəhs olunur.  1889-cu ildə  Türkiyədə vəfat edən Əhməd Həmdi Şirvaninin  Eyyupda 

dəfn olunmuşdur.  Xudatda  doğulmuş Ömər Xülusi təhsil və məhkəmə sistemində mühüm vəzifələr 

tutmuşdur. Müəllif həmçinin bir çox digər görkəmli şəxslər barədə də maraqlı məlumatlar vermişdir. 

Əlbəttə  bəhs etdiyimiz və etmədiyimiz   görkəmli şəxslər haqqında oxuculara təqdim olunmuş bu 

əsər          müəllifin  uzun  sürən  elmii  axtarışlarının    nəticəsində  mümkün  olmuşdur.    Mühacir  həyatı 

yaşayan  həmvətənlərimiz və onların nəsilləri haqqında  ətraflı  məlumatların  bu  kitabda  toplanması  

çox  təqdirəlayiqdir və onların  öz  doğma ata  yurdlarında  xalqa tanıdılmasında mühüm əhəmiyyət  

kəsb edir. Eyni zamanda əlaqələrizin yüksələn xətlə inkişaf etdiyi müasir dövrdə də  insanlarımızın bu 

şəxslərdən nümunə götürmələri  və onların yolunu davam etdirmələri baxımından  bu tədqiqat əsəri 

mühüm  əhəmiyyət kəsb edir.   

 

 

 

 

AZƏRBAYCANDA ARXEOLOGİYA ELMİNİN İLKİN SƏNƏD-

İNFORMASİYA MƏNBƏLƏRİ VƏ ONLARIN SƏCİYYƏVİ 

XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Yasəmən SADIQOVA 

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar institutu 

AZƏRBAYCAN 

 

Ölkəmiz sivilizasiyanın ən qədim ocaqlarından biridir. Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji 

və etnoqrafik tədqiqatlar və bu tədqiqatlar nəticəsində üzə çıxan zəngin maddi mədəniyyət nümunələri 

bunu  deməyə  əsas  verir.  Tədqiqatçılar  tərəfindən  erkən  əkinçilik  mədəniyyətinə  aid  yaşayış 

məskənləri, tünc dövrünün şəhərləri, antik və orta əsrlərə aid abidələr aşkar edilmişdir.  

Azərbaycanda  ilk  arxeoloji  qazıntılar  XIX  əsrin  ortalarından  aparılmağa  başlandı.  Qeyri 

arxeoloqlar  tərəfindən  aparılan  ilk  qazıntılar  zamanı  Azərbaycan  tarixinin  son  tunc  və  erkən  dəmir 

dövrünün  materialları  üzə  çıxmışdır.  Bu  dövrdə  arxeoloji  tədqiqatlar  sistemsiz  şəkildə  aparılmış, 

tapılan  nümunələr  avropa  muzeylərində  göndərilmiş  və  heç  bir  elmi  nəticə  əldə  edilməmişdir. 

Tədqiqatların  gedişi  və  onların  nəticələri  haqqında  məlumatlar,  siyahılar,  çöl  gündəlikləri,  fond 

materialları,  arxiv  sənədləri,  elmi  hesabatlar,  elmi  məqalələr  və  biblioqrafik  göstəricilərdəöz  əksini 

tapmışdır.  Bu  sənədlər  tarix  elminin  tərkib  hissəsi  olan  arxeologiyanın  sənəd  kütləsinin 

formalaşmasında  xüsusi  yer  tutur.  Azərbaycanda  arxeologiya  elmininnə  ilkin  sənəd-informasiya 

mənbələri, nə də ümumilikdəinformasiya təminatıheç bir tədqiqat işinin obyekti olmamışdır.  

Adları  sadalanan  mövcud  sənəd  növləri  Azərbaycanda  arxeologiya  elminin  ilkin  sənəd-

informasiya  mənbələridir.Azərbaycanda  arxeologiya  elminin  ilkin  sənəd  kütləsinin  formalaşmasında 

başqa millətlərdən olan səyyah və tədqiqatçıların əsərləri mühüm rol oynayır. İsveçrəli səyyah Dyubua 

de Monperenin “Qafqaz ətrafında səyahət” adlı 6 cildlik əsəri (Voyage autour du Caucase, chez les 

Tcherkesses et les Abkhases, en Colchide, en Géorgie, en Arménie et en Crimée.- Paris),Lerik rayonu 

ərazisində  qazıntı  işləri  aparan  həvəskarfransız  arxeoloqu  Jak  de  Morqanın  “İranda  elmi  ezamiyyə” 

(Mission 

scientifique 

en 

Perse),rus 

alimi 

K.Nikitinin 

"Qafqaz 

xalqlarınıntəsviri  üçün 

materiallarməcmuəsi"ndənəşr etdirdiyi “Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan qəzası” adlı əsərində Naxçıvan, 

Bərdə,  Göygölm  (Xanlar),  Şəmkir  və  s.  bölgələrdə  apardıqları  qazıntılar  haqqında  məlumatlar  və 

memarlıq abidələrinin təsvirləriöz əksini tapməşdır. 

Avropa ölkələrindən, Rusiyadan Azərbaycana işləməyə gəlmiş digər müxtəlif peşə sahibləri ayrı-

ayrı  ərazilərdə  qazıntılar  aparmış,  görülən  işlər  və  əldə  etdikləri  nəticələr  haqqında  öz  dillərində 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

 

1693

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

hesabat  təqdim  etmişlər.  Arxeoloji  ədəbiyyat  kütləsinin  ilkin  mənbələri  hesab  edilən,  xarici  dildə 

yazılan  bu  hesabatları  Qafqaz  xalqlarının  tədqiq  edən  arxeoloq  və  etnoqraflardan  T.S.  Passek  və 

B.A.Latınin  tərcümə  edərək    ümumiləşdirib  “Очерки  до-истории  Северного  Азербайджана”  adlı 

altına  nəşr  etdirmişdilər.  Adı  çəlilən  əsərdə  V.Belk,  A.Bayern,  A.Berje,  E.Resler,  Q.O.  Rozendolf, 

A.A.İvanovski və s. tədqiqatları haqqında məlumat verilir. Alman, fransız, rus mənşəli bu tədqiqatçılar 

ilk  tunc  və  erkən  dəmir  dövrünə  aid  qəbir  abidələrində  arxeoloji  tədqiqat  işləri  aparmış  və  tapılan 

maddi mədəniyyət nümunələrini öz ölkələrindəki muzeylərə göndərmişlər. Arxeoloji araşdırma aparan 

tədqiqatçılar  öz  yekun  hesabatlarını  1859-cu  ildə  təsis  edilmiş  “İmperator  Arxeologiya  Komitəsinin 

hesabatları”nda nəşr etdirirdilər.  

XX  əsrin  20-ci  illərindən  sonra  elmin  digər  sahələrində  olduğu  kimi  arxeologiya  elmində  də 

canlanma müşahidə olundu. Yeni yerli ixtisaslı kadrların hazırlanması və elmi mərkəzlərin yaradılması 

arxeoloji tədqiqatların elmi əsaslarla sistemli şəkildə aparılmasına şərait yaratdı. Ölkəmizdə Rusiyadan 

dəvət  olunmuş  alimlər  də  çalışırdılar.  Akademik  İ.İ.Meşşaninov  Azərbaycan  arxeologiyasının 

inkişafında  rolu  olmuşdur.  Onun  rəhbərliyi  altında  İ.M.Cəfərzadə,  Ə.K.Ələkbərov  və  başqalarının 

iştirakı  ilə  Qarabağ,  Naxçıvan  və  digər  bölgələrə  təşkil  olunan  ekspedisiyalarda  arxeoloji  abidələri 

tədqiq edərək bir sıra yeni nəticələr əldə edildi. 

Arxeoloqlar  Ə.Ələkbərovun,  İ.Cəfərzadənin,  D.Şərifovun,  S.Qazıyevin,  Y.İ.Hummelin  əsərləri 

arxeoloji  ədəbiyyat  kütləsinin  formalaşmasında xüsusi  rol  oynayır.  Bu  alimlərin  iştirakı  iləXX  əsrin 

30-cu  illərində  Mil  düzünə,  Kiçik  Qafqazın  cənub-şərq  ətəklərinə,  Naxçıvan  ərazisinə  və 

Azərbaycanın qərb rayonlarına ekspedisiyalar təşkil olunurdu. 

1969-cu  ildə  hakimiyyətə  gələn  Ulu  öndər  Heydər  Əliyev  Azərbaycan  tarixinin  öyrənib 

araşdırılmasına  xüsusi  diqqət  ayırmağa  başladı.  Heydər  Əliyevin  imzaladığı  qərara  əsasən  1974-cü 

ildə  yerli  kadr  potensialını  nəzərə  alaraq  elmi  tədqiqatların  səmərəliliyini  yüksəltmək  məqsədi  ilə 

Azərbaycan  Elmlər  Akademiyası  Tarix  İnstitutunun  tərkibində  Arxeologiya  və  Etnoqrafiya  Sektoru 

yaradıldı. Naxçıvan, Qəbələ, Şamaxı, Gəncə və digər bölgələrdə arxeoloji bazaların əsası qoyuldu. 70-

80-ci  illərdə  çoxtəbəqəli  arxeoloji  qazıntılar  aparılmağa  başlanıldı.  Artıq  arxeologiya  və  etnoqrafiya 

sahəsi üzrə bir sıra mətbu orqanları yaradıldı və nəşr yeni edilən monoqrafiyaların ədəbiyyat kütləsinin 

nəzərəçarpacaq dərəcədə  artması  müşahidə  olundu. Həmin  dövrdə  Kitab  Palatasının təsis  etdiyi  cari 

biblioqrafik  göstəricilərdə  arxeologiya  elminə  dair  nəşrlər  ayrıca  bölmə  altında  qruplaşdırılmağa 

başlandı. 

Ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonar Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1993-cü 

il 8 iyul tarixli qərarı ilə Arxeologiya və Etnoqrafiya Sektorunun bazasında müstəqil Arxeologiya və 

Etnoqrafiya  İnstitutunun  təsis  edilməsi  Azərbaycan  arxeologiya  və  etnoqrafiya  elminin  daha  geniş 

inkişafına  zəmin  yaratdı.  Cənab  İlham  Əliyevin  “Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyasının 

Arxeologiya  və  Etnoqrafiya  İnstitutu  tərəfindən  2008-2009-cu  illərdə  aparılması  nəzərdə  tutulan 

arxeoloji  ekspedisiyaların  maliyyələşdirilməsi  ilə  bağlı  əlavə  tədbirlər  haqqında”  5  fevral  2008-ci  il 

tarixli Sərəncamı ölkəmizin bütün bölgələrində arxeoloji tədqiqatların aparılmasına təkan verdi.  

 

 

MAHMUD KAŞĞARİNİN “DİVANÜ LÜĞAT-İT-TÜRK” ƏSƏRİNDƏ 

MƏNƏVİ MƏDƏNİYYƏT (XALQ TƏBABƏTİ, MUSİQİ, XALQ 

TƏQVİMİ VƏ XALQ BAYAMLARI)  

 

Sadıqlı PƏRİNAZ 

AMEA Arxeolgiya və Etnoqrafiya İnstitutu 

AZƏRBAYCAN

                         

 

XI  yüzillikdə  yaşamış  böyük  türk  alimi  Mahmud  Kaşğarinin  “Divanü  Lüğat-it-Türk”  əsəri türk 

xalqlarının  mənəvi  mədəniyyətini  öyrənmək  baxımından  əvəzsiz  qaynaqdır.  “Divan”da  türk 

xalqlarının qədim və orta əsrlər mənəvi mədəniyyətinin bir çox sahələrinə aid ətraflı məlumatlara rast 

gəlinir.  Mənəvi  mədəniyyətin  mühüm  sahələrindən  biri  olan  xalq  təqvimi  və  xalq  bayramlarıdır. 

“Divan”dakı izahlardan aydın olur ki, türk xalq təqviminin yaranma tarixi daha qədim dövrlərə gedib 

çıxır.  Türk  təqvimində  bir  il  on  iki  aydan  ibarət  olmuşdur.  Türklər  on  iki  heyvanın  adını  on  iki  ilə 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

 

1694

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

qoymuşlar.  Uşaqların  yaşlarını,  savaş  tarixlərini  və  s.  bu  illərin  dönməsi  ilə  hesablayırmışlar. 

“Divan”da  türk  təqviminin  ardıcıllığı  belə  verilmişdir:  ud  yılı-  sığır  (inək)  ili,  pars  yılı-qaplan  ili, 

tavışğan yılı-dovşan ili, nək yılı- tımsah ili, yılan yılı-ilan ili, yund yılı-at ili, koy yılı-qoyun ili, biçin 

yılı-meymun ili, takağu-toyuq ili, it yılı-it ili, tonquz yılı-donuz ili. 

Eyni  zamanda  “Divan”da  vaxt,  zaman  anlayışı  “çər”  və  “türk”  sözləri  ilə  ifadə  olunmuşdur. 

“Ödhlək ərtti-zaman ötdü” cümləsində “ödhlək” sözü zaman anlamında işlənmişdir. “Divan”da “türk” 

sözünün  eyni  zamanda  “vaxt”  mənasında  işlənməyi  böyük  maraq  doğurur.  Bu,  bütün  meyvələrin 

yetişdiyi  zamanın  ortasını  bildirmişdir.  “Türk  üzüm  ödi-üzümün  dəydiyi  vaxt”,  “türk  kuyaş  ödi-

günorta” ifadələrində türk sözünün vaxtın ən yaxşı çağını ifadə etdiyini görürük. 

“Divan”da  ilin  fəsilləri  haqqında  da  müəyyən  məlumatlara  rast  gəlirik.  Payız  fəsli,  sonbahar  “kuz”, 

“yıl yazıktı-yaz fəsli girdi”, “ya bağrı-yayın ortası”, “kadır kış-zəmhərir, qaraqış” ifadələrində payızın 

güz/küz, qışın qış, yayın yay, yazın yaz adlandığını görürük. 

İllərin  ardıcıllığı  “Divan”da  bu  cür  izah  olunmuşdur:  “izi-o  biri  il,  gələn  ildən  sonrakı  il”,  “bıldır-

bildir/bıldır/, keçən il, bir ildir”.   

“Divan”da novruz sözünə rast gəlinməsi bu bayramın türk xalqlarına məxsus olduğunu bir daha sübut edir. 

Mənəvi mədəniyyətin mühüm sahələrindən biri də musiqidir. “Divan”da türk xalqlarına məxsus 

bir neçə musiqi alətinin həm adları, həm də onların formalarının izahı verilmişdir. Qopuz, çənq,  ud, 

dəf,  köz,  davul  və  s.  kimi  musiqi  alətlərinə  rast  gəlinir.  “Divan”da  “yır-mahnı,  məqam  (musiqidə)” 

kimi  izah  olunmuşdur.  Eyni  zamanda  “ol  yır  yırladı-o,  şərqi  söylədi.  Bu  söz  çox  zaman  şeir,  qəzəl 

mənasında işlənir”, “yırağu-çalğıçı, müğənni, şərqiçi”, “ər yırladı-adam melodiya qoşdu, şərqi oxudu” 

ifadələri “Divan”da yırla bağlı rast gəlinən ifadlərdir. 

“Divan”da “kupzadı-ud çaldı”, “kubuz-qopuz, uda bənzər bir çalğı aləti”, “kubuzluğ kişi-qopuzlu 

adam”,  “kızlar  kubzaşdı-qızlar  qopuz  çalmaqda  yarışdılar”,  “kobuz  kubzaldı-qopuz  çalındı”  kimi 

ifadələrdən aydın olur ki, qopuz türk xalqlarının həyatında önəmli yer tutmuşdur. 

“Divan”da  “buçi  kubuz”  simli  udlardan  biri  kimi  izah  olunmuşdur.  Bu  qaz  köksü  (bərbət)  adı 

verilən  çalğı  alətlərindən  biridir.  “Divan”da  eyni  zamanda  “buçi-çox  inləyən  ud”  ifadəsi  də  var. 

“Divan”da “tümrük-Oğuzca dəf, dümrük” kimi izah olunmuşdur.  

“Divan”da “sıbızgu-düdək, tütək, ney”, “ol subuzğu ötürdi-o, tütək öttürdü, çaldı”, “küvrüg-köz, 

davul”, “tuğ-xaqanın yanında çalınan nağara (kös) və davul. Xan tuğ urdu-xan növbə davulun vurdu”, 

“tovıl-davul, nağara”, “borguy-nəfəslə çalınan boru” kimi musiqi alətlərinin adlarına rast gəlinməsi bu 

musiqi alətlərinin qədimliyini göstərir.   

“Divan”da  “kög-oxunanda  səsin  yüksəlib-alçalması,  zil-bəm”,  “ər  köglədi-adam  çalıb-oxudu” 

ifadələrinin də izahı verilmişdir. 

“Divan”da  xalq  təbabətinə  aid  məlumatlara  rast  gəlinməsi  böyük  maraq  doğurur.  “Divan”da 

“həkim-otaçi”, “əm-dərman”, “əmçi-dərman düzəldən”  və s. terminlərə rast gəlinir. 

 “Divan”da  eyni  zamanda  bədən  üzvlərinin  adlarına  rast  gəlinməsi  maraq  doğurur:  “ümgük-

əmgək.  Körpə  uşaqların  təpəsində  olan  yumşaq  yer”,  “öpkə-ağciyər”.  “bağır-qaraciyər”,  “kulak-

qulaq”, “bilək-bilək”, “burun-burun”, “talak-dalaq, qaraciyər”, “baş-baş”, “kaş-gözün üstündəki qaş”, 

“sağ əlig-sağ əl”, “bögür-böyrək”, “kapak-göz qapağı”, “karın-qarın” terminlərinin hamısı oğuzcadır.   

 “Divan”da  bir  çox  xəstəliklərin  və  onların  müalicə  üsullarının  izahı  da  verilmişdir.  Sarısu 

xəstəliyi, ziyil, göz iltihabı, soyuqdəymə və s. belə xəstəliklərdəndir.  

Sarısu xəstəliyi “Divan”da belə izah olunmuşdur: “atğak-qarında yığılan sarısu xəstəliyi. Sarı bir 

bitkinin adı da “atğak”dır. Sarı su xəstəliyi eyni zamanda “sarığ suv” da adlanır. 

“Divan”da dəri xəstəliklərindən biri olan ziyil “sigil” adlanmışdır. “Divan”da “kamçığu” adlanan 

dolama, uçuq ağızda və barmaqlarda əmələ gələrək şiddətli ağrı və hərarətə səbəb olurdu. 

“Divan”da  göz  iltihabı,  göz  irini  “çəlpək”  adlanmışdır.  Geniş  yayılmış  xəstəliklərdən  biri  olan 

itdirsəyi “Divan”da “tirsgək” kimi verilmişdir. 

“Divan”da  eyni  zamanda  yel  adamın  dodaqlarını  çatladan  zaman  əmələ  gələn  çat  və  yarıqlara 

yapışdırılan məlhəm “yakrıkan” adlanır. Bu fındıq boyda qırmızı meyvəsi olan bitkidir. 

Soyuqdəymə və sətəlcəm zamanı qan almaq, müxtəlif isti vannalarda tərlətmək və s. üsullardan 

istifadə olunurdu. Bu üsullardan biri “Divan”da belə izah olunmuşdur: “ilrük-səfra və bəlğəm gətirici 

bir ot toxumu, üzərlik toxumudur”. 

“Divan”da həmçinin xalq təbabətində istifadə olnunan bir neçə tibbi ləvazımatların adları da qeyd 

olunmuşdur:  “arkaçak-ağıza  dərman  tökmək  üçün  işlənən  içi  deşik  bir  alət,  pipetka”,  “bəlik-yara 

yoxlamaq üçün işlənən mil, tibbi zond”, “sorğu-qan alan alət, neştər, lanset”.   

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

 

1695

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

THE İMPORTANCE OF GOYTEPE NEOLİTHİC POTTERY                  

İN THE STUDY OF  DEVELOPMENT OF EARLY POTTERY 

PRODUCTİON İN THE SOUTH CAUCASUS 

 

Valeh ALAKBAROV 

 Azerbaijan National Academy of Sciences 

[e-mail] 

AZERBAİJAN 

 

There is no doubt that the Southern Caucasus region was home to a number of prehistoric cultures 

throughout the millennia. Archaeological investigations have proved that here emergence of the first 

Neolithic cultures is dated to the end of the 7th millennium cal. BC and  the very beginning of the 6th 

millennium cal. BC. 

Along  the basin of the Kura River, in Georgia and Azerbaijan, it is only at the beginning of the 

6th millennium cal BC that a culture appeared (the so-called Shomutepe-Shulaveri culture)  to have a 

subsistence economy largely based on  fully domesticated plants and animals, -whereas in the basin of 

the Arax the culture of Kültepe in Nakhichevan the Neolithic way of life developed slightly later by 

the 2nd half of the 6th millennium cal. BC. 

Coarse  pottery  is  very  sepecific  for  the  Shomutepe  -  Sulaveri  culture  and  can  also  be 

considered  its  main  indicator.  its  production  continued  for  a  long  time    but  new  types  of  the 

vessels enlarged the assemblage in the later phases. 

Organic tempered pottery found from the ancient settlements located along the middle course 

of the Kura River mainly better manufactured and a large proportion of the pottery is polished on 

one  or  both  sides.  A  small  amount  of  vessels  were  covered  with  a  light-colored  slip,  very 

uncommon  for  coarse  pottery.  In  this  regard,  I.H.Narimanov,  who  carried  out  arch aeological 

researches in this region divided the Shomutepe-Sulaveri ceramic wares into 2 groups. 

In  the  I  group  the  vessels  are  decorated  in  different  ways.  Vertical  single  or  double  applied 

decorations  on  the  exterior  surface  occur  among  these  vessels.  This  kind  of  big-sized  vertical 

applied  decorated  vessel  are  also  known from  the site  of  Shomutepe. The  decorations  are  varied 

according to their type. The paste of the ceramic wares in the I group is tempered with sand, small 

stones  and  chamotte.  Coil and slab technology is also present in molding process and the surfacesd 

are well smoothed but not burnished.  

The  second  group  represents  reddish  colored  surfaces.  They  are  hand  molded,  sometimes 

slipped,  burnished  on  one  or  both  sides,  painted  with  geometric  designs    and  vegetal  tempered 

wares with impressed decoration. 

However, researches conducted at Goytepe  gave new insights into the Shomutepe -Shulaveri 

ceramic  production  and  we    tried  to  explore  possible  interactions  between  the  sites  along  the 

middle stream of the Kura River and Mil-Mughan and Karabakh region. 

Generally,  at

 Goytepe pottery was found in all levels. Plant  and mineral-tempered pottery was 

found in almost the same quantity; however, plant-tempered pottery often included minerals such as 

basalt and even obsidian. Moreover, the presence of mineral-tempered pottery diminished slightly in 

the  upper  levels.  The  common  use  of  mineral  temper  in  pottery  matches  with  the  previous 

characterization of pottery from the Shomutepe culture of the middle Kura.

 

Thus,  the pottery assemblages of Goytepe can be classified in six groups: 

1) Slipped, painted and polished ware; 2) Plain ware; 3)  Wiped ware; 4) Applied decoration ware; 5) 

Bitumen painted and bitumen covered ware; 6) Impressed ware 

Though  all  ceramic  ware  groups  are  not  encountered  contemporaneously  at  all    Neolithic  sites, 

they  are  partially  present    in  all  Shomutepe-Sulaveri  sites.  Generally,  it  is  still  unclear  where  the 

pottery  production  started.  And  whether  the  pottery  was  locally  produced  or  this  tradition  has  been 

brought here from other areas. 

In  the  Southern  Caucasus  region,  a  long  time  before  the  pottery  production,  the  people  who 

obtained  their  food  with  hunting  and  foraging  did  not  produce  vessels  from  the  baked  clay,  instead 

they  used  containers  made  of  baskets,  leather,  wood,  engraved  stones  or  other  organic  materials.