Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 5,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Noxtalı adam... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
- Onda gərək rus xalqı M.Şoloxovu məhkəməyə versin ki. Beləcə… Heydər Əliyev məni sözün əsl mənasında qaragüruhun əlindən aldı. Mən nihilist tənqidin dəmir caynaqlarından qurtulub bir-birinin ardınca romanlarımı yazdım. Bacardığım qədər sağlam, təmiz, halal sözümü dedim. Bütün bunlara görə və ən əsası yurdumuz Azərbaycanı yenidən tikib yaratdığına, Azərbaycan xalqını əsl oğul istəyi ilə sevdiyinə, dünyanın ən uca kürsülərində Azərbaycan adını sevə-sevə çəkdiyinə görə Heydər Əliyevə minnətdaram. Bu gün
onu sevməyənlər də ondan
öyrənməkdədirlər. Bu da həqiqətdir ki, uca dağlar ətəyindən-dibindən bütün əzəmətilə görünməz. Yüzilliklər, minilliklər keçdikcə daha ucalacaq. Tarix bütün mərhələlərində onu xatırlayacaq, Böyük, əbədi Sözünü deyəcək… Bu günsə O, - hələ də nigarançılıq, narahatçılıq içində xalqın ağrılarını yaşamaqdadır. Bu ağrıları yaşamaq Onun şərəfli taleyinə yazılmış müqəddəs borcdur… Siz bu ağrıları yaşamaqdasınız…
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Yaşayın, cənab Prezident!
*** Uzaq günlərin birində iki adam bir vaxtda dəyirmana gəlir. Nobat olmadığına görə dəyirmançı: -siz dəninizi üyüdün, mən indi gəlirəm, deyib dəyirmanı bunların umuduna qoyub çıxıb gedir. Bu iki adamın hərəsi bir səmtdən gəlsə də sən demə şeytannan betərmişlər... Nə təhər olursa su azalır, dəyirman daşı birdən birə ağır işləməyə başlayır, biri o birisinə: -Gedim suya baxım, görüm niyə azaldı, - deyib çıxır, suya baxmağa. O çıxan kimi içəridə qalan, onun dəninnən bir çanaq götürüb öz dəninə qatır. Ocaq qalayıb oturmuşdular ocağın qırağında, hər şey qaydasındaydı, dən üyünürdü, dəyirman daşı da avaza düşmüşdü. Dən oğurlayan birdən-birə başladı mahnı oxumağa.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Dillən ay daşım, dillən O çıxdı yannan, Imannan, dinnən, Mən aldım dənnən. Dillən ay daşım, dillən Dillən qardaşım, dillən...
O biri işin nə yerdə olduğunu anladı, üstünü vurmadı, yalınca baş barmağını ocağın havasına tutdu:- Sən bilən,-dedi,- sazaq hardan gəlir? Dən oğurlayan çox bilmiş olsa da bir şey anlamadı, ona görə də narahat olmağa başladı. Elə bu vaxt su yenə azaldı, o biri dən oğurlayana dedi: -Bayaq mən getmişdim indi sən get, suyu artır...Dən oğurlayan qalxdı, öz dənini nişanlayıb manşır elədi, amma dəninnən xeyli üyünmüşdü. Çıxdı ki, suyu artırsın. Dəyirmanda qalan adam onun dəninə dəymədi, çünki manşırlanmışdı, ununnan götürdü. Qayıdırdılar, yolda dən götürən yenə başladı avazla öz mahnısını oxumağa:
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Dillən ay daşım, dillən. O çıxdı yannan, Mən aldım dənnən, Dillən, ay daşım dillən.
Un götürən yenə baş barmağını qaldırıb havaya tutdu, sakitcə, avazsız dedi: Sən aldın dənnən, Mən aldım unnan, Imannan, dinnən; Nə çıxsın bunnan?...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
***
El arasında “Quyruq doğdu”, “Quyruq dondu” ifadələri var; bu ifadələr eyni anlayışı daşısalar da ayrı-ayrı qaynaqlara söykənir. Təəssüf ki, indi el arasında da, elmdə, -elmi araşdırmalarda, mətbuat aləmində də bu ifadələr bir-birinə qarışdırılır; bir hərfin - “n”, “ğ” hərflərinin doğurduğu səhv kimi anlaşılır. Belə deyil... Yaylaq həyatında payıza yaxın havanın sərinləşdiyini görən ağsaqqallar, bu vaxtlar çovğun, boran olduğunu bilirdilər, ona görə də ağbirçəklər bayıra quyruq əridib qoyurlar ki havanın nece olduğunu öyrənsinlər. Bunu bilmək indi də yaylaq əhlinə, daha çox çobanlara lazım olur. Axşamdan quyruq yağını əridib bayırda əl çatmaz yerdə saxlayırlar. Quyruq donarsa, yəni soyuducuya qoyulubmuş kimi donarsa təcili köçmək gərəkir. Azacıq üzü qaysaqlanırsa və yaxud elə belə soyuyursa hər biri üçün köçməyə müddət, vaxt ayrılır... “Quyruq doğdu” ifdəsi də var, bu ancaq ulduz düzülüşü və doğulmasıyla bağlıdır. Bu da həmin vaxta düşür, yəni quyruq donan ərəfələrdə düzülüşü quyruğa www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
oxşar ulduzlar topası görünməyə başlayır. Quyruğun donduğunu görənlər həmişə gecənin bir aləmində baş qaldırıb göyə baxarlar ki, görsünlər quyruq da doğubmu? Bunlar xırda ulduzlar topasıdı, batıya, yəni günbatana doğru əyili, ucu qatdanmış halda görünər... “Quyruq doğdu” “Karvanqıran” ulduzunun yanında olar. Bu ulduzlara çoban ulduzları da deyirlər. Belə deyirlər ki, “Karvanqıran” ulduzunun öz adı varmış, (bu adı qardaşım mənə demişdi, çox təəssüf ki, unutmuşam) səhərə yaxın çıxar, çıxmadığı günlər də olur, o günlər də çovğunlu, tufanlı keçər. Bu ulduz görünməyiylə havanın xoş, ilıq keçəcəyini bildirir. Hardansa bir duz karvanı gəlir, əylənir Əyri qarın ətəyində. Sözü bir yerə qoyurlar ki, dincələk, əgər o ulduz görünsə yola çıxarıq. Beləcə, gözətçi qoyub yatırlar. Gözətçi səhərə yaxın yanılır, ulduzu tanıya bilmir, başqa ulduzla yerini səhv salır, çıxdığını deyir. Qalxıb yollarına davam edirlər, bir az keçir, boran, tufan başlayır. Karvandakılar borana düşüb qırılırlar. O vaxtdan ulduzun adına “Karvanqıran” deyilir...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
(Xalqın yaddaşında dolaşan bu hekayət əsasında 1980-ci illərdə yazdığım eyni adda ədəbi ssenari var)
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
***
“Quyruq donandan” sonra elin-obanın yaylaqdan enməyi də yaylağa qalxmağı kimi xalqın yaradıcılığı, toyu- düyünü, sazı-sözüylə müşayət olunardı, bəzənərdi: el gəlir, -deyərdilər, -bir yanında ağ-arxa sürüləri, bir yanında muraz üstə bulud- bulud atları, yelini paçasına sığmaz haçalı-paçalı ağartılı inəklər, toysin cöngələr, burnu halqalı buğalar, yayla motallarıyla, toyla yununnan www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
toyluq kələfləriylə, kərə yağ qarınları, üzdü-üzsüz qurudları, qız hörüyü kimi hörülən yaylaq əvəliyi, kəklik otu-kək otlarıyla yaylaqdan enərdilər. El-oba zurna- balabanla yola çıxıb qarşılayardı... Hər halda yaylaqdan enən məhsul, ağartı Aran azığı (azuqəsi-ruzusu) seçilirdi... yaylaq ruzusu idi. Bizim tərəkəmələrdə işlənən qarın yağına Türkiyə türkləri “dəri yağı” deyirlər. Bizlərdə işlənən qarın yağı ancaq qoyun qarnından düzələr. Qoyun kəsilərkən öncədən qarnı yağ saxlamaq üçün ayrılır. Çox kök qoyun da, arıq qoyun da bu mənada hesaba alınmaz, yəni yaramaz. Lap yağlı qarınlarda yağı saxlamazlar, ona görə də deyərlər: yağlı qarın yağ saxlayar, amma öz dadını verər. Sağlam, gümrah qoyunların qarnı yağ üçün ayrılır, yuyulub, təmizlənib, duzlanıb sonra da üfürülməklə şişirdilib qurumağa qoyulur, üzü, astarı asta-asta qurusun deyə günün altına yox, kölgəyə asarlar, elə yerə ki, yağ tutanların diliylə desək, yelquz olsun, yəni yeldöyəndən (skvoznyak) asardılar. Təcrübəsiz gəlinlər dərinin quruyub qurumadığını yaxşı bilmədikləri üçün analara, nənələrə göstərərdilər ki, görün qarın quruyubmu. Onlar da baxıb deyərdi: -Hələ canını tapşırmayıb. Yəni hələ nəmi var, yaxşı qurumayıb. Qurumuş olsa deyərlər: hə, canını www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
tapşırıb...Yalnız onnan sonra işə başlayardılar. Belə bir deyim var; yağın dadı yamacdadı. Yəni, örüşdən, -otlaq yerindən asılıdır. Ən dadlı məhsul, -ağartı güney otundadı. Hara gün çox düşürsə oranın otu dadlı olar. Ona görə də deyərlər, qoy may ayı keçsin, may ayının südü suludur. Ağartını adətən qora bişirən ayında yığarlar. Qarın yağı da o vaxtlar hazırlanır. Nehrələr asılır, yağı yağ, ayranı ayran...Deyərlər, nehrə asılanda yan- yörədə yarasa görünərsə xeyir üçündü. Doğrudan da çox vaxt nehrə asılan kimi üstündən o yan - bu yana yarasalar uçuşar. Ona görə də hətta yarasanı tutub qanadının tozunu nehrəyə sürtərlər ki, bərəkətli olsun... Yağ tutanda qurudulmuş qarını astar üzünə çevirib dediyimiz kimi üfürüb şişirdirlər, sonra nehrədən təzəcə çıxmış kərə yağı əl içi boyda eliyib qarına doldururlar, elə etmək lazımdı ki, içəridə hava qalmasın. Beləliklə, ağzı qayım bağlanıb so- yuq aylara saxlanılar. Bu haqda belə deyim var: “yağ qarı- nının ağzını yayda açan kasıb”. Bu o deməkdir ki, qarın yağı qış üçündür... ancaq kasıb olan məcburiyyət qarşısında yayda yağ qarnının ağzını açar... Ona görə də bu deyim yaranıb. Çox adamlar dadlı olsun deyə yağa sınanılmış otlar, göyərti, ətirli çiçəklər qatardılar. Bir vaxtlar bu otların, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
çiçəklərin adı bəlliydi, çox təəssüf ki, bu adları öyrənə bilmədim. Çalxandıqca yağdan ayrılmış nehrə ayranı da maraqlı ağartılardandı. “Ayran aşı” deyilən yemək növü var. Ən yaxşı dovğa ayrandan olar. Ayran dovğasının ətri bütün kəndi başına götürər. Ayran bir də qurud hazırlananda işlədilər, süzməyə ayran qatıb qurud üçün yoğurub qurud kündəsi yapılardı...Bir zamanlar yəni, tələbə olduğum illərdə rus-sovet arxeoloqları Sibirdə, səhv etmirəmsə, Tuva Muxtar Respublikasında arxeoloji qazıntılar zamanı üç min il bundan qabaq düzəldilmiş qurud aşkar etmişdilər, o vaxtın mətbuatının verdiyi bilgiyə görə tərkibini o qədər də dəyişməmişdi, tədqiqatçılar bunun nə olduğunu bilmirdilər, onlara yerli tuvalılar anlatmışdı... Dediyimiz kimi qatıq çalınır, (qatığın mayalanması- çalınması haqda artıq yazmışam) uyuşandan-tutandan sonra kətan torbaya doldurulur, asılır bir yerdən ki, suyu süzülsün. Suyu süzülür, torbada qalır süzmə. Süzmə kündələnir, xəmir kündəsindən fərqli olaraq bir ucu iti, armudvari yumrulanır. Qurud üçün əsas olan onun harda qurumağıdı. Həmişə hündürdə yelquzda günün altında qurudarlar. Qurud günəş şüalarını özündə bol və uzun www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
müddət saxlayandır. 1970-ci illərdə kinorejissor Xamis Muradovun aptekçi qardaşı Məhəmməd Muradovun xahişiylə kənddən beş-on dənə qurud gətirdim. Labaratoriya şəraitində tərkibini araşdırdı, heyrətli nəticələr söyləyirdi: ikinci elə bir maddə tanımıram ki, günəş şüasını özündə bu qədər saxlamış, yaşatmış olsun... Dediyim kimi süzməyə ayran qatılırsa bu olur, ayran qurudu, ən yaxşı qurud sayılır. Elə belə adi, yəni ayransız süzmədən üzlü üzsüz qurud tədarük edilir; əsasən Güney Azərbaycanda, Qərbi Azərbaycanda, Göyçə qurudu adla söylənərdi, Borçalıda qurudsuz qışı keçirməzlər. Qurud ən çox xəngəldə işlədilir. “Ahsaqulağı” deyilən yemək növümüz var, kərə yağı əridilir, əzilib həll olunmuş quruda tökülür, bu
da dadlı,
gözəl ayaqüstü yaylaq yeməklərimizdəndir. Anaların, nənələrin “qım-qımı” çalıb belə bir mahnı oxuduqları yadımdadır: Qurudu, qurudu quruddaq, Gün vurar yanı çatdar... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Yeri gəlmişkən kərə yağ haqqında; kərə yağ duzsuz olur. Nehrədən çıxan yağa duz vurmayıb açıqda saxlanılırsa bu kərə yaqdı... Zaur Həsənov “Çar skiflər” tədqiqat əsərində Herodota, onun müasiri olan Mitilenli Hellanikə əsaslanaraq göstərir ki, “skiflər və kimmerlər həm də ilk dəfə heyvan yağını hazırlayanlar kimi də tanınırlar”...(“Çar skiflər” səh. 39. Bakı-2005) Bu gün biz haqlı olaraq idmanımızı, muğamlarımızı, aşıq havalarımızı dünya səhnəsinə çıxardıb qürur duyuruqsa bunlarla, -bu təqdim etdiyim kökü minilliklərə bağlı olan araşdırmalarla da dünyanı heyrətə salıb fəxr edə bilərik. Çünki bütün bunlar da mədəniyyətimizin bir ayrılmaz parçasıdır. Yuxarıda dediyim kimi “suyun yanı əyilməz, suyun üzü düzdü”, xalqın yaratdıqları bir sahəli olmur, yəni, yalnız bir sahəsini inkişaf etdirmir, təbiətdə olduğu kimi cəmiyyətdə də hər şey bir-birinə bağlıdır. Əgər “Qız qalası” kimi tikililər yapa bilirsə, muğam sənəti kimi ucalığa vara bilirsə, saz havaları təbiətin-varlığın özü kimi insana təsir etmək gücündə ola bilirsə sözü də, mətbəxi – bişi-düşüsü də o səviyyədədir. Türkiyə türkləri demiş, kəsin olaraq böylə kavramalıyız.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Biz indi lazımınca dəyər verməsək də bilməliyik ki, qarın yağı, kərə yağ, üzdəmə qaymaq, motal pendiri, axtarma pendiri, çanaq pendiri, çılğı pendiri, tecən (tejən) pendiri,sucuq, üzlü-üzsüz ayran, üzlü-üzsüz qatıq, süzmə üzlü-üzsüz, qurud, onun da üzlü-üzsüzü var, hamısı türk dünyasının, indiki halında mənsub olduğum oğuzların min-min illiklər boyu yaratdıqlarıdır ki, öz zamanının kəşvi də deyə bilərik, yer üzünün əksər xalqları bu adətlərdən adıyla-sanıyla öz zamanının kəşfləri kimi götürüb istifadə ediblər, indi də yararlanmaqdadırlar... Məsəl var, “arvadı əri saxlar, pendiri dəri”, bu elə belə söz deyil, nece deyərlər, əsilli-nəsilli, köklü-köməcli sözdür. Min-min illərin təcrübəsindən, sınağından çıxmış fikirdir. Dəyişməz əbədi bir qanunun ifadəsidir... Motal böyüklüyündən, kiçikliyindən asılı olaraq qoyun dərisindən düzəlir. Yəni motalın çəkisi dərinin böyüklüyündən, kiçikliyindən asılıdır. Elə qoç dərisi var ki,70-80 kq pendir tutur. Motal sıxma, çanaq, baş pendirlərdən tutulur, eyni ölçüdə üç barmaq enində doğranıb duzlanır, astar üzünə çevrilmiş dəriyə doldurulur, daha doğrusu, motal ağacı deyilən xüsusi yonulub sığallanmış əltutanı olan ağacla dəriyə yerləşdirilir. Motal ağacı da hər ağacdan olmaz, palıd, tut, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
anlamını ifadə etdiyi də məlumdur. Ifadə var: “Kəkliyim azıb...” Nə gəldi yeyəndə, çox yeyəndə mədədə narahatçılıq yaranır, ağızda pis dad hiss olunur. Bu “kəkliyi azmaq”dır.
|