Burulqanli iR

 
 
 
 
 
 
 
 
BURULQANLI İR
Ə
VAN
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Dərin 
məhəbbət 
və 
sayqılalarla vaxtsız dünyasını 
dəyişmiş qızım Sevda xanımın 
əziz xatirəsinə həsr edirəm
 

MÜƏLLİFDƏN
 
 
İrəvanda  dünyaya  göz  açıb,  on  səkkiz  yaşına  kimi  bu 
qədim azərbaycan şəhərində boya
-
başa çatıb və orta təhsil 
alıb, uşaq yaşlarından ermənilərin kinli, sərt münasibətini hər 
an  görüb  və  üzərimdə  hiss etmişəm. Özlərini “böyük millət” 
adlandıran  bu  xalqın  biz  azərbaycanlılara  yuxarıdan  aşağı 
baxması  məni  qəzəbləndirirdi.  Kənar  təsirlərə  baxmayaraq 
ailəmizdə  milli  adət
-
ənənələrimizi,  özünəməxsusluğumuzu 
göz bəbəyi kimi qoruyub saxlayırdıq. Valideynlərimdən, yaşlı 
nəslə  mənsub  qo
-
humlardan  və  tanışlardan  xalqımızın 
tarixindən,  İrəvanın  keçmişindən,  nəslimizin  nümayəndələri 
haqqında maraqlı söhbətlərə həmişə diqqətlə qulaq asardım. 
Lakin bu barədə açıq danışmaq olmurdu 
– bir yandan sovet 
qayda-
qanunları, digər tərəfdən 
– 
erməni millətçiliyi.
 
 
Azərbaycan  müstəqillik  əldə  etdikdən  sonra  şanlı  tar
-
iximizin  qaranlıq  səhifələrinə  işıq  salmaq  imkanı yarandı. 
Ölkə  vilayətlərdən,  xalq  isə  bu  vilayətlərdə  yaşayan 
nəsillərdən  ibarətdir.  Bu  baxımdan  İrəvanın,  irəvanlıların 
da  azərbaycan  xalqının  inkişafında  böyük  rolu  olmuşdur. 
İrəvan  xanlığı,  İrəvan  mahalı  zəngin  nəsillərlə,  insanlarla 
seçılib.  Təqdim  etdiyim  kitabda  onların  bəzisilə  sizləri 
tanış  edəcəyəm.  Haqqında  söhbət  açdığım  şəxslərin 
hamısı mənə doğma insanlardır.
 
 
Mən, 1999
-
cu ildə Azərbaycan Tarixi
-
Şəcərə Cəmiyyətinə 
(ATŞC) üzv olduqdan sonra
 
cəmiyyətin “Xəbərlər” məcmuəsi 
üçün  məlumatlar  toplamağa  başladım.  Əldə  et
-diyim 
sənədlər,  fotoşəkillər  artıq  məqalə  həcminə  sığmırdı. 
Qohumlarım  mənə  tövsiyyə  etdilər  ki,  həmin  məlumatları 
kitab  şəklinə  salım.  Yaşlı  nəsil  dünyadan  gedərkən,  tar
-
iximizin 
neçə
-
neçə səhifəsini öz xatirələrində aparırlar. Biz o, 
insanları  cısmanı  yaşada  bilmərik.  Amma  onların  həyatını, 
onlardan eşitdiklərimizi qələmə almaq, gələcək
 
 
 

nəsillərə çatdırma hamimizin borcudur. Yaşlı nəsil keçmişi 
müasir  zamanla  görünməz  tellərlə  birıəşdirən  bir 
körpüdür.  Məndə  əlinizdə  tutduğunuz  bu  kitabı 
hazırlamaqla  həmin  borcun  bir  hissəsini  yerinə  yetirmiş 
oluram.  Kitabın  ərsəyə  gəlməsində  qızım  Sevdanın  və 
onun həyat yoldaşı Mir Abasın zəhməti az olmamışdır.
 
 
 

 
 
K
ə
ng
ə
rlinskaya  (Sultanova)  T
ə
rif
ə 
Q
ə
hraman  q
ı
z
ı 
1947-ci  ilin  may  ay
ı
n
ı
n  14-d
ə 
Yerevan 
şə
h
ə
rind
ə 
ana-dan 
olmu
ş
dur.  Orta  t
ə
hsili  T.Q
.Ş
evçenko  ad
ı
na  11-illik 
şə
h
ə
r 
rus  m
ə
kt
ə
bind
ə 
al
ı
b. 1976-ci  ild
ə  Ç.İ
ld
ı
r
ı
m  ad
ı
na 
Az
ə
rbaycan 
Politexnik 
institunu“müh
ə
ndis-metallurq” 
ixtisas
ı 
il
ə 
bitirib. 1978-ci  ild
ə
n  Az
ə
rbaycan  SSR  Elml
ə
r 
Akademiyas
ı
n
ı
n  “Kaspi”  Elmi  M
ə
rk
ə
zind
ə 
müh
ə
ndis, 
böyük  müh
ə
ndis,  apar
ı
c
ı 
müh
ə
ndis,  elmi  i
şç
i  v
ə 
böyük 
elmi  i
şç
i  v
ə
zif
ə
l
ə
rind
ə  ç
al
ışı
b.  Hal-haz
ı
rda  Müdafi
ə 
S
ə
nayesi  Nazirliyinin  T
ə
bii  Ehtiyatlar
ı
n  Kosmik  T
ə
dqiqi 
İ
nstitutunda bölm
ə 
müdiri v
ə
zif
ə
sind
ə ç
al
ışı
r. 2000-ci ild
ə
n 
Az
ə
rbaycan  Respublikas
ı 
Tarixi 
Şə
c
ə
r
ə 
C
ə
miyy
ə
tinin 
və 
Əsilzadələr Məclisinin üzvüdür
. 
. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

İrəvan xanlığına qısa tarixi baxış
 
 
İrəvan  şəhərinin  təməli  1509
-1510-
cu  illərdə  Şah 
İsmayıl  Xətainin  vəziri  Rəvanqulu  xanın  tapşırığı  ilə 
qoyulmuşdur.  Şəhərin  inşası  yeddi  il  ərzində  başa 
çatmışdır.  Əhalinin  yerli  ləhcəsi  ilə  (Rəhim
- 
İrəhim, 
Rübabə
-
İrbabə,  Rza
-
İrza  və  s.)  Rəvan  qalası  da  İrəvan 
adlandırıldı  və  bu  ad  ilə  qədim  Azərbaycan  şəhəri  kimi 
1918  -
ci  ilə  kimi  yaşadı.  İrəvan  xanlığının  sahəsi  27,830 
km2,  sərhədləri  şimalda 
- 
Tiflislə,  şərqdə
-
Gəncə  xanlığı, 
qərbdə 
- 
Türkiyə  və  cə
nubda  - 
İranla  keçirdi.  Torpaqları 
Ağrı dağ düzənliyindən Göycə (indiki Sevan) gölünə kimi, 
cənub
-
qərbdə  isə  Araz  çayına  kimi  uzanırdı.  Xanlıq  15 
mahaldan  - 
Qırxbulaq,  Zəngibasar,  Vedi
-
basar,  Şərur, 
Sürməli,  Dərəkənd,  Saatlı,  Talın,  Seyidli
-
Axsaxlı, 
Sərdarabad,  Karpi,  Abaran,  Dərəçiçək,  Göycə, 
Gərnibasar özgür dövlətdən ibarət idi (1747
-1797).[1]
 
 
Dövlətin  rəhbəri  və  baş  sərkərdəsi  xan  idi.[11]  Xanın 
qulluğunda  vəzir  (  ya  baş  mirzə)  və  bir  çox  vəzifələri 
yerinə yetirən bəylər (sərkərdələr, əmirlər və s.) ol
urdular. 
Azərbaycan  tarix  muzeyində  İrəvan  xanlığının  üçkünc və 
düzbucaq  formasında  Qacarların  “Şiri  Xurşid”  emblemi 
olan bayraqları saxlanılır.  [2]
 
 

 
 
 
 
Şəkil 1 İrevan xanlığının xəritəsi
 
 

 
Şəkil 11 İrevan xanlığının bayraqları
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5
 

 
417  il  İrəvan  xanlığını  idarə  edən  Azərbaycan 
xanlarının siyahısı (1410
-1827)
 
 
1. 
Əmir Səid, XIV  əsrin axırı 
– 1410  
 
2.  Pir Hüseyn-
Əmir Səədin oğlu, 1410 
- 1420  
 
3.  Pir Yaqub-
Pir Hüseynin oğlu, 1420 
- 1430  
 
4. 
Əbdül
-
Pir Hüseynin oğlu, 1430 
- 1440  
 
5. 
Yaqub bəy
-
Cahan şahın əmri ilə 1440 
-1460  
 
6. 
Həsən Əli Qaraqoyunlu, 1460 
- 1471  
 
7. 
Uzun Həsən, 1471 
- 1475  
 
8. 
Həsən
-
Bayandurun nəvəsi, 1475 
- 1515  
 
9.  Div Sultan Rumlu, 1515 - 1550  
 
10.  Hüseyn xan Sultan, 1550  
 
11. 
Şahqulu Sultan
-
Ustaclı, 1550 
-1575  
 
12.  Mahmudxan (“Toxmaq”) - 
Xudavəndi  şahın 
dövrü, 1576 - 1577  
13. 
Lala  paşa  (Qara  Mustafa) 
-  Sultan 
Muradın  dövründə, 1577 
 
14.  Mahmudxan (“Toxmaq”) - 
Xudavəndi  şahın 
dövrü, 1577 - 1583  
15. 
Fərhad paşa (Sultan Muradın  dövrü), 1583 
- 1604  
 
16. 
Məhəmməd Şərif paşa, 1604 
 
 
17. 
Əmirgünə  Xan  Qacar
- 
(Şah  Abbasın 
dövrü) 1605 - 1625  
18.  Taxmazqulu-
Əmirgünənin oğlu, 1635 
 
 
19. 
Murtuza  paşa  (Sultan  Murad  bəyin 
hakimiyyəti dövrü), 1635 
 
20. 
Kalbalı xan, 1636
-1639  
 
21. 
Məmməd xan (Cagatə Kötük), 1639
-1648  
 
22.  Xosrov xan, 1648 - 1652  
 
23. 
Məhəmmədqulu xan 
- 
Lala bəyin oğlu, 1652
-1656  
 
24. 
Nəcəfqulu xan, 1656
-1663  
 
25.  Abbasqulu xan-
Əmirgünənin oğlu, 
1663-1666  
 
 
6
 

26. 
Səfiqulu xan, 1665
-1674  
 
27. 
Sarıxan bəy
- 
iki il xanı əvəz edib,1674
-1675   
 
28. 
Səfiqulu
-
Təbrizli Rüstəm xanın oğlu, 1675
-1679  
 
29.  Zal xan, 1679-1688   
 
30.  Murtuzaqulu xan-
Naxçıvan 
xanı 
Məmmədrzanın oğlu, 1688
-1691  
31. 
Məmmədqulu xan 
- 1691-1694  
 
32. 
Fərzəli  xan
-
Əmirgünənin  nəvəsi 
- 
Sultan 
Əhmədin dövrü, 1694
-1700  
33.  Zöhrab  xan, 1700 -1705  
 
34. 
Əbdülməhəmməd xan,1705
-1709  
 
35. 
Mehrəli xan,1709
-1719   
 
36.  Allahqulu xan,1719-1725   
 
37. 
Rəcəb Paşa. 1725
-1728  
 
38. 
İbrahim və Mustafa paşalar, 1728
-1734  
 
39. 
Əli Paşa, 1734 
 
 
40. 
Hacı Hüseyn paşa 
- 
Əli paşanın müavini, 1734 
 
 
41. 
Məmmədqulu xan, 1735
-1736  
 
42. 
Pir Məmməd xan, 1736 
- 1751  
 
43. 
Xəlil xan, 1752
-1755  
 
44. 
Həsənəli xan Qacar, 1755
-1762  
 
45. 
Hüseynəli  xan  Qacar 
- 
Həsənəli  xan 
Qacarın qardaşı, 1762
-1783   
46. 
Qulaməli xan Qacar 
- 
Hüseynəli xan Qacarın oğlu, 
1783-1784  
47. 
Məhəmməd  xan  Qacar 
- 
Qulaməli  xan 
Qacarın qardaşı, 1784
-1805   
48.  Mehdiqulu  xan, 1805-1806  
 
49. 
Məhəmməd xan Marağalı  1806
-1807   
 
50. 
Hüseyn  xan  Qacar  qardaşı  Həsən  xan  ilə 
birlikdə, 1807
-1827  
 

 
 
Şəkil 12 Həsən Xan
 Qacar 

 
 
Şəkil 14 Mirzə Qədim İrəvani. Şahzadə Məculla Qacar
 
 
7
 

 
 
Sək.15: Mirzə Qədim İrəvani. Şahzadə Mah Tələt xanım
 
Qacar 
 
 
  

4 iyun 1679-
cu  il    zəlzələsi demək olar ki, İrəvanı tamamilə 
dağıtmışdır. Tarixçi Zəkəriyyənin yazdıqlarına görə, şəhərdə 
daş üstə daş qalmamışdı, sular yerə hopmuşdur, ölülər sağ 
qalanlardan  çox  idi.  Üz vermiş bədbəxtlik haqqında Zal xan 
hər  tərəfə  qasidlər  göndərib  fəlakət  haqqında  xəbər 
yaymışdır.  İrəvanın  bərpası  üçün  Gəncədən  1000  nəfər 
gəlmişdi.  Naxçıvandan  Məhəmməd  xan  özünü  böyük  bir 
dəstə  ilə  yetirmişdir.  Çoxsaylı  dəstələr  həmçinin Bərdədən, 
Zəyəmdən,  Makudan,  Təbrizdən,  qonşu  xanlıqlar  və 
sultanlıqlardan  da  gəlmişdilər.  11  iyulda  Təbrizdən İrəvana 
Azərbaycanın  vəziri  Mirzə  İbrahim  gəlir  və  şəhərin  bərpası 
ilə məşğul olur. 366 il ərzində türk və farslar arasında gedən 
arasıkəsilməyən  müharibələr  nəticəsində  şəhər  14  dəfə 
əldən
-
ələ keçərək, böyük
 
 
dağıntılara  məruz qalmışdır.
 
 
İrəvan  şəhərinin  çiçəklənmə  dövrü,  İraqda  və 
Azərbaycanda  bir  çox  şah sülalələrinin təməlini qoymuş, 
qədim  türk  tayfası  Qacarın  nümayəndəsi 
- 
Əmirgünün 
hakimiyyəti dövründə baş vermiş
dir. [13]
 
 
Özgürlüyünü  qoruyaraq  İrəvan  xanlığı  xarici düşmənlərə 
qarşı hər zaman müqavimət göstərirdi. 1804
-
cü ildə gen
-eral 
Sisianovun  qoşunları  İrəvanı  2  ay  ərzində  mühasirədə 
saxladılar.  İrəvanlı  Məhəmməd  xan  Qacarın  ağıllı,  cəsarətli 
siyasəti,  Naxçıvan  xanı  Kalbalı  xan  Kəngərlinin  köməkliyi 
nəticəsində  rus  əsgərləri  qovuldular.  Sisianov  şəhər 
müdafiəçilərinin 
təntənə 
və 
sevincini 
mənliyinə 
sığışdırmayaraq, şəhəri zəbt etmək fikrindən əl çəkmişdir və 
utanaraq  gecə  ikən  döyüş  yerini  tərk  etmişdir.  O,  rus
 
İmperatoruna  məktubunda  yazırdı:  “Ağrıyla  özümə baxıram. 
30  illik  ordudakı  xidmətim  müddətində  birinci  dəfə  idi  ki, 
mühasirəyə aldığım şəhəri ələ keçirə bilmədim.” [13]
 
 
4 il sonra, 1808-
ci ildə general
-
feldmarşal N.B.Qudoviçin 
rəhbərliyi ilə yenə İrəvan qalasına hücum olundu. Həsən və
 
 
 
8
 

Hüseyn  xan  Qacar  qardaşları  işlətdikləri  hərbi  taktikadan 
növbəti  dəfə  darmadağın  olmaqdan  qorxan  Qudoviç  1000 
nəfərdən artıq itki verərək ordusunu İrəvandan geriyə çəkir.
 
 
1804  -  1808-
ci  illərdəki  müharibədən  sonra  ruslara 
tabe  olmayan  Hüseynqulu xan, rus ekspansiyasına qarşı 
Qarabağ və Şirvan xanları ilə ittifaq yarada bilmədi. Ümidi 
qalanı möhkəmləndirərək, hücuma hazırlaşmaq idi.
 
 
1818-ci ilin sonunda, I Nikolay A.S.Qriboyedovu  diplo-
matik  missiyanın  başçısı  təyin  edib,  İrana  göndərir. 
İrəvana  çatanda  Qriboyedov  Sərdar  Hüseyn  xanın 
yaxınları  tərəfindən  qarşılanmışdır.  Missiya  üzvlərinin 
Hüseyn  xan  Qacarla  (Araz  boyu  şah  qüvvələrinin  baş 
komandanı)  görüşü  Sərdar  sarayında  olmuşdur.  Sərdar 
sarayı  1798
-
ci  ildə  Məhəmməd  şah  Qacarın  əmri  ilə 
tikdirilmişdir  və  tanınmış  azərbaycanlı  rəssamı  Mirzə 
Qədim  İrəvani  tərəfindən  rəsmlərlə  bəzədilmişdir. 
Özünəməxsus gözəlliyi və memarlıq inciliyinə görə saray 
qonaqları  valeh  etmişdir.  Dörd  gün  İrəvanda  qaldıqdan 
sonra 
A.S.Qriboyedov 
Naxçıvana, 
oradan 
isə 
Azərbaycanın  əyalət  paytaxtı  Təbrizə üz tutur. Təbrizdən 
Tehrana  gedən  A.S.Qriboyedov  burda  fars  və  ərəb 
dillərini öyrənməyinə davam edir. [4]
 
 
1821-
ci  ilin sonunda Qriboyedov Tiflisə gəlir və Pa
skev-
için rəhbərliyi altında xidmət edir. 1828
-
ci ildə Peterburq
-dan 
əmr  gəlir  ki,  nəyin  bahasına  olursa  olsun,  Abbas
-
Abad  və 
İrəvan  qalaları  alındıqdan  sonra  Azərbaycanın  paytaxtı 
Təbrizə yol açılsın. Farslara qarşı müharibə İrəvan xanlığının 
ərazisində  aparıldı.  1827
-
ci  il  mayın  12
-
də  rus
-lar hücuma 
keçdi.  Əvvəldən,  1827
-
ci  il  kompaniyasının  başlanğıcında 
Paskeviçin tərəfindən “əlahəzrət adına erməni drujinalarının 
yaradılması  haqqında”  fikirlər  deyilmişdir.  Bu  drujinalar 
tezliklə  yaradıldı:  150  nəfərdən  ibarət  zabit  Sumbatovun 
başçılıq  etdiyi  birinci  drujina  rus  ordusunun  əsgərləri  ilə 
Cəlaloğluda birləşdilər, ikinci
 
 
 
9
 

drujinanın  rəhbərliyini  poruçik  Akimov  qəbul  etdi.  Gür
-
cüstanda  singnaxlardan,  kaxetinlərdən  ibarət  könüllülər 
dəstələrinə pşava, xevsur və tuşinlər də kömək göstərirlər.[4] 
1827-ci ilin iyulun 20-
də  ruslar  Naxçıvanı  tutdular.  Abbas
-
Abad qalası alındıqdan sonra şahzadə Abbas
-
Mirzənin stats 
-
katibi  Mirzə  Saleh  Paskeviçə  məktub  gətirir.  Fars  tərəfinin
 
təklifləri  Paskeviçi  qane  etmir  və  sonrakı  danışıqları 
Qriboyedov  aparır.  1827
-
ci  il  19  iyulda  Abbas  Mirzənin 
düşərgəsinin  yerləşdiyi  Qaraziyadində  Qriboyedov  və  baş 
tərcüməçi  A.Bakıxanovun  iştirakı  ilə  sülh  danışıqları 
başlandı.  Qriboyedov  İrəvan,  Naxçıvan  vilayətlərinin  Rusi
-
yaya verilməsini və təzminat ödənilməsini təklif edirdi. Ab
-bas 
Mirzə isə müharibəni 10 ay müddətinə dayandırılması təklifini 
yeridirdi,  lakin  müharibənin  dayandırılmasının  konkret 
şərtlərindən  boyun  qaçırırdı.  İran  hökuməti  könüllü 
olaraq 
İrəvan  və  Naxçıvan  xanlıqlarını  vermək istəmirdi, onun üçün 
Qriboyedov  İrəvanın  alınmasını  tələsdirirdi.  Bundan  sonra 
İran tərəfi rusların sülhü qəbuletmə şərtləri
 
 
ilə razılaşdı.
 
 
İrəvan  şəhərinə  aparan  yol  Sərdarabad  qalasından 
keçirdi.  Sərdarabad
 
qalasını  almadan  İrəvan  qalasına 
yaxınlaşmaq  mümkün  deyildi.  Üç  tərəfdən  mühasirə 
olunmuş  şəhərin  Sərdarabad qalasının çökdürülməsi, hərbi 
sursatların  yağış  kimi  tökülən  şəraitində  aparıldı.  Əvvəldən 
Paskeviçlə  əlaqəyə  girib,  İrəvan  erməniləri  gecə  şəhəri
n 
bayır qapılarını açıb rusları içəri buraxdılar və şəhərin hansı 
tərəfində  azərbaycanlıların  yerləşdiyini,  silahların  atəşini 
hara  yönəldilmək  lazım  olmasını  xəbər  verdilər.  Şəhərdə 
“İrəvan  talanı”  adı  altında  tarixə  düşmüş  kütləvi  talanlar  və 
zorakılıqlar 
başladı. 
Ermənilər 
ruslarla 
birlikdə 
azərbaycanlıları  qarət  edib  öldürürdülər.  Sərdarın əsgərləri 
qəhrəmancasına döyüşüb toplardan atəş açaraq müqavimət 
göstərirdilər.  Həmin  illərdə  İrəvan  şəhərinin  əhalisi  9700 
nəfər idi, onlardan 7031 nəfər azərbaycanlılar,
 
 
 
10
 

2369-
u  ermənilər  idi.  Bu  döyüşdə  Gəncəli  Cavad  xanın 
oğlu 
- 
Uğurlu  xan  Ziyad  oğlu  Qacar  da  iştirak  etmişdir. 
Rusiya  30  illik müharibə nəticəsində 12 minlik ordusu ilə 
böyük  itkilər  və  çətinliklərlə  İrəvan
 
xanlığını  zəbt  etdi. 
Uğurlu  xan,  Hüseyn  Qulu  Xanın  ağrı  və  çətinliklərini 
bölüşərək İrəvandan 1000 ailəni Gəncəyə köçürtdü.[5]
 
 
1826-1828-
ci  illər  müharibəsi  nəticəsində  İrəvan, 
Naxçıvan  xanlıqları  Rusiyanın  tərkibinə  daxil  oldular  və 
İrəvanın adı Erivana
 
dəyişdirildi. Paskeviç Erivanski “Qraf” 
tituluna  layiq  görüldü.  Qriboyedov  “Erivan  qalasının 
alınması”  medalı  ilə  təltif olundu.[6] Bu başı faciəli İrəvan 
şəhəri  1828
-
ci  ildə  Erivan,  1918
-
ci  ildə  isə  Yerevan 
adlandırıldı.
 
 
İrəvanın  alınması  şəhərin  erməni
 
sakinləri  tərəfindən 
çox  canfəşanlıqla  qarşılandı.  Erməni  yazıçısı  X.Abovyan 
“Ermənistanın  yaraları”  romanında  belə  yazır:  “Rusların 
gəlişinə  xeyir
-
dua  verin”,  “Cəhənnəmin  dağıdılması  gü
-
nahkarlar üçün bir o qədər qiymətli olmazdı, nəinki, İrəvan 
qalasının alınması ermənilər üçün” və s. Türkmənçay sülh 
müqaviləsinin  bağlanması  Rusiyanın  Zaqafqaziyadakı 
mövqelərini  möhkəmlətdi.  Rusiya  Xəzər  dənizində  hərbi 
donanması saxlaması hüququnu və 20 milyon gümüş pul 
qazandı.  Rus
-
türk  müharibəsində  Abbas  Mirzənin 
ney
tralitetinə  nail  olduğu  üçün  Qriboyedov  növbəti  rütbə, 
orden və 4000 çervon aldı. Bu, hərbi xadim N.Muravyova 
qeyd etməyə əsas verdi ki, “Qriboyedov İranda 25000 or
-
dunu əvəz etdi”.
 
 
Sazişin əsas bəndlərindən biri “xristianların İrandan öz 
istəklərini  nəzərə almaqla rus şəhərlərinə köçmə imkanı” 
yaradırdı.  Qriboyedov  ermənilərin İrandan Ararat vadisinə 
köçürülməsi  planına  böyük  əhəmiyyət  verirdi.  Bu 
Rusiyanın şərqdə mövqelərinin möhkəmləndirilməsi, həm 
də  ermənilərin  arzularının  təminatı  idi.  Türkmənçay 
müq
aviləsinin 15
-16-
cı bəndləri ilə köçürülənləri İrəvan
 
 
 
11
 

və  Qarabağ  vilayətlərində  yerləşdirirdilər.  Qriboyedov 
köçürülənlərin  əvvəlki  yerlərində  qalan  əmlakı  ilə 
əlaqədar,  tanış  qadın V.S.Maklaşeviçə belə yazırdı: “Bizə 
8  minə  qədər  erməni  ailəsi  köçüb.  İndi  onların  qalmış 
əmlaklarına  görə  nə  gecə,  nə  gündüz  rahatlığım yoxdur. 
Onların  nəinki  əmlakını,  hətta  gəlirlərini  də  qoruyuram. 
Hamısı mənim nəzarətimdədir.”
 
 
Təlimat  üzrə,  yeni  məskənlər  rahat,  sağlam  və  yaxşı
 
su  ilə 
təmin  olunmuş  yerlərdə  seçilməlidir.  Köçkünlərin  yolda  ərzaqla 
normal  təminatı  məqsədi  ilə  axın  üç  qrupa:  150
-
300  ailəyə 
bölünmüşdü.  Qrupu,  adətən  erməni  dilini  bilən  bir  zabit  və  2
-5 
əsgər  müşayiət  edirdilər.  Saysız  hesabsız  köçkün  dəstələri 
Rusiy
anın  sərhədlərinə  tökülmüşdülər.  Milliyyətcə  erməni  olan 
polkovnik  Lazarev  köçkünlər  üçün  xərclənməyə  verilən  pullar 
qurtardıqda  öz  üzərinə  böyük  məsuliyyət  götürərək,  böyük 
məbləğdə  pul  borc  alıb  köçkünlərə  paylayırdı,  bu
-nunla da 
ermənilərin  köçürülməsi  üçün  çətinlikləri  aradan  qaldırırdı.[7] 
Türkmənçay  sülh  mügaviləsinə  əsasən  1828
-
ci  ildə  Naxçıvan  və 
İrəvan  xanlıgları  Rusiyaya birləşlirildi.
 
 
1798-
ci ildə Hüseyn xan Qacarın əmri ilə tikilmiş Sərdar 
sarayı  şəhərə  xsusi  gözəllik verirdi. 7
-ci Karabiner polku-
nun  zabitləri 
- 
teatr  həvəskarları  bu  sarayda  Qriboyed
-
ovun  “Ağıldan  bəla”  tamaşasını  oynamağı  qərara  aldılar. 
Sərdar  sarayının  səhnəsində  qoyulmuş  bu  tamaşaya 
A.S.Qriboyedov  öz komediyasına birinci və sonuncu dəfə 
baxmışdır.[8]
 
 
Əsirlərlə  bu torpaqların sahibi olan azərbaycanlıların izini 
silmək  məqsədi  ilə  Sovet  hakimiyyəti illərində Sərdar sarayı 
dağıdılmış və yerində yeni çoxmərtəbəli bina tikilmişdir. Yeni 
binanın divarında belə bir lövhə vurulmuşdur “Burada 1827
-ci 
ildə  ilk  dəfə  olaraq  müəllifin  iştirakı  ilə  A.S.Qriboyedovun 
ölməz  “Ağıldan  bəla”  komediyası  qoyulmuşdur.”[4] Qacarlar 
sulaləsinin  yaranması  haqqında  məlumata  Cinqiz  Qacarın 
“Qədim Şuşa” kitabında rast gəlirik. 1844
-
ci ildə Yen Univer
-
 
 
 
12
 

sitetinin təbiiyyat tarixi üzrə professoru Qubada Bakixanovun 
yanında  olur.  Abbas  Qulu  Bakixanovun  əjdadları  da  türk 
soylu 
Qacar 
nəslinə 
mənsubdur.Görkəmli 
tarixci 
A.Q.Bakixanovun  yazdıqlarina  görə:  “Qacarlar 
–  200 min 
ailədən olan Calair türk nəslidir ki Çinqiz xanın nəvəsi Hulaqu 
xan  onları  İrana  köcürtmüşdür.(31)  “Muasir
-i-
sultaniyə”  də 
(Qacarların  tar
-
ixi)  deyilir:  “Sərtək  bu  nəslin  mötəbər 
şəxsiyyətlərindən biri idi, Ərgün xanın mürəbbiyəsi, Xorasan 
və  Təbərıstanın  hökmüdarı. Sərtəkin Qacar adlı oğlu v
ar idi 
və bu tayfa öz adını Qacar adlandırmışdır”.
 
 
Qacarların  bir  hissəsi  Anadoluya,  o  biri  hissəsi  isə  Su
-
riyaya  köcmüşdür.  Əmir  Teymur  50  min  Qacar  ailəsini Qa
-
fkaz məmləkətinə: İrəvan, Gəncə, Qarabağa yerləşdirmişdir. 
Həmin  o  nəsildən  İrəvan  xanları  və
 
Gəncə  (Ziyadoğlu) 
xanlarının başlanqıçı olmuşdur.Burda bir arayış kərəkdir. Ab
-
bas  Mirzə  1828  ildə  öz  xalqının  qırılmasının  qarşısını  almaq 
ücün  Russiya  ilə  razılaşmanı qəbul etdi.1798
-
99 ildən 1805 
ilə  dək  Abbas  Mirzə  Azərbaycanın  və  1805 
- 
1833  illərdə 
Qarabağın qeneral
-
qubernatoru sayılırdı. İran şahı Fətəli şah 
ordunun  və  ölkənin  idarəciliyini  istedadlı  siyasi  xadim  və 
sərkərdə, oğlu şahzadə Abbas Mirzəyə tapşırır.
 
 
Hələ  birinci  rus
-
fars  muharibəsi  zamanı  Abbas  Mirzə  30000 
orduya  başçılıq  etmişdir.(13)
 
Rusiyanın  qoşununa  nisbətən 
Abbas  Mirzənin  qoşunu  zəif  təhciz  olunduqu  ücün  döyüşlərdə 
böyük  itkilər  verir.Hərbi  dəyişikliyin  zərurəti  qarşısında  qalan 
Abbas  Mirzə  Avropaya  müasir  təhcızat  texnikasının  döyüş 
üsullarını  öyrənmək  ücün  tələbələr  göndərir.  1812  ildə  Abbas 
Mirzə  Azərbaycan  vilayətinin  paytaxtı  Təbrizdə  hərbi  iş  üzrə 
avropa  dillərindən  tərçümə  olunmuş  kitabların  coxaldılması  ücün 
cap  dəzgahları  quraşdırır.Şahzadə  Abbas  Mirzə  barıt  və  top 
istehsalı  ücün  zavod  tikdirir,  ölkəyə  ingilis  hərbi  məsləhətçilər 
dəvət  edir.  İkinci  rus
-
fars  müharibəsində  Abbas  Mirzə 
torpaqlarinin  bir  qismini  qaytarsa  da  rus  döyüşcülərinin  sayı  və 
texnikası üstünlük təşkil edir.
 
 
 
13
 

1828-
ci  ildə  Türkmənçay  müqaviləsinin 
imzalanma-
sinin  zərurəti  yaranır  və  Abbas  Mirzə  öz  torpaqlarında 
yaşayan  xalqların  həyatını  saxlamaq  ücün  ruslarla 
müqavilə  bağlamaq  məcbur  olur.  Görkəmli vəliəhd 1833
-
cü  ildə  vərəm  xəstəliyindən  dünyasını dəyişir. Onu imam 
Rza məsçidində ( Məşhətdə ) dəfn
 
edirlər.İmamın məzarı 
ilə yanaşı, o vaxta qədər hələ heç kim dəfn olunmamışdır.
 
 
Yeri  gəlmişkən,  Fətəli  Şah  Qacarın  dövründə  İran  və 
Azərbaycan  incəsənətinin  çiçəklənməsini  də  qeyd  etmək 
lazımdır.Fətəli  şahın təşəbbüsü ilə sarayda Avropada Qa
-car 
rəssamlığı  kimi  tanınılan  Qacarlar  sulaləsinə  məxsus  olan 
rəssamlıq  məktəbi  yaranmışdır,laklı  boyakarlıq  yüksək 
zirvələrə  catmışdır,  Qacar  memarlıq  üslubu  məktəbinə  isə 
İrəvanda  ki  Sərdar  sarayını  da  aid  etmək  olar.  Zərgərlik 
inkişaf  edir:  qiymətli  metallardan  hörmə  əşyalar,  metal 
üzərində  giymətli  daşlarla  işlənmiş gaxmalar; mina, ağac və 
sümük  üzərində  naxış,  oyma  qoymaqda  yayılır.  Metal 
üzərində  oymaçı  sənəti  də  yüksək  zirvəni  fəth  edir. 
Qalaylanmış miş və bürünc qablar gözəlliyi ilə qızıl və gümüş 
qablarla  rəqabət  aparır.  Fətəli  şahın  hakimiyyətində 
incəsənətin  yüksək  pilləsini  tüfənksazlar  təşkil  edirdi.  Onlar 
metal  ustaları  və  təcrübəli  rəssamlarla  birlikdə  hərbi  saray 
silahının  polad
-
dan  cox  bahalı  tiyələrin  (  kicikpaz  ) 
hazırlanmasına  nail  olmuşlar.  Fətəli  şahın  və  onun 
övladlarının, 
qohumlarının, 
saray 
çalqıcılarının 
və 
rəqqaslarının  portretləri  bu  gündə  dünya  muzeylərinin 
yaraşığıdır.  1828
-
ci  il  Türkmənçay  müqaviləsi  Ermənistanın 
yaranmasının,  İrəvan  xanlığında  yaşayan  azərbaycanlıların 
isə 
faciəsinin 
başlanğıcı 
oldu. 
Azərbaycanlıların 
Ermənistandan çıxarılması  dörd mərhələdən ibarət oldu:
 
 
- 
1-
ci mərhələ 1905 
 
 
- 
2-
ci mərhələ 1918
-1920  
 
- 
3-
cü mərhələ 1948
-1953  
 
- 
4-
cü mərhələ 1988
-1991.  
 
14