Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети
Yüklə 3,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəmməd Hadinin
- Hцseyn Cavidi
- Əhməd Cavadın
- 2.1.1905-1907-ci illər Rusiya inqilabı və Azərbaycan
|
М.Щады тцрклцйцн цмидэащы, исламлыьын пянащы вя алями мядяниййятин мющтяшям бир цзвц олаъаьына инанырды. Цзейир бяй Sovetlər dюvrцndə musiqi ilə məĢğul olmuĢ, 1948-ci ildə vəfat etmiĢdi. Azərbaycanın istiqlal mцbarizəsində ilk istiqlal Ģairi kimi Məhəmməd Hadinin yeri ayrıcadır. Щады Мящяммяд, Ябдцлсялимзадя Аьа- мящяммяд Щаъы Ядцлсялим оьлу (1879, Шама- хы - май 1920, Эянъя) Азярбайъан ядябиййа- тында романтизмин эюркямли нцмайяндясидир. 1886-1898-ъи иллярдя Шамахы мящялля мяктя- биндя вя мядрясядя тящсил алан Щады 1902-ъи илдя Кцрдямиря кючмцш вя 1902-1906-ъы иллярдя мцяллимлик етмишди. 1906-ъы илин апрелиндя кечмиш мцяллими вя гощуму Мустафа Лцтфи Исмайылзадянин дявятиля Щяштярхана эедян Щады «Дарцл-ядяб» мяктябиндя мцяллим, «Бцрщани тярягги» гязетиндя мцщяррир ишлямишди. Щямин илин октйабр айында Бакыйа дюнян Щады «Фцйцзат» журналында (1906-1907), «Тязя щяйат» (1907-1908), «Иттифаг» (1908-1909), «Тярягги» (1908-1909), «Щягигят» (1909-1910) гязетяляриндя ямякдашлыг етмишдир. Щады 1911-1914-ъц иллярдя Истанбулда йашамыш, эюркямли тцрк шаирляри Тофиг Фикрят вя Рза Тофигля таныш олмуш, мцхтялиф гязет вя журналларда шеир вя мягаляляр дяръ етдирмиш, истибдад ялейщиня шеирляриня эюря Саляник (Салоник) шящяриня (Йунаныстан) сцрэцн олунмушду. 1914-ъц илдя йенидян Бакыйа дюнян Щады «Игбал» гязетинин редаксийасында ишлямиш, «Ешги-мющтяшям, йахуд Яфлатун севэиси» (1914), «Шцкцфейи-щикмят» (1914) китабларыны няшр етдирмишди. Мящяммяд Щады «Дикайа дивизийа» нын баш ахунду кими, Биринъи Дцнйа мцщарибясиндя иштирак етмиш, Карпатда, Галисийада, Полшада, щабеля Петербургда олмушду. Ордудан тярхис олундугдан сонра Эянъядя вя Бакыда йашамышды.
50
Щ.Ъавид Щадынын дцнйаэюрцшц зиддиййятли олмуш, буржуа вя сосиалист идейалары арасында тяряддцд етмишди. Онун шеирляринин рущуну азадлыг, сяадят вя щцгуг бярабярлийи арзулары тяшкил едир. Щады Иран вя Тцркийя ингилабларына хейли ясяр щяср етмиш, Сяттархан вя диэяр фядаилярин шяряфиня няьмяляр гошмушду.1918-1920-ъи иллярдя Щады ян чох АХЪ органы олан «Азярбайъан» гязетиндя чап олунмушду. «Ġnsan əsrari hikmət və təbiətin kюkцdцr, tilsimli dцnyanın aчarıdır» tezisini irəli sцrən Hadi inanırdı ki, irtica bir gцn məhv olacaq, Azяrbaycan азадлыьа qovuĢacaqdır. M.Hadыnыn əsərlərinдя hцquq bərаbərliyi ideyası цстцнлцк тяшкил eдир. Bu hцquq bərabərliyi sənədinə imza qoyanlar iчərisində millətin imzasını gюrməyən Hadi vətən xainlərini damğalayır:
Bir niĢan аlmаqlıq цчцн satmayın bu milləti Millətin, milliyyətin heч yoxmu sizdə qeyrəti? - deyirди.
Azərbaycan Халг Cцmhuriyyəti sцqut etdikdən sonra M. Hadы цmidsizliyə qapılыр. Həmin illərdə onu Ģeиr kitabları satan gюrmцĢlər. Nəhayət, o да ФК-nın zindanına salыныр. Minlərlə azərbaycanlı kimi M. Hadыnыn taleyindən də xəbər чıxmamıĢdı. Ġstibdada, cəhalətə, sosial ədalətsizliyə qarĢı mцbarizəдя «pantцrkиst» damğası alaн, юlцmdən qoxmayaraq ancaq xalqının azadлığını dцĢцnən вя mцcadilə tariximizdə юz ədəbi əsərləri ilə iz qoyan Hцseyn Cavidi unutmağa heч bir azərbaycanlının mənəvi haqqı yoxdur. Щцсейн Абдулла оьлу Расизадя-Щцсейн Ъавид (24.10.1882 - 5.12.1941) Нахчыванда дцнйайа
эюз ачмыш,
ибтидаи тящсилини моллаханада, орта тящсилини М.Т.Сидгинин «Мяктяби-тярбийя» адлы йени цсуллу мяктябиндя алмышды. 1899-1903-ъц иллярдя Ъянуби Азяр- байъанда олан Щцсейн Ъавид Тябризин 51
Талибиййя мядрясясиндя тящсилини давам етдирмишди. 1909-ъу илдя Истанбул университетинин ядябиййат шюбясини битирян Ъавид Нахчыванда, Эянъядя, Тифлисдя, нящайят 1915-ъи илдян Бакыда мцяллимлик етмишди. Щ.Ъавид ХХ яср Азярбайъан мцтярягги романтизминин баниляриндяндир. Онун 1912-ъи илдя няшр олунан «Сян нясян, кимсян дейян арифляря» поемасында ишыглы, азад эяляъяк идейасы апарыъы йер тутур. «Юксцз Янвяр», «Чобан тцркцсц», «Кичик сярсяри», «Дцн вя бу эцн», «Гадын», «Эюрмядим», «Вярямли гыз» вя диэяр шеирляриндя гурулушун ядялятсизлийи, ямякчи инсанларын фаъияли щяйаты тясвир олунмушду. Даща чох драм ясярляри йазан ядиб 1914-ъц илдя «Шейх Сянан», 1917-ъи илдя «Шейда», 1918-ъи илдя «Щаггыны сян мцбаризя иля ала билярсян» ясярлярини йазмышды. Сосиал зиддиййятляря, истисмарчылара гаршы мцбаризяйя цстцнлцк верян Ъавид ясярляринин ясас гайясини ядалятсиз, истисмарчы иътимаи гурулушун тянгиди тяшкил едир.
Ъавид
Азярбайъанын хошбяхт эяляъяйиня инанырды вя «Азяр» дя «Ла- зымса ъящалятля эцляшмяк, Бир чаря вар: анъаг йениляшмяк» - дейя ачыгъа сюйляйирди. Азярбайъанда совет щакимиййяти гурулдугдан сонра йени щяйатын тяряннцмцня шеирляр щяср едян ядиб 1926-ъы илдя мцалиъя цчцн Алманийайа эедир вя 7 ай Берлиндя йашайыр. Берлин щяйаты Ъавидин йарадыъылыьына эцълц тясир едир. «Нил йаьышы» ясяриндя мцстямлякя зцлмцнц гамчылайыр. Щ.Ъавид 20-30-ъу иллярдя бир нечя тарихи драм ясяри йазыр. Онун «Пейьямбяр» (1922), «Сяйавуш» (1933), «Хяййам» (1935) тарихи драмлары тарихя, тарихи шяхсиййятляря бахышынын дюнцш дюврц кими гиймятляндирилмялидир. Щ.Ъавид азадлыг ашиги иди. Онун поезийасы йцксяк сяняткарлыьы, дярин емосионаллыьы вя сямимиййяти иля сечилир. H. Cavid yaradıcılığı Azərbaycan xalqının mцcadilə tarixində ona gюrə mцhцm yerlərdən birini tutur ki, o sюzцn həqiqi mənasında heч bir sapmalara yol verməyən həqiqi millətsevər olmuĢdu. Yolunun цstцndəkiləri kimliyindən və nəчiliyindən asılı olmayaraq qurban verən kommunist rejimi цчцн Cavid təhlцkəli 52
dцĢmən idi. Ona gюrə də, o zindanlarda чцrцməli, onun məsləkdaĢları pərən-pərən salınmalı idi ki, bir-birиlərini gюr- məsinlər. Birdən nə isə ola bilərdi... Она бющтанлар атдылар, адыны лякялямяйя чалышдылар. Азярбайъан К(б) П ХЫЫ гурултайында М.Ъ.Баьыров Щ.Ъавидин цнванына бющтан долу ифтиралар сюйляйяряк: «Тцркийядяки мцсаватчылар Щ.Ъавиди Азярбайъанын миллиййятчи йазары кими дяйярляндирирляр. О юз ишлярини йенидян эюздян кечир мяли, «Мцсават» мяфкуряси вя «Мцсават» цнсцрляри иля мцбаризя едилмялидир»-демишди. Л.Берийа да совет йазарларынын ядяби ясярляриндя миллиййятчи цслубун йер алдыьыны билдирмишди. 1934 - ъц илин ийун айынын орталарында кечирилян Азярбайъан Йазычылар Бирлийинин биринъи гурултайында М.Ъ.Баьыров М.Мцшфиг, М.Ряфили вя диэяр йазарлары шиддятли тянгид етмиш, онлары Азярбайъан К(б) П МК вя БК ятрафында бирляшмяйя дявят етмишди. Тянгид олунанлар ичярисиндя Щ. Ъавид дя вар иди. Щ.Ъавид она гаршы апарылан кампанийанын чиркинлийи барядя 1936 - ъы ил октйабр айынын 3 - дя М.Ъ.Баьырова мяктуб йазыр. Буна ъаваб олараг М.Ъ. Баьыров Ъавиди дявят едяряк онун динлянил мясини вя МК Буросуна мялумат верилмясини Щ.Рящманов вя Р.Ахундова тапшырыр. Анъаг бунларын щеч бир няиъяси олмур. Яксиня, бющтан кампанийасы бир аз да гызышыр, щятта гансызлар гязетлярдя она цнванланан шеирляр чап етдирирляр. «Ядябиййат» гязетинин 1937-ъи ил 16 май тарихли сайында Ъавидя унванланмыш шеирдя дейилирди:
Адына миллятчиляр деди: «Бюйцк сяняткар» Эялин дцз арашдыраг сянин сянятинми вар? Азярбайъан шаири олса да мурдар адын Солтанларын, шащларын синисини йаладын О мурдар арзуларын торпаглара эюмцлдц, Сянин йаратдыгларын юзцндян яввял юлдц.
53
Бц шеири ядибя цнванлайанлар дярк етмирдиляр ки, Бюйцк Азярбайъанлы «Щцсейн Ъавид Азярбайъан сяняткары олмагла бярабяр, дцнйа гаршысында бюйцк бир реэионун - Йахын вя Орта Шяргин тямсилчиси иди. Бу халгларын тарихини, психолоэийасыны, рущуну, фялсяфясини ифадя едирди. …Бу эцн биз Ъавид щаггында дцшцняндя … ону да дцшцнцрцк ки, Азярбайъан халгынын фаъиялярля долу щяйатыны дуйан, дярк едян, ону азад, мцстягил эюрмяк истяйян ядиб юзц фаъиялярля долу бир щяйат йашады». О, 1941-ъи илдя 59 йашында, Иркутскидя, Тайшет вилайятинин Шевченко кяндиндя дцнйасыны дяйишмишди. Ъавидин юлцмц щаггында 59 № ли акт тяртиб олунмуш, 59 сайлы гябирдя дяфн олунмушдур. 1982-ъи илдя - шаирин 100 иллик йубилейи яряфясиндя ъяназясинин галыглары цмуммилли лидер Щ.Ялийевин бюйцк сяйи нятиъясиндя Иркутск вилайятиндян Нахчывана эятирилмиш, ев-музейинин йахынлыьында дяфн олунмушдур. Адына Нахчыванда кянд, республикамызын шящяр вя районларында кцчя, мяктяб, мядяни- маариф оъаглары вардыр. Azərbaycanın azadlıq mцbarizəsində
(05.05.1892-12.10.1937) Шямкир районунун Сейфяли кяндиндя анадан олмушду. Илк тящсилини евдя алан Ъавад тцрк, яряб, фарс диллярини вя Шярг ядябиййатыны юйрянмиш, 1912-ъи илдя Эянъя эимназийасыны битирмиш, мцхтялиф иллярдя Губа вя Бакыда мцяллимлик етмишди. Я.Ъавад Эянъянин ядяби вя иътимаи-сийаси щяйатында йахындан иштирак етмишди. Онун ингилабагядярки йарадыъылыьында мцъярряд романтизм ясас йер тутур «Хортдан», «Йаралы гуш», «Дан улдузу», «Йазыг», «Ахшамдыр» шеирляри буна мисал ола биляр. Совет дюврцндя йаздыьы «Биз гардаш дейиликми», «Кцр», «Памбыг дастаны», «Москва», «Байрам» шеирляриндя ися йени щяйат, вятянпярвярлик, халглар достлуьу тяряннцм олунур. Ə.Cavad tцrk dцnyasında tanınan Azərbaycan Ģairidir. Onun цrəyi qardaĢ Tцrkiyə ilə həmiĢə birgə vurmuĢdu. Ġstər
54
Balkan mцharibələri, istərsə də Биринъи Dцnйa savaĢı illərində Ə.Cavad Tцrkiyə цчцn, цmumilikdə isə тцркчцлцк цчцн narahat olmuĢ, Балкан мцщарибясиндя тцрк халгына кюмяйя эялян Гафгаз кюнцллцляри сырасында Тракийа ъябщясиндя Абдулла Шаигля бирликдя вурушмуш, 1914-ъц илдя Тцркийянин Шярг щиссясини ишьал етмиш рус ордусунун вя онларын щавадарлыг етдийи ермянилярин Гарс вя Ярзурум вилайятиндя тюрятдикляри сойгырымы гырьынынын гурбаны олан йерли тцрк ящалисиня йардым эюстярян «Азярбайъан хейриййя ъямийяти»нин ишиндя йахындан иштирак етмишди.
«Olsun bizim bцtцn ellər Qurban Tцrkцn bayrağına» -
deyən Ə.Cavad юmrцnцn sonuna qədər Azərbaycanın azadlıq mцbarizəsinə sadiq qalmıĢdı. ADR sцqut edən zaman Ə.Cavad nə qırğından, nə həbsdən, nə də soyuq zindandan qorxmayarаг
Чoxdandır ayrı dцĢdцм Цч boyalı bayraqdan –
deyərək xalqın qara gцnlərinin ortağı olmuĢdu. Я.Ъавад 1919- ъу илдя йаздыьы «Азярбайъан байраьына» адлы шеириндя
Тцркцстан йелляри юпцб алныны, Сюйляйир дярдини мана, байраьым! Цч рянэин яксини гузьун дяниздян, Ярмяьан йолласын, йара байраьым! - дейирди
H. Baykara yazır ki, bir gцn Ə.Cavadla qeyri-leqal milli- azadlıq komitəsinin rəhbəri doktor DadaĢ Həsənzadə və комитянин liderlərинdən biri olan Rahim бəy Vəkilli ilə rastlaĢdıq. Uzun danıĢıqlardan sonra mən (H. Baykara- М.Я.) qeyri-leqal komitənin gюrkəmli nцmayəndələrinin bir hissəsinin mцvəqqəti olaraq Azərbaycandan чıxıb getməsini təklif etdim.
55
Onların hər цчц mənim bu təklifimə qarĢı чıxdılar və dedilər: «Mən gedim xarici юlkəyə, sən get, o getsin, чox yaxĢı, bəs bu bədbəxt və talesiz gцnləri millətlə kim bюlцĢsцn?». Ящмяд Ъавад шеирляринин рущуна милли ойаныш, халг щярякaты, тцрк халгларынын бирлийиня чаьырыш, халгын йаддашына гайыдыш кими щиссляр щаким олмушду. АХЪ-нин щимнини йазан Я.Ъавад юмрцнцн сонуна кими милли истиглал идейаларына садиг галмышды. Azərbaycan xalqının аьыр gцnlərini онунла birlikdə yaĢayan Ə.Cavad 1925-ъи илдя йаздыьы «Эюйэюл» шеириня эюря щябс олунмушду. 1920-1927-ъи иллярдя цч дяфя щябс олунан шаир 1936- 1937-ъи иллярин репрессийасынын губаны олмуш, аиляси щябс едилмиш, щяйат йолдашы 8 ил сцрэцндя галмышды. Ə.Cavad bilirdi ki, Azərbaycan xalqı onu unutmayacaq, onun ideyaları yaĢayacaqdır. Еlə bu səbəbdən də yazırды:
Mən bir aĢığаm ki, чaldığım saz Dumanlı dağlara səs salacaqdır. Ağlatdığım teldə inləyən avaz Elin xatirində чox qalacaqdır.
Еля бу сябядян дя, Anlatayım nəsiyяm: «Bən чiynənən bir юlkənin Haqq bağıran səsiyяm -
deyən Ə.Cavad юmrцnцn sonunadək юз идейаларына sadiq qalмышdı. Azərbaycan xalqı xоĢbəxtdиr ki, onun M.Ə.Rəsulzadə, Ə.Hцsеynzadə, Ə.Ağayev, Ц.Hacıbəyov, M.Hadы, Ə.Cavad kimi liderləri vardır. Onlar bir əsr bundan əvvəl Azərbaycan istiqlalına inanmıĢ və bu ideаl uğrunda mцbarizə aparmıĢlar. Əli Yusif onların bu ideyasınıн чin olacağına inanır və yazırdı: Чох долашдым яски Шяргин юлц, щиссиз йурдуну 56
Сцбщ олмушду, фягят бир ойанан эюрмядим. Анламазды кимся онун о шцбщяли дярдини, Аьламазды она кимся, гялби йаныг эюрмядим. Дедиляр ки, юксцз Шяргин хязан эюрмцш баьында Йени башдан гызыл эцлляр, йасямянляр ачаъаг, Бу гаранлыг эеъялярин иссиз, тутгун чаьында, Алмас йылдыз доьаъаг да, урфа йылдыз сачаъаг. Дедиляр ки, Азярбайъан тцркляринин елиндя Яски атяш йени башдан аловланмыш, ъошмушдур. Явят, явят. Бир эцн Шяргя Кябя олан бу юлкядя Йеня ону тягдис иля зийарятэащ едяъяк Бцтцн Туран, Оьуз нясли. Щятта бцтцн Шярг дя бялкя, Йеня ону тягдис иля зийарятэащ едяъяк.
57
II F Ə S İ L Birincи Дцnya mцharibəsi ərəfəsi və dюvrцndə Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat Məlum olduğu kimi, 1901-1902- ci illərdə dцnya inqilabı hərəkatınıн mərkəzi
Rusiyaya keчir.
Ясрин яввялляриндя башланан дцнйа игтисади бющраны Русийайа да юз тясирин эюстярмиш, иqtisadi bюhran nəticəsində 300-dən artıq zavod və fabrik bağlanmıĢ, 100 minə qədər adam iĢsiz qalmıĢdı. Игтисади бющран илляриндя Азярбайъанда да тятил щярякаты эенишлянир. 1901-ъи илин йанварында Бакыда тцтцн фабрики фящляляри, мартда Сабунчуда механики емалатхана фящляляри тятил етдиляр. 1902-ъи илин апрелиндя Бакынын мяркязиндя, Балаханы вя Сабунчуда нцмайишляр кечирилди. Эянъядя дямирйолчулар арасында щяйяъанлар башлады. Эенишлянян фящля щярякатынын гаршысыны алмаг цчцн щаки миййят кцтляви щябсляр кечирмяйя мяъбур олду. Кцтляви тятиллярин кечирилдийи дюврдя Азярбайъанын гязаларында да чыхышлар башланды. Бакы, Лянкяран, Шуша, Эянъя, Нуха, Шамахы гязаларында кяндлилярин чыхышлары даща габарыг иди. Эянъя, Газах, Ъаваншир, Загатала гязаларындакы кяндли чыхышларында кяндлиляр верэи вермякдян вя мцкяляфиййятляр дашымагдан имтина едирдиляр. Цмумиликдя, 1900-1904-ъц иллярдя Азярбайъанда 100-дян чох кянди ящатя едян 15-дян чох кяндли чыхышы олмушду. Bakı fəhlələrinin dekabr tətili ilin ən bюyцk inqilabi чıxıĢ- larından biri oldu. Тятил щямин илин dekabr айынын 30-da Bakı neft sənayeчiləri ilə fəhlələr arasında kollektiv mцqavilənin imzalanması ilə baĢa чatdı. Fəhlələr bir sıra gцzəĢtlər əldə etdilər. «Mazut konstitusiyası”» адланан бу mцĢtərək mцqavilə Bakı 2.1.1905-1907-ci illər Rusiya inqilabı və Azərbaycan 58
fəhlələrinin neft sənayeчiləri цzərində qələbəsi idi. 1904-cц il dekabr tətilinin ən bюyцk əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, bu qələbə digər юlkələrin rəhbərləri цчцн дярс oldu. Rus чarizmi юlkədəki acınacaqlı vəziyyətdəн чıxıĢ yolu ax- tarmaq əvəzinə Qərb dюvlətləri ilə birlikdə Чini talan etmək və бюлцшдцрмяк istəyirdi. Чin torpaqlarından pay ala билмяйян Yaponiya юzцnə mцttəfiqlər axtarmağa baĢlamıĢdı. Belə mцttəfiq ися Ġngiltərə oldu. Koreyanın бюлцшдцрцлмяси цстцндя 1904-cц il yanvarın 26- da rus-yapon mцharibəsi baĢlandı. Yaponiya 1904-cц il yanvarın 26-da Port-Arturda yerləĢən rus donanmasına hцcum edərək bir neчə gəmini batırdı. Ruslar Lyaodun, ġahe və Mцkdendə olan dюyцĢlərdə məğlubiyyətə uğrayaraq, Uzaq ġərqdən geri чəkilməyə baĢlaдılar. Чar II Nikolay isə vəziyyətdən чıxıĢ yolu kimi islahatlar keчirмəкlə xalqı inandırmağa чalıĢırdı. Rusiyada иnqilab 1905-ci ilin 9 yanvar bazar эцнцндя fəhlələrin gцlləboran edilməsi ilə baĢladı. Hadisə belə baĢ verdi. 1905-ci il yanvarın 8-də Peterburqda 150.000 iĢчi цsyana башлады. Цsyan baĢqa Ģəhərlərə də yayılırdı. Bu zaman ortaya keĢiĢ Qapon adlı bir Ģəxs чıxır вя fəhlələrə чara ərizə verməyi təklif edir.
Fəhlələr ərizələrində yazırdılar: «Ey padşahımız, biz işчilər balalarımız, işчи arvadlarımız və qoca ana-atamızla birlikdə sənə pənah gətiririk. Biz dilənчi kюkцndəyik. Bizimlə pis rəftar edirlər. Əlimizdən gəlməyən, gцcцmцz чatmayan işləri gюrdцrцrlər. Bu- nunla kifayətlənməyərək hər gцn bizi sюyцr və təhqir edirlər. Artıq səbrimiz tцkənmişdir. Чцnki hər gцn və hər saat vəziyyətimiz daha da pisləşir, bizi əsl mənada dilənчiliyə, hцгuгsuzluğa və qaranlıq cəhalətə doğru sцrцkləyirlər. Ey padşahımız, artıq gцc və taqətimiz tцkəndi, səbrimiz bitdi, boğuluruq. Artıq elə bir vəziyyətə gəldik ki, bizim цчцn юlцm, dюzцlməsi mцmkцn olmayan əzablardan yцngцldцr…». 59
Яризядя, щямчинин амнистийа, сюз, мятбуат, йыьынъаг азадлыьы, килсянин дювлятдян айрылмасы, иш саатынын 8 саата ендирилмяси, ямяк щаггынын юдянилмяси, торпагларын тядриъян кяндлиляря пайланмасы, Мцяссисляр Мяълисинин топланмасы вя диэяр тялябляр юз яксини тапмышды. Ərizənin mətnindən gюrцndцyц kimi, fəhlələr чardan onlara diqqətin artırılmasını xahiĢ edirdilər. Ancaq... фящляляр эцлляборан едилди, yцzlərlə adam юldцrцldц və yaralandı. Beləliklə, юlkənin hər yerini цsyan bцrцdц. 1905-ci il sentyabr ayının 19-da Moskvada mətbuatda və nəĢriyyatda iĢləyən fəhlələr, оktyabrın 7-də Moskva-Kazan dəmir yolu fəhlələri, оktyabrın 8-də Rusiyanın bцtцn dəmiryolчuları, fabriklər, zavodlar, poчt вя teleqraf, məktəblər tətil етдиляр. 1905-ci ilin dekabrında Peterburqda fəhlə və tələbələrlə hюkumət qцvvələri arasında barриkаda dюyцĢləri baĢladı. Rusiyada tətil edən bцtцn iĢчilərin sayı 1.700.000 nəfər idi. Tətillərdə bцtцn təbəqələrdən insanlar iĢtirak edirdi. 1905-ci il oktyabrın 13-də Peterburqda, сонра isə Moskvada ilk «fəhlə soveti» yaradıldı. Vəziyyətin kəskinləĢdiyini hiss edən чar qraf Vittenin tюvsiyyəsi иlə октйабрын 17- дя «Azadlıq manifesti» verdi.
«Manifest» məhkum xalqlara, o cцmlədən tцrklərə, ukraynalılara, belaruslara, gцrcцlərə, yəhudilərə heч bir yenilik vəd etmirdi. 1899-cu il qanununa əsasən tцrklərin dюvlət idarələrində чalıĢmasının qadağan edilməsi yenə də manifestdə olduğu kimi qalмышdı. Həmin qanuna əsasən baĢqa millətlərin dюvlət idarələrində чalıĢması qadağan olunduğu kimi, Сibirdə yaĢayan bir neчə xalq; Arxangelsk vilayətindəki eskimoslar, Stavropol vilayətindəki kючərilər, кalmıklar, гırğızlar, Kazan və tцrkцstan xalqı, аzərbaycanlılar və Qafqazda yaĢayan mцsəlmanlar, йəhudilər də щярби хидмятя aparılmırdılar. Башга сюзля, rus чarının tцrk xalqına qarĢı apardığı siyasətdə ayrıseчkilik əsas yer tuturdu. 60
1905-ъи ил ганлы базар эцнц щадисяляри Бакыда эениш якс-сяда йаратды. Йанвар айында Бакыда вя Бакы губернийасынын яразисиндя 25 мцяссисянин фящляляри тятил етди. Эядябяй мис мядянляринин, Ляки зяй заводунун, Нуха вя Шуша ипяк емалы фабрикляринин фящляляри тятиля гошулдулар. Эянъя дямирйол фящляляри тятиля башладылар. Тятил тезликля Бакы, Щаъыгабул, Кцрдямир, Йевлах, Аьстафа вя диэяр ясас дямирйол стансийаларыны ящатя етди. 1905-ъи ил ийун-ийул айларында Бакы вя гязалардакы сянайе мцяссисяляринин 75 %-ни тятил бцрцдц. Бязи йерлярдя щятта тятил комитяляри йарадылды. Тябии ки, щюкумят бу тятилляри зор эцъцня йатырмаьа цстцнлцк верди. Минлярля адам Бакыдан сцрэцн едилди. 1905-1907-ъи илляр ингилабы дюврцндя Азярбайъанда милли- азадлыг щярякатынын тяркиб щиссяляриндян бири дя кяндли щярякаты иди. Кяндлиляр голчомаг мцлклярини даьыдыр, мцлкядарларын торпагларыны тутурдулар. Бу ъцр кяндли чыхышлары Эянъя губернийасында, Ъавад вя Газах гязаларында, Загатала даирясиндя даща эцълц иди. Шамахыда, Губада, Лянкяранда, Эюйчайда, Аьдашда вя диэяр йерлярдя кяндлиляр бяйляря, мцлкядарлара гаршы даща инадла мцбаризя апарырдылар. Бир сыра бюлэялярдя кяндлилярля бяйлярин силащлы дястяляри арасында тоггушмалар баш вермиш, юлян вя йаралананлар олмушду. Ингилаб дюврцндя Азярбайъанда гачагчылыг щярякаты эенишлянмишди. Бу щярякатын рящбярляри Гачаг Кярям, Дяли Алы, Мяшяди Йусиф, Мяшяди Гядир, Гандал Наьы, Гачаг Защид, Гачаг Мяммяд вя б. рус чар режиминя вя йерли зцлмкарлара гаршы мцбаризя апармышлар. Онларын бязиляри даьларда, бязиляри кяндлярдя, бязиляри дя шящярлярдя щяйатларыны тящлцкя алтына гойараг рус мямурларына вя онларын дястяляриня гаршы вурушмушлар. Ящали гачаглары ярзаг вя диэяр васитялярля тямин едирди. Эюйчай вя Шамахы гязаларында гачаг Защидин, Загатала даирясиндя Йусифин, Эянъя вя Газахда Гандал Наьынын вя Щясян Лязэи оьлунун дястяляри халгын ряьбятини газанмышдылар. 1905-1907-ъи илляр ингилабы дюврцндя Азярбайъан милли щярякаты рус империйасындан ана дилиндя мяктяб вя мятбуат йаратмаг, мцсялманлара христианларла бярабяр щцгуг верилмяси
61
тяляби иля чыхыш едирдиляр. Бу ися бярабярщцгуглулуг иддиасы олуб юзцнцдяркин йцксяк сявиййяси иди. 1905-1907-ъи илляр щадисяляри эюстярди ки, Азярбайъанда де- мократик вя милли-азадлыг щярякаты йцксялян хятля инкишаф едир. М.Я.Рясулзадянин тябиринъя десяк, «…азярбайъанлылар юзлярини
1905-1907-ci illər inqilabı məğlub oldu, кцтляляр юz məqsəd- лярinə чatmadı. Ancaq onun dərsləri bюyцk oldu. Ġnqilab milyonlarla zəhmətkeĢi kцtləvi siyasi mцbarizəyə cəlb etdi, мювъуд quruluĢu sarsıtdı. Халг кцтлялярини сакитляшдирмяк, мцбаризянин истигамятини дяйишдирмяк мягсядиля чар 1905-ci il fevralın 18-də Dюvlət Duması layihəsinin hazırlanması haqqında bəyanаt verди. Лакин Duma haqqında чarın vədləriнин aldadıcı олмасы Думалара сечкилярдя юзцнц эюстярди. Birinci və ikinci Dumaya Qafqaz mцsəlmanları 36 deputat gюndərdikləri halda, цчцнъц Dumaya 10 millət vəkili, dюrdцncц Dumaya isə cəmi bir millət vəkili gюndərdilər. Yaxud, birinci Dumada tцrklərin 46 nцmayəndəsi olduğu halda, dюrdцncц Дumada ъями 7 deputat qalmıĢdı. Azərbaycanın «мillət xadimləri» nin səyi ilə 1905-ci il martın 5-də Bakı Ģəhər dumasıндан daxili iĢlər naziri Bulыginin qəbuluna nцmayəndə heyəti gюndərилməси мцзакиря едилди. H. Z. Tağıyevin evində keчirilən yığıncaqda islahatlar keчirilməsi haqqında Rusiya hюkumətinə ərizə gюndərilмяsi гярара алынды. Ərizə sadəcə tələbələrdən ibarət olmayıb цmumi milli haqq istəyi Ģəklində hazırlanır. Layihənin hazıрlanmasında Fərrux bəy Vəzirov, Əlimərdan bəy TopчubaĢov və Əhməd bəy Ağayev bюyцk rol oynayırlar. Layihədə seчkilərdə mцsəlmanlara məhdudiyyət qoyulmaması, orta və ali təhsilли mцsəlmanların arzu etdikləri sənəti seчmələrinə, pedaqoji sahədə чalıĢan mцsəlman tələbələrinin dюvlət təqaцdцndən istifadə edə bilmələrinə icazə verilməsi, ana dilində təhsil və baĢqa məsələlər юz əksini tapır. |