Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

2.6. Эянъ тцркляр 

щярякаты 

 

100 

Мидщяt паша конститусийанын щазырланмасы цчцн комиссийа 

йаратды.  «Вятян-  йахуд  Силистре»  адлы  ясярляриндяки  фикирляри 

цстцндя  əvvəllər  Магоса  сцрэцн  едилян  Намиг  Камал  да 

комиссийайа дявят олунду. Декабрын сонунда «Ганын-и Ясас» ын 

мятни  щазыr  олду.  23  декабр  1876-cы  илдя  илк  османлы 

Коnститусийасы  елан  олунду.  Конститусийайa  эюря  ики  палаталы 

парламент  йарадылса  да,  парламентин  юмрц  аз  олду.  Миdщят 

pашаны  сцрэцня  эюндярян  ЫЫ  Ябцлщямид  1877-1878-cи  илляр  рус-

тцрк мцщарибяси иля ялагядар Мяcлиси эцнащландырды вя 1878-cи ил 

февралын 14-дя Мяълис бурахылды. Костутусийанын ляьвиндян наразы 

галан  мцхалифятчи  зийалылар  онун  йенидян  бярпасына  наил  олмаг 

мягясяиля юз сийаси фяалиййятлярини давам етдирдиляр. 

1889-cу  илин  майында  Ибращим  Темо,  чяркяз  Мещмед 

Ряшид,  Абдуллащ  Сяадят  вя  Исщаг  Сцкути  «Османлы  Иттищад  вя 

Тярягги»  cямиййятини  гурдулар.  «Иттищад  вя  Тярягги»  («Йени 

османлылар»  вя  йа  «Эянъ  тцркляр»)  тцрк  зийалыларынын  сийаси 

тяшкилаты олуб ясасы 1889-ъу илдя Истанбулда щярби тибб мяктябинин 

тялябяляри  тяряфиндян  гойулмушду.  Тясисчиляриндян  бири  дя 

Я.Щцсейнзадя  иди.  Ясас  мягсядляри  бир  сыра  башга  мясялялярля 

йанашы 1876-ъы ил Консти- тусийасынын бярпасы иди. «Эянъ тцркляр» 

Парисдя  юзляринин  хариъи  мяркязлярини  йаратмыш,  «Мяшвярят» 

гязетини  няшр  етмяйя  башламышдылар.  Османлы  империйасында 

идарячилик  системини  дяйишмяк  тяряфдары  олан  Мустафа  Камал  да 

«Иттищад  вя  Тярягги»чилярля  йанашы,  яввялъя  Шамда  (Дямяшг), 

сонра  ися  Салоникдя  (Салоники)  «Вятян  вя  Щцрриййят»  ъямиййяти 

йаратмышды.  Бу  ъямиййят  сонралар  «Иттищад  вя  Тярягги»  иля 

бирляшмиш,  нятиъядя  1907-ъи  илин  сонундан  етибарян  «Иттищад  вя 

Тярягги» тцрклярин ващид тяшкилатына чеврилмишди. 

1908-cи  илин  яввялляриндя  Македонийадакы  цчцнcц  ордуда 

мцбаrиз  рущ  артмаьа  башлады.  Эянc  забитляр  щярякятя  кечмяйин 

вахты  чатдыьыны  щiсс  едирдиляр.  Ийул  айынын  3-4-дя  Янвяr  бяй  вя 

Ряшняли Нийази мяслящятляшдикдян сонра Ряшняли Нийази вязиййяти 

Падшащ  дяфтярханасына,  Румели  Цмуми  Мцфяттишлийиня  вя 

Манастр  вилайятиня  билдирди.  Фярариляри  йола  эятирмяк  цчцн 

Манастра эедян Шямси паша юлдцрцлдц. Артыг цсйан башлаnмышды. 

Тезликля  Ядир  нядяки  икинcи  гошунлары  да  цсйан  бцрцдц.  Султан 

щярякатын гаршысыны алмаьа cящд ется дя, Салоник вя Манастрдакы 

 

101 

ордулар падшаща гaршы чыхдылар. Ийулун 20-дя Манастрдакы мцлки 

ящали цсйан галдырды. Косово вилайятиндя дя цсйан баш верди. Ийул 

айынын  23-дя  Манастрда  Конститусийалы  монархийа  елан  едилди. 

Щямин  эцн  падшащ  Конститусийанын  тякрар  фяалиййятя  башламасы 

щаггында фярман верди. 

«Иттищaд  vя  Тярягги»  cямиййяти  дювляти  идаря  етмяйя  щазыр 

дейилди.  Артыг  cямиййят  ики  йол  айрыcында  галмышды:  vятянпярвяр 

дярняк олараг галмаг, йа да сечкилярдя иштирак етмяк. Сонуъда 

икинъи  йол  сечилди.  Анъаг  сечкилярдян  сонра  да  вязиййят 

сабитляшмяди. 1908-cи илдя Австрийаныn Боснийа вя Щерсоговинаны 

илщаг етмяси, октйабрын 5-дя Болгарыстанын юз мцстягиллийини елан 

етмяси, бир  эцн сонра Критин Йунаныстана илщаг едилмяси юлкядя 

радикал cяряйанларын гцввя топланмасыны дайандырды. Иттищадчылар 

1909-cу  ил  февралын  13-дя  Щцсейн  Щилми  пашаны  Баш  назирлийя 

эятирдиляр.  Лакин  cямиййятин  юлкядяки  нцфузу  эетдикъя  ашаьы 

дцшцрдц.  1909-cу  ил  апрелин  7-дя  мцхалифят  зийалыларындан  bиrи 

олан  Щясян  Фящми  бяйин  юлдцрцлмяси  иля  шайя  йайылды  kи,  бу 

щадисяни  cямиййяt  тюрятмишди.  Беля  олан  тягдирдя  апрелин  12-дя 

«Иттищад  вя  Тярягги»  интибащнамя  йайараг  сийаси  партийайа 

чеврилдийини билдирди. 

1909-1911-cи иллярдя «Иттищад вя Тярягги» йаваш-йаваш юлкядя 

йеэаня  щаким  сийaси  партийа  щалына  дцшдц.  Коnститусийаdакы 

дяйишикликлярдян  сонра  сечкиляря  эетди  вя  Мяcлися  йенидян  щаким 

олду. 

Нящайят,  иттищадчылар  Истанбула  кючя  билдиляр.  Лакин 

мяркязин  Салоникдян  Истанбула  эялмяси  вязиййяти  йахшылашдыра 

билмяди.  1912-ъи  илин  ийул  айынын  21-дя  Гази  Ящмяд  Мухтар 

пашанын  башчылыьы  алтында  йени  щюкумятин  тяшкили  иля  ялагядар 

«Иттищад вя Тярягги» игтидардан узаглашдырылды. 

1912-ъи илин октйабрында Османлы дювляти йенидян мцщарибя 

иля цз-цзя галды вя октйабрын 18-дя мцщарибя башлады. Гази Ящмяд 

Мухтар  пашадан  сонра  йарадылан  Камил  пашанын  щюкумяти 

баъарыгсыз  олдуьундан  вязиййят  кяскинляшмяйя  башлады.  Балкан 

дювлятляринин ордулары Истанбулун йахынлыьына чатмышдылар. Сийасятя 

гошулмуш  забитлярин  чоху  дюйцшя  эетмякдян  имтина  едирди.  Беля 

бир шяраитдя иттищадчылар 1913-ъц ил йанварын 23-дя дювлят апаратына 

щцъум едяряк назир Назим пашаны юлдцрдцляр, Камил пашаны истефа 

 

102 

Тялят паша  

вермяйя  мяъбур  етдиляр.  Мащмуд  Шювкят  паша  щакимййятя 

эятирилди.  Анъаг  о,  1912-ъи  илдя  йарадылан  «Хиласкар  Забитан» 

групу  тяряфиндян  юлдцрцлдц  вя  нятиъядя  йенидян  игтидар  Тялят, 

Янвяр  вя  Ъамал  пашанын  ялиня  кечди.  1918-ъи  иля  гядяр  «Эянъ 

тцркляр» щакимиййятдя олдулар. 

«Эянъ  тцркляр»  идаряетмяйя  щазыр  олмадыгларыны  баша 

дцшцрдцляр.  Онлар  беля  щесаб  едирдиляр  ки,  парламентли  бир  режим 

йаратсалар  Гярб  дювлятляри  онлара  щяр  ъцр  кюмяклик  едяъяк, 

чятинликляри  арадан  галдыраъаглар.  Лакин  Гярб  дювлятляринин 

Боснийа  вя  Щерсоговинанын  Австрийа-Маъарыстан  тяряфиндян 

илщагыны,  Болгарыстанын  мцстягил  лийини  мцдафия  етмяси 

иттищадчылары йухудан ойатды. 

1911-ъи  илдя  башлайан  Траблис  мцщарибяси,  онун  ардынъа 

Балкан мцщарибяляри Османлы дювлятини сийаси сынаьа чякди. 

Артыг  Балкан  торпаглары  уьрунда 

вурушан  мцтяфигляр  цз-цзя  галмышды. 

Вязиййятдян исти фадя едян Османлы дювляти 

Ядирняни  эери  алды.  Икинъи  Балкан 

мцщарибясинин  сонунда  имза  ланан 

мцгавиляйя  эюря  Мериъ  чайы  Тцркийя  иля 

Болгарыстан  арасында  сярщяд  гябул  едилди. 

1913-ъц илин орталарында Авропа Тцркийяси-

нин чох бюйцк гисми ялдян верилди.  

«Иттищад  вя  Тярягги»  дюврцндя 

Османлы дювляти Алманийа иля иттифага эирся 

дя,  Инэилтяря  вя  Франса  иля  йахынлашмаг  ъящди  баш  тутмады. 

Биринъи Дцнйа мцщарибясинин башланмасы ися йени эеосийаси шяраит 

йаратды. 

Щакимиййяти  идаря  етмяк  бахымындан  тяърцбяли  олмайан 

«Эянъ  тцркляр»  бир  сыра  ислащатларын  кечирилмясиня  наил  олдулар. 

Тцркийядя иш йерляринин миллиляшдирилмяси, йазышмаларын тцркъя апа-

рылмасы,  тцрклярин  ширкятлярдя  ишля  тямин  олунмасы  мцщцм 

ящямиййят  кясб  едирди.  Игтисади  тящсил  юня  чякилди.  Алманийайа 

тящсил  алмаг  цчцн  тялябя  эюндярилди,  маэистр  вя  техники  ишчи 

щазырлайан курслар ачылды. 

Зираят  Банкы  йенидян  тяшкил  едилди.  Йени  гурулан 

 

103 

М.К.Ататцрк 

фабриклярдя чалышан ишчилярин тцрк вятяндашы олмасы мяъбури сайылды. 

Щюкумятя ясэярликдян  азад едилмиш бцтцн вятяндашлардан кянд 

тясяррцфаты ишляриндя хидмятчи кими истифадя етмяк щцгугу верилди. 

Алманийа  вя  Австрийа-Маъарыстандан  эятирилян  6  няфяр 

профессорун  Истанбул  Университетиндя  игтисадиййатдан  дярс 

апармасына имкан йарадылды. Бцтцн бунлар игтисади дяйишикликляр 

едилмясиня, милли буржуазийанын йаранмасына шяраит йаратды. 

«Эянъ  тцркляр»  гадын  вя  аиля  щцгугу  сащясиндя  ислащатлар 

кечирдиляр.  1914-ъц  илдя  Гадын  Университети  ачылды.  Гадынлар 

яввялляр  йалныз  шяфгят  баъысы  вя  мцяллимлик  пешяляриня 

йийялянирдилярся, инди диэяр ихтисаслара да йийялянмяк имканы ялдя 

етдиляр. 

1917-ъи  илдя  гябул  олунан  «Аиля  щцгугу  гярарнамяси»  ня 

эюря шярият мящкямяляри ядлиййя назирлийинин табелийиня кечди. 

Ордунун эенишляндирилмяси вя йенидян гурулмасы сащясиндя 

ваъиб аддымлар атылды. Донанмада ислащатлар апарылды. Ордунун 

силащ вя ярзаг тяъщизаты йахшылашдырылды. 

Дил 

сащясиндя 

ислащатлар 

апарылды. 

«Тцркляшмяк, 

Исламлашмаг, Мцасирляшмяк» шцары тяблиь олунмаьа башлады. Милли 

китабхана,  архив,  мусиги  вя  ъоьрафийа  институтлары  йарадылды. 

Тягвимдя дяйишиклик едиляряк гямяри айы йериня эцняш айы, эейим-

дя «инвяриййя» ады верилян баш эейими гябул едилди. 

Беляликля,  «Эянъ  тцркляр»  игтидарда  олдуьу  иллярдя 

дювлятчилик  сащясиндя  топланан  тяърцбя  республика  дюврц 

ингилабларында истифадя олунду. 

Биринъи  Дцнйа  мцщарибяси  Тцркийя 

империйасы  цчцн  йахшы  сонлугла  битмяди. 

Мудрос  (1918-ъи  ил  30  октйабр)  вя  Севр 

(1920-ъи  ил,  10  август)  сцлщ  мцгавиляляриня 

ясасян  Тцркийянин  Сурийа,  Ливан,  Фялястин 

вя  Ираг  вилайятляри  Инэилтярянин  вя 

Франсанын  идаря  чилийиня  верилди.  Бир  чох 

язяли торпаглар Франса, Йунаныстан, Италийа, 

дашнаг 

Ермя 

нистаны 

арасында 

бюлцшдцрцлдц. 

Дарданел 

вя 

Босфор 

 

104 

боьазлары  бцтцн  юлкяляр  цчцн  ачыг  елан  олунду.  Тцркийя  юз 

мцстягиллийини  итирмяк  гаршысында  галды.  Лакин  тцрк  халгы  истиглал 

уьрунда мцбаризяйя галхды. Мустафа Камал Пашанын рящбярлийи 

иля  ингилаби  демократик  вя  милли-азадлыг  щярякаты  эенишлянди. 

Тцркийянин  апардыьы  милли  мцстягиллик  уьрунда  мцбаризя  галиб 

эялди.  1923-ъц  ил  ийулун  24-дя  Лозанна  сцлщ  мцгавиляси  иля 

Тцркийя  дювлятинин  истиглалиййяти  бейнялхалг  мигйасда  танынды. 

1923-ъц  ил  октйабрын  29-да  Тцркийя  Республика  елан  едилди  вя 

Мустафа  Камал  Паша  онун  илк  президенти  олду.  1934  -  ъц  илдя 

Бюйцк  Миллят  Мяълиси  Мустафа  Камал  Пашайа  хцсуси  ганунла 

Ататцрк ады верди.

 

 

105 

 

III F Ə S İ L 

 

1917-1920-cи illərdə Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat. 

Азярбайъан  Халг Ъцмщуриййяти 

 

 

         1917-ci  ил  мартын  6  - 

да  Mцvəqqəti  hюkumət 

xalqa 

mцraciət 

edərək 

demokratik                  də-

yiĢikliklər  keчirəcəyini  vəd  etdi  və  təsis  yığıncaqları  keчirməyi, 

idarəetmə qaydasını mцəyyənləĢdirməyi, yeni konstitusiya qəbul 

etməyi  vacib  saydı.  Martın  9-da  (22)  Гафгаз  ъанишинлийи  ляьв 

едилди.  Zaqafqaziyanı  idarə  etmək  цчцn  xцsusi  Zaqafqaziya 

komitəsi  (OZAKOM)  təĢkil  edildi.  Həmin  təĢkilata  Xarlamov 

(kadet)  sədr,  Чxengeli  (menĢevik),  AbaĢidze  (sosial  federalist), 

M.Y.  Cəfərov  (bitərəf),  M.Ġ.Papacanov  (kadet)  daxil  oldular. 

M.Y.Cəfərov,  M.Ġ.Papacanov,  A.Ġ.Чxengeli  martın  15-də 

Bakıya, martın 18-də isə Tiflisə gəldilər. 

Хцсуси  Загафгазийа  комитяси  анъаг  мцлки  ишляр  идарячилийи 

сялащиййятляриня  малик  иди.  Онун  ганунвериъилик  щцгугу  олмады 

ьындан  Загафгазийадакы  щадисяляря  нязарят  етмяк  эцъцндя 

дейиди.  Диэяр  тяряфдян,  мцстягиллик  идейалары,  сийаси  щярякатлар 

ъанланмышды. 

1917-ъи  ил  мартын  17-дя  Мцвяггяти  щюкумятин  йерли  щаки-

миййят  органы  олан  Иътимаи  Тяшкилатларын  Иъраиййя  Комитяси 

йарадылды  (ИТИК).  Бу  комитя  иля  йанашы  Бакы  шящяр  Думасы  да 

фяалиййятини  давам  етдирирди.  Азярбайъанын  шящярляриндя  вя  гяза 

мяркязляриндя ИТИК-ляри йарадылмышды. 

Lakin  OZAKOM  юzцnə  tərəfdar  toplaya  bilmədi  və 

hakimiyyəti yerli fəhlə və əsgər deputatlаrı sovetlərinə, mцxtəlif 

milli komitələrə və təĢkilatlara verdi. 

3.1. Азярбайъан милли-демократик 

hярякаты Русийада феврал инги-

лабындан сонра 

 

106 

Fevral  hadisələrindən  sonra  «Mцsavat»  gizli  fəaliyyətdən 

aчıq  iĢə  keчdi,  yeni  siyasi  partiyalar  (Gəncədə  federalistlər, 

Иряvanda  «ĠrĢad  milli  partiyası»)  meydana  gəldi.  Lakin  bu  цч 

partiyadan  щеч  biri  fevral  inqilabından  sonrakı  gцnлярdə  milli-

demokratik hərəkata rəhbərlik etmək iqtidarında deyildi. Buna 

gюrə  də,  Azərbaycan  ictimaiyyətinin  mцxtəlif  nцmayəndələri 

qцvvələri  birləĢdirmək  məqsədilə  komitələr,  cəmiyyətlər 

yaratmağa  cəhd  edirdilər.  Belələrindən  birisi,  kцtlə  arasında 

nisbətən  чox  nцfuzu  olan  Bakı  mцsəlmanları  ictimai  təĢkilatı 

olan  Mцvəqqəti  Komitə  oldu.  Martın  29-da  yaradılan  bu 

komitəyə sədr M.H. Hacınski, onun mцavini isə M.Ə.Rəsulzadə 

seчildi.  Komitə  Цmumqafqaz  мцсялманларынын  qurultayının 

чağırılması və keчiriлməsində həlledici rol oynadı. 

Qafqaz mцsəlmanları qurultayı 1917-ci ilin aprelin 15-20-də 

Bakıda  keчirildi.  Qurultayda  Azərbaycanın  bцtцn  siyasi  qцv 

vələri təmsil olunmuĢdu. Dini təĢkilatlardan və bolĢevik partiya 

sından N.Nərimanov və M.Əzizbəyov qurultayda iĢtirak edirdi. 

Əsas  problem  -  юlkənin  siyasi  quruluĢu  haqгынda  M.Ə. 

Rəsulzadə  məruzə  etdi.  Məruzəчi  hər  bir  milli  qrupa  юz 

mцqəddəratını təyin etmək hцququ verilməsiни хцсуси вурьулады. 

Uzun  sцrən  mцzakirələrdən  sonra  qurultay  yekdilliklə  qərara 

aldı:  «Rusiyada  dюvlət  quru-  luĢu,  əsasən  mцsəlmanların 

marağını  təmin  edən  federativ  ərazi  əsasında  demokratik 

respublika olmalıdır». 

Qurultay nцmayəndələrinin diqqətində duran məsələlərdən 

biri  də  millətlərarası  mцnasibət  problemi  idi.  Qurultayı  aчan 

A.M.TopчubaĢov  bəyan  etмишdi  ки,  «Rusiйada  yaĢayan  qeyri-

rus  xalqlarına  qarĢı  kюhnə  Rusiyanın  siyasəti  ayrı-seчkilik 

siyasəti  olub,  xalqları  bir-birinə  qarĢı  qoyub.  Еrmənilərlə 

azərbaycanlılar  arasındakı  toqquĢma  da  bu  vəhĢi  siyasətin 

nəticəsidir. Əgər azərbaycanlılar baĢqa Qafqaz xalqları ilə həqiqi 

dəyiĢikлик  yolu  ilə  getmək  istəyirlərsə,  onda  onlar  Мцəssисlər 

Мəclisinə  bir  halda,  цmumi  ide  yalar  uğrunda  birlikdə 

getməlidirlər». 

 

107 

Qurultayda  təhsil  problemi  də  mцzakirə  olundu.  Ġctimai-

siyasi  və  mədəni  vəzifələrdən,  xцsusilə  ilk  nюvbədə  məktəb  iĢi 

цчцn maliyyə vəsaiti toplamaqdan юtrц miлli fond yaradıldı. Иlk 

olaraq H.Z.Tağıyev fonda 50 min manaт pul verdi. Qurultayda 

iki azərbaycanlı qadının ġ.Əfəndizadə və S.TalıĢxanovanın чıxıĢı 

nцmayəndələr tərəfindən alqıĢlarla qarĢılandı. Lakin Bakı qazısı 

Ağamir Məmməd Kərimin qadınların kiĢilər qarĢısında цzцaчыq 

чıxıĢ  etməsinə  qarĢı  чıxması  narazılğa  səbəb  oldu.  M.  Ə. 

Rəsulzadənin  təklifi  ilə  qurultay  qadın  məsələsi  haqгынda 

qətnamə qəbul etdi. 

Гурултайын  милли  орду  гуруъулуьу  щаггында  гярары 

мцстягиллийя доьру практик аддым иди. 

Qurultayın  qəbul  etdiyi  qərarlar  Azərbaycan  milli-

demokratik  hərəkatının  zəfər  yцrцĢц  idi.  Qurultay  gюstərdi  ki, 

Azərbaycan  xalqının  milli-demokratik  hərəkatı  hər  cцr 

millətчilikdən,  мцщафизякарлыгдан  uzaq  olub,  mцtərəqqi 

demokratik xarakter daĢıyır. Birinci Цmumrуsiya mцsəlmanları 

qurultayı bu həqiqəti təsdiq etdi. 

Биринъи Цmumrusiya mцsəlmanları qurultayı 1-11 may 1917-

ci ildə Moskvada Ш.Ясядуллайевин хяръи иля тикилян вя мцсялман-

лара  щядиййя  едилян  бинада  keчirildi.  Гурултайа  600  нцмайяндя 

дявят едилдийи щалда, 900 нцмайяндя иштирак едирди. 

Qurultayın mayın 1-də və 2-də keчirilən iclasları daha чox 

rəsmi-təntənəli xarakter daĢıмышdı. Mayın 3-dəki iclasda Əhməd 

Salikov Rusiyanın gələcək siyasi quruluĢu barəsində məruzə ilə 

чıxıĢ etмишdi. Əhməd Salikov məruzəsində Rusiyanın unitar bir 

dюvlət kimi qorunub saxlanması, milli azlıqlara, o cцmlədən say 

etibarı  ilə  ruslardan  sonra  ikinci  yeri  tutan  tцrklərə  də  yalnız 

mədəni  muxtariyyət  verilməsi  təklifiни  иряли  сцрмцшдц.  Əhməd 

Salikovun fikirləri Azərbaycan nцmayəndəsi M.Ə.Rəsulzadənin 

kəskin etirazı ilə qarĢılanмышdı. 

Феврал  inqilabынdan  sonra  vəziyyətin  dərin  elmi-siyasi 

təhlilini  verəн  M.Ə.Rəsulzadə  Rusiyanın  vahid  unitar  dюvlət 

kimi qorunması ideyasının tərəfdarlarına qəti etirazını bildirяряк 

 

108 

гурултайда демишди: «Шцbhəsizdir ki, Rusiya Xalq Cцmhuriyyəti 

цsulu  ilə  idarə  olunmalıdır.  Amma  Kamчatkadan  Qara  dənizə, 

Arxangelskdən Ġran sərhədlərinə qədər eninə və boyuna uzanan, 

dцnyanın altıda birini qapsayan və əhalisi 170 milyonu aĢan bir 

məmləkət  və  bюyцk  bir  чeĢidli  millətdən  meydana  gələn  bir 

dюvlət  bir  mərkəzdən  idarə  oluna  bilərmi?  Bir  məmləkət  ki, 

uzunlamasına  azından  bir  ay,  geniĢlənməsinə  azından  7  gцn 

dəmiryol  səfərinə  ehtiyac  var,  bir  məmləkət  ki,  gцnəĢ  bir 

tərəfdən чыxıb, o biri tərəfdə batarkən təkrar sabah olur, belə bir 

məmləkət bir nюqtədən idarə oluna bilərmi? Əlbəttə yox . 

… Rusiya ədəmi-mərkəziyyət цsulu ilə idarə olunmalıdır» 

Даща  сонра  М.Я.Рясулзадя    фикирляриня  айдынлыг  эятиряряк 

демишди:  «Мən  ədəmi  mərkəziyyəti  muxtariyyətlərdən  təĢəkkцl 

edən bir federasion Ģəklində təsəvvцr edirəm. Bu muxtariyyətləri 

miлli-məhəlli  prinsip  iчərisində  faydalı  sayıram.  Rusiya  elə  bir 

bina  olmalıdır  ki,  orada  hər  millətin  юzцnəməxsus  bir  odası 

olsun».  Məmməd  Əminin  fikrincə,  bu  odanın-otağın  bцtцn 

ixtiyarı onun sahibində olmalı, otaq sahibi юz mənzilində hцrr və 

mцstəqil,  hakimi-mцtləq  kimi  yaĢamalıdır.  BaĢqa  sюzlə  desək, 

Azərbaycan  demokratiyasının  lideri  konfederativ  əsaslı  dюvlətə 

цstцnlцk verirdi. 

Məmməd  Əminin  nitqiндян  сонра  unitaristlər  dюnə-dюnə 

чıxıĢ  етсяляр  дя,  bu  məsяlə  ilə  bağlı  qurultayın  gediĢində  dюnцĢ 

yarada bilməmiĢlər. Mцzakirələr 3 gцn davam etmiĢ, natiqlərdən 

14-ц  unitar  dюvlət,  18-i  milli-məhəlli  prinsiplər  əsasında 

qurulmuĢ  federasiya  tipinə  цstцnlцk  vermiĢlər.  Qurultayın 

rəyasət  heyətinə  gюndərilən  200  yazılı  qeyddən  150-sində  milli-

məhəlli muxtariyyət, 34-də federasiya, yalnız 16-da unitar dюvlət 

tipi qейд olunмушdu. 

Qurultayın  mayın  6-da  Əlimərdan  bəy  TopчubaĢovun 

sədrliyi  ilə  keчən  iclasında  Rusiya  mцsəlmanlarının  qюvm  və 

qəbilələrinin  quruluĢu  haqqında  (məruzəчi  Zəki  Bəlidi),  dini 

idarələr haqqında (məruzəчi Seyid Girey Alkin), dini təĢkilatlar 

haqqında (məruzəчi Hacı KəĢĢaf Tərcцmani) məsələlər mцzakirə 

 

109 

olunмушdu.  Əlimərdan  bəyin  sədrliyi  ilə  mayın  7-də  keчirilən 

gцndцz və axĢam iclaslarıнда Rəsulzadə, TopчubaĢov və doktor 

Orucov  qurultayda  чыхыш  едяряк  siyasi  baxımdan  dцzgцn 

əsaslandırılmıĢ  qərarlar  qəbul  edilməsinə  kюmək  gюstərmиш, 

гурултайын 

tцrkчцlцk, 

milliyйətчilik 

istiqamətini 

mцəyyənləĢdirmiĢlər. 

Mayın  7-də  Rusiyanın  gələcək  quruluĢu  ilə  əlaqədar 

M.Ə.Rəsulzadə ilə Əhməd Salikovun təklifləri səsə qoyulмушду. 

М.Я.Рясулзадянин təklifinin leyhinə 446, əleyhinə isə 271 nəfər 

səs  verилmiĢ  və  beləliklə  də,  bu  qurultay  bюyцk  əksəriyyətlə 

Rusiyanı  demokratik-federativ  dюvlət  kimi  gюrmək  istədiyini 

bildirmiĢdi. 

«Məmləkətin  idarə  Ģəkli»  barəsində  qəbul  olunan 

qətnamədə  deyilirdi:  «1.  Mцsəlman  millətlərin  mənfəətlərini 

gerчəkləĢdirmək  цчцн  ən  uyğun  rejim  milli  ittifaq  və  torpaq 

muxtariyyətinə  əsaslanan  və  bəlli  torpaqları  olmayan  millətlərə 

milli-mədəni  muxtariyyət  təmin  edən  xalq  cцmhuriyyətidir;  2. 

Rusiyada  yaĢayan  mцsəlman  millətlərin  bцtцn  dini  və  mədəni 

iĢlərini  qanunlar  əsasında  idаrə  etmək  və  mцsəlman  birliyini 

qorumaq  цчцn  onlаrın  юzləri  ilə  bağlı  qanunlar  чıxarmaq 

haqqına  sahib  Umumrusiya  Mцsəlmanları  mərkəzi  təĢkilatı 

qurulur». 

Qurultayda maarif məsяləsi ilə bağlı qəbul olunан 24 mad-

dəlik  qətnaməнин  mцvafiq  maddələrində  «1.  Мaarif  və 

mədəniyyət  iĢlərinin  hər  xalqın  юz  ixtiyarında  olması;  2.  Ġbtidai 

məktəblərdə maarif dili olaraq qəbilənin юz ana dilindən istifadə 

edilməsi,  orta  məktəblərdə  цmumi  tцrk  dilinin  iĢlənməsinin 

məcburi,  ali  məktəblərdə  tədris  diliнин  tцrk-tatar  qəbilələr  цчцн 

ortaq  dilin  tцrk  dili  olmasы;  3.  ibtidai  təhsilin  məcburi  və  pulsuz 

олмасы; 4. Ġbtidai məktəblərin vahid tipdə olması, onlarын dini və 

dцnyəvi məktəblərə ayrılмасы; 5. Rus dilinin ancaq xarici dil kimi 

keчilməsi» və s. qeyd olunmuĢdu. 

Qurultayın  Abdulla  Xocayevin  sədrliyi  ilə  keчən  8  may 

tarixli  iclasında  Azərbaycan  nцmayəndəsi  doktor  Orucov 

 

110 

Rusiya-Tцrkiyə  mцnasibətləri  tarixindən,  Birinci  Pyotrun 

dцnyanı  nцfuz  dairələrinə  bюlmək  və  Ġstanbula  йийяlənmək 

barəsindəki  vəsiyyətindən  və  mюvcud  Mцvəqqəti  hюkumətin  də 

əslində  həmin  siyasətin  davamчısı  olmasından  danıĢmıĢdı. 

Həmin  iclasda  Əlimərdan  bəy  TopчubaĢov  Qafqazda,  xцsusən 

də  Bakıda,  Ġrəvanda,  Qarsda  və  s.  bюlgələrdə  ruslarla 

ermənilərin  iĢbirliyi  sayəsində  kцtləvi  mцsəlman  qırğınlarının 

hazırlanması  barəsində  həyəcanlı  məlumat  vermiĢdi.  Qurultay 

regionda yaranmıĢ qorxulu vəziyyətlə Mцvəqqəti hюkuməti daha 

yaxından tanıĢ etmək və təcili tədbirlər gюrцlməsinə nail olmaq 

цчцн  dərhal  Əlimərdan  bəy  TopчubaĢovun  rəhbərliyi  ilə 

Peterburгa nцmayəndə heyəti gюndərilməsi barəsində yekdilliklə 

qərar  qəbul  etmiĢdi.  Həmin  heyətin  tərkibinə  polkovnik  Hacı 

Murad,  Mirzə  Əsədullayev,  Səlim  Girey  Canturin,  Xeyrənsə 

xanım  Axunova  və  Peterburqdakı  iĢчi  və  əsgər  deputatları 

sovetinin цzvц Sultanbəy Məmliyev daxil едилмишdi. Нцмайяндя 

щeyətи mayın 9-da gecə Petеrбурqа yola dцĢmцĢdц. 

Rusiya  mцsəlmanlarının  qurultayında  atılan  ən  mцhцm 

addımlardan  biri  də  Milli  ġuranın  yaradılması  олмушду.  Milli 

ġuranın tərkibi 30 nəfərdən ibarət nəzərdə tutulurdu. Bunların 7 

nəfəri  Tцrkцstan,  Buxara  və  Xivəni,  5  nəfəri  Qafqazı,  2  nəfəri 

Krımı, 5 nəfəri Qazaxıstanı, 1 nəfəri Litva tatarlarını, 10 nəfəri 

iч  Rusiya  və  Sibir  mцsəlmanlarını  təmsil  etməli  idi.  Bu  цzvlər 

təyin  olунmur,  mцvafiq  regionlarda  seчilirdi.  Milli  ġura 

Мцəssislər Məclisi toplanana qədər mцsəlmanların siyasi saщədə 

birgə  hərəkətlərini  təmin  etməйi,  məhəlli  təĢkilatların 

yaradılmasıны  вя  onların  fəaliyyətinin  əlaqələndirilməsiни  və  s. 

vəzifələri  də  юz  цzərinə  gюtцrцrdц.  Qurultayın  sonuncu  gцnц 

daxili Rusiya və Sibir tatarları Milli ġuraya юz nцmayəndələrini 

seчdilər.  Tцrkцstan  və  Qazaxıstan  mцvəqqəti  nцmayəndələr 

təyin etdi. Mayın 11-də qurultayın təntənəli bağlanıĢı oldu. Ма-

йын 12-дя Moskva mцsəlmanları гурултай iĢtirakчılarınын Ģərəfi-

nə ziyafət вердиляр. 

 

111 

Rusiya tцrk mцsəlmanlarının 11 gцn davam edən qurultayı 

bir  sıra  prinsipial,  siyasi  baxımdan  əhəmiyyətli  qərarlar  qəbul 

etdi.  Ən  vacibi  o,  idi  ki,  tцrkчцлцyцn  dюvlət  Ģцurunun  səviyyəsi 

barəsində  aydın  təsəvvцr  yarandı.  Lakin  fikir  və  əməli  birlik 

yalnız  elitar  səviyyədə  qaldı.  Yalnız  dilləri,  zahiri  gюrцnцĢləri 

deyil,  həm  də  fiкirləri,  dцĢцncələri,  siyasi  baxıĢ  və  əqidələri  də 

bir-birindən 

fərqlənən 

mцxtəlif 

tцrk 

boylarının 

nцmayəndələrinin  ağır  gцndə  bir  araya  toplaĢmaları  mцstəsna 

dərəcədə  faydalı  addım  idi.  Rusiyada  tцrkчцlцk  hərəkatının 

tanınmıĢ  tədqiqatчılarından  olan  doktor  Nadir  Dюvlətin  qeyd 

etdiyi  kimi,  «bu  qurultayın  əhəmiyyəti  bцtцn  tцrk  boylarının 

чeĢidli gюrцĢdəki vəkillərinin fikirlərini ilk dəfə olaraq bir-birinin 

юnцndə  aчıq  ifadə  etmələri»  olду.  Гurultay  həmin  dюvrdəki 

tцrk-mцsəlman siyasi hərəkatının kiчik modeli idi. Qurultayın ən 

mцhцm  ibrət  dərsi  tцrk  birliyi  qurmağın  zəruriliyi  fikri  олду. 

Lakin tezliklə юlkədə elə vəziyyət yarandı ki, hərə təkbaĢına xilas 

yolları  aramağa  baĢladı.  Nəticədə  Bakıda  və  DaĢkənddə 

keчirilməsi nəzərdə tutulan mцsəlman konqresləri baĢ tutmadı. 

Qafqaz  və  Qazaxıstan  tцrkləri  avqust  ayında  Kazanda 

keчirilən  Иkinci  Цmumrusiya  mцsəlmanlarının  qurultayında 

iĢtirak  etmədilər  və  bunun  ardınca  hər  bir  tцrk  boyu  ayrı-

ayrılıqda чarizmdən daha qorxunc və qəsbkar olan imperializmə 

qarĢı mцbarizəyə baĢladı. 

1917-ci  ilin  yayı  və  payızında  Azərbaycanda  siyasi  həyat 

dəyiĢməyə  baĢladı.  Ġyunda  «Mцsavat»  la  «Tцrk  federalistlər 

partiyası»  yaxınlaĢdı.  Sentyabrda  «Ġttihad”»  partiyası  yarandı. 

Yeni  siyasi  parтiyaların  yaranmasına  baxmayaraq,  yenə  də 

«Mцsavat”»  partiyasının  Azərbaycanın  siyasi  həyatındakı  rolu 

getdikcə artmağa baĢladı. 

Kцtlələr arasında «Mцsavat» ın mюvqeyi Bakı sovetinə 22 

oktyabrda  keчirilən  seчkilərin  yekununda  юzцnц  gюstərdi. 

Sечkilərdə «Mцsavat» - 9.617 səs, bolĢeviklər 3.823 səs, eserlər - 

6.305  səs,  menĢeviklər  -  687  səs,  «DaĢnakstyun»  -  5.288  səs 

qazandı. 

 

112 

 

Petroqradda  bolĢeviklərin  ha-

kimiyyəti  ələ  almаsı  xəbəri  Bakıya 

gəlib  чatdıqdan  sonra  1917-ъи  ил  октйабрын  27-дя  Bakı  fəhlə  və 

əsgər  deputatları  sovetinin  geniĢ  yığıncağı  keчirildи  вя  bu 

yığıncaqda цч siyasi partiya - eserlər, menĢeviklər və daĢnaгlar 

adından  elan  olundu  ki,  юlkədə  bцtцn  hakimiyyət  Mцəssislər 

Məclisinə verilməlidiр. 

Petroqradda  bolĢeviklərin  əldə  etdikləri  qələbə  Bakı 

bolĢeviklərini  ruhlandırırdı.  Onlar  юz  qцvvələrini  birləĢdirməyə 

baĢladılar.  Mədən-zavod  komitələri  цzvləri  tərəfindən  mцdafiə 

olunan  bolĢeviklər  oktyabrın  31-də  sovetin  yeni  iclasını 

чağırdıлар  вя  онларын  təzyiqi  nəticəsində  konfrans  юzцnц  yerli 

inqilabi  orqan  elan  etdi.  Konfransda  iĢtirak  edən  mцsavatчılar 

bolĢevikлярин təkliflərini гябул етмясяляр дя, mцnaqiĢənin aradan 

qaldırılması  мягсядиля  bolĢevikləri  mцdafiə  етмяйя  мяъбур 

олдулар вя юz bəyanatlarını konfransa təqdim etdilər. 

BolĢeviklər  «Мцsavat»  partiyasından  əlavə  Xəzər  ticarət 

donanmasının да kюməyini ala bildilər. Beləliklə,  нойабрын 2-дя 

Sovet Bakıdakı siyasi hakimiyyət kimi hamı tərəfindən tanıнdı. 

Sovet  «Fəhlə və əsgər deputatları soveti»  adlandırıldı.  Лакин  бу 

real hakimiyyət deyildi. Bakı soveti qarĢısına qoyulan vəzifələrin 

heч birini həll edə bilmədi. 

«Мцсават»  ла  Бакы  совети  арасында  мцнасибятляр  эетдикъя 

кяскинляширди.  1917-ъи  ил  нойабр  айынын  8-12-  дя  Бакыда  Гафгаз 

Мцсялманлары Милли Комитясинин конфрансы кечирилди. «Мцсават» 

ын  рящбярлийи  алтында  кечирилян  конрансда  Милли  Тяшяббцс 

Мяълисинин чаьрылмасы гярара алынды. 

RSFSR  XKS-ə  tabe  olmaq  istəməyən  Gцrcцstan  Sosial 

Demokrat  Partiyasının,  menĢevikлərin,  «Mцsavat”»  ın,” 

«DaĢnaгsцtyуn»”  və  sağ  eserlərin  nцmayəndələri  1917-ci  ilin 

noyabrın 11-də Tiflisdə keчirdikləri mцĢavirədə Rusiya bolĢevik 

hюkumətinin  hakimiyyətini  tanımaqdan  imtina  edirlər  və 

«mцstəqil  Zaqafqaziya  hюkuməti”»  yaratmaq  haqqında  qərar