Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

Ъ.Яфгани 

birliyinə  dayanmağı  Ģərtləndirирdi.  Məhz  bu  və  ya  digər 

səbəblərdən bir sıra ideologiya paralel эедирди. Ġslamчılığın, həm 

də tцrklцyцn baniləri bildirirdilər ki, islamın yaĢaması цчцn ona 

itaət edən millətlərin юzцnцdərk etməsi vacibdir. Digər tərəfdən, 

islama itaət edənlərin birliyi yaradılmalıdır. 

XIX  əsr  islam  mоdernizminin  baĢчısı 

Şeyx  Cəmaləddin  ял-Əfqani  (1836-1897) 

олмушду. Яфганийя эюря мцсялманларын дирчя-

лиши  ислама  вя  Гурана  сюйкянмялийди.  Яфгани 

исламын  мцддяаларына  радикал  йанашмырды.  О, 

мцасир Авропа елми вя парламент идаря цсулу 

да  дахил  олмагла  сийаси  системи  иля  Гуран 

мцддяалары  арасында  чох  бюйцк  уйьунлуг 

эюрцрдц.  Бунунла  беля,  Яфгани  Авропа  щяйат 

тярзинин  кор-кораня  йамсыланмасы  ялейщиня 

чыхыр,  беля  щесаб  едирди  ки,  Гуранын  мцддалары  васитясиля  щятта 

эяляъяйи беля мцяййянляшдирмяк олар. 

Azad  fikirliliyi  zəruri  sayan  ġeyx  Cəmaləddin  islamın  o 

dюvrdə  tənəzzцlцnцn  səbəblərini  araĢdırmıĢdı.  O,  əfqan 

mцsəlmanlarını ehkamdan uzaqlaĢmağa, təriqət parчalanmasına 

son  qoymağa,  Qərbin  elmi-texniki  naиliyyətlərini  mənimsəməyə 

чağırmıĢdı. 

Əfqani 

mцstəmləkə 

zцlmцnə 

qarĢı 

mцbarizədə 

millətчilikdən bir silah kimi istifadə olunmasının əleyhinə idi. O, 

bцtцn  mцsəlmanların  bir  hakimiyyət  altında  birliyinə  иnanırdı, 

kюkə  qayıdıĢı  mцhцm  vasitə  kimi  гиймятləndirirdi.  Əfqani 

Hindistanda  fars  dilində  nəĢr  edilən  «Cəmaliyyə  məqalələri 

məcmuəsi»ndə, xцsusilə də «Nəslin (millətin) birliyinin fəlsəfəsi» 

adlı мягалясиндя yazıрdı ki, миллятдян кянарда хошбяхтлик, динсиз 

ися миллят йохдур. 

   Ъ.Яфгани дейирди ки, ислам бирлийиня тякъя милли бирлик кми 

дейил,  империализмя  гаршы  мцбаризядя  сийаси  бирлик,  мцттяфиглик 

кими  йанашылмалыды.  О,  йазырды  ки,  тяряггинин,  мцстягиллийин 

биринъи  вя  башлыъа  шярти  халгын  елмя  йийялянмясидир.  Бюйцк 

мцтяфяккир  билдирирди  ки,  «Дцнйа  елм  цстцндя  бяргярар 

 

39 

олур…Елм  бир  няфярин  эцъцнц  он  няфяря,  мин  вя  он  мин  няфяря 

бярабяр едяр». 

Ъ.Яфгани Шярг тарихиндя илк дяфя милли инкишаф идейасыны иряли 

сцрмцшдц. О, «Милли вящдят фялсяфяси вя дил бирлийинин щягиги ма-

щиййяти» адлы ясяриндя йазырды ки, щяр кяс юз миллятинин тяряггисиня 

наил олмаг истяйирся, биринъи нювбядя юзцнц танымалыдыр, сойуна- 

кюкцня баьланмалыдыр, дилиня, дининя сарынмалыдыр. 

Ъ.Яфгани  дини  милли  вящдятин  икинъи  мцщцм  васитяси  щесаб 

едирди. «Ислам елми диндир, ъищад вя мцбаризя динидир, йахшы ишляря 

дявят  вя  пис  ишлярдян  чякиндирмяк  динидир,  ичрят  дини  вя  зилляти 

гябул етмямяк динидир, мясулиййят динидир» - дейирди. 

Ш.Ъ.Яфганинин идейалары Азярбайъан вя бцтювлцкдя Шяргин 

мцсялман халгларынын милли - азадлыг щярякатынын системли идеоло-

эийасына чеврилмишди. Яфгани йарадыъылыьыны тящлил едян Я.Щцсейн 

задя  тцрк  халгларынын  истиглал  мцбаризясинин  идеолоэийасыны 

««Тцркляшмяк, исламлашмаг вя мцасирляшмяк» формасында систем 

ляшдирмишди. 

Азярбайъан 

милли-азадлыг 

щярякатынын 

идеологлары 

исламлашмаг  дейяркян  щеч  дя  щяр  щансы  дин  нцмайяндясинин 

исламлашдырылмасыны дейил, ислам дининин хцрафатдан тямизлямясини 

вя  Гуранын  елми  тямял  цзяриндя  инкишафыны  нязярдя  тутурдулар. 

Шярг  юлкяляриндя  эенишлянян  милли-азадлыг  щярякатыны  боьмаьа 

ъящд  едянляр  вя  ислам  халгларынын  мцстягиллик  уьрунда 

мцбаризясини  истямяйянляр  панисламист  доктринасыны  ортайа 

атдылар. 

Panislaмizm  (йунанъа  пан-  бцтцн  вя  ислам  сюзляриндян  йа-

ранмышды)  анттислам  мювгейиндя  дуран  рясми  вя  идеоложи 

гцввялярин  иттищади-  ислам  (ислам  бирлийи)  дини-сийаси  ъяряйанына 

гаршы  мцртяъе  бахышлар  системи  вя  она  вердикляри  аддыр. 

Панисламизм  илк  дяфя  Мяркязи  Асийада  йаранмышды.  Мяркязи 

Асийада бу идеолоэийайа рящбярлик едян Коканд ханы Худайар 

хан  Османлы  султаныны  Яфганыстаны  ишьал  едян  инэилисляр  вя  Орта 

Асийаны тутан русларла мцбаризяйя чаьырмышды. Эюрцндцйц кими, 

бу  щярякат  Авропа  вя  рус  мцстямлякячилийиня  гаршы  хялифянин 

башчылыьы иля мцсялман халгларынын бирликдя мцбаризя апармасыны 

 

40 

И.Гаспиралы 

истяйирди.  О  дюврдя  хялифя  функсийасыны  Османлы  султаны  дашыдыьы 

цчцн  бу  сийаси  щяряката  да  Османлы  дювляти  башчылыг  етмяли  иди. 

Исламчылыьын  бцтцн  мясяляляриня  мцртяъе  мювгедян  йанашанлар 

панисламизм  анлайы-  шындан  мцсялман  халгларынын  милли-сийаси 

ойанышына,  дювлятчилик  яняняляринин  дирчялишиня  мане  олмаг  васи-

тяси кими истифадя  етмяйя  башладылар. Чцнки, панисламизм сийасяти 

мцстямлякяйя  чеврилмиш  ислам  халгларынын  мцстягиллик  уьрунда 

мцбаризясини  бирляшдирмяйи,  юлкясиня  сащиб  олмаьы  нязярдя 

тутурду. 

ХЫХ  ясрин  сонунда  сийасятя  вя  елмя  дахил  олан 

панисламизм ъяряйаны бир заманлар совет елминдя зярярли мцртяъе 

ъяряйан  елан  олунмуш,  панисламизм  сийаси  дамьасы  иля  минлярля 

адам  щябс  олунмуш,  эцллялянмиш,  мцхтялиф  мящрумиййятляря 

мяруз  галмышлар.  Советляр  бирлийинин  чюкмясинин  сон  анларында 

М.Горбачов  «Ислам  фундаментализми»  идейасыны  ортайа  атмыш, 

лакин мягсядиня наил олмамышды. 

«XIX  əsrin  ən  bюyцk  islahatчısı»  олуб 

«tцrk  dцnyasını  oyandıran»  İsmayıl  bəy 

Qaspıralıнын  (1851-1914)  мцsəlman  tцrk 

əhalisinin  oyanıĢında  xцsusi  йери  вардыр. 

«Дildə,  fikirdə,  iĢdə  birlik»  Ģцаrını  fəaliyyət 

proqramı 

kimi 

irəli 

sцrян 

Qaspiralı 

tцrkчцlцyц 

mədəniyyət 

sahəsi 

ilə 

məhdudlaĢdırır,  tцrk  xalqlarının  birliyini 

ruh,  din  və  mədəniyyət  цmumiliyi  əsasında 

həyata  keчirilməsini  mцmkцn  hesab  edirdi. 

O,  rus  dilində  nəĢr  olunan  «Rusiyada  mцsəlmanlar»  əsərində 

yazırdı:  «Asiya  və  Avropanın  bюyцk  hissəsində  tцrk-tatar 

adlanan  bюyцk  bir  millət  məskunlaĢmıĢdır.  Bu  millət  hissələrə 

parчalanmıĢdır  və  buna  gюrə  də  zəifdir;  digər  millətlərlə 

mцqаyisədə  o,  elm,  maarif,  sərvət  və  mədəniyyət  sahəsindя 

эеридя галмышдыр. 

Əgər belə davam edərsə, təbii ki, o məhv olacaq, digər mil-

lətlər tərəfindən unudulacaqdır». Gюrцndцyц kimi, Ġsmayıl bəyin 

 

41 

fikirləri  ilə  «dildə  bilik»  ideyasını  irəli  sцrən  ġ.  C.  Əfqaninin 

fikirləri цst-цstə dцĢцr. Onların hər ikisində dil biрliyi əsasdır. 

Ġsmayıl bəy Krım və Ġdilboyu tatarları arasında, щямчинин 

Tцrkцstana, ġimali Qafqaza, Azərbaycana,  Ġrana, Чinə və Hin-

distana  yayılan  вя  «Cədidчilik»  adlanan  islahat  hərəkatının 

geniĢlənməsində  fəal  iĢtirak  etmiĢ,  оnun  fəaliyyətində 

«Tərcцman”» qəzeti mцhцm rol oynamıĢdı. 

«Tərcцman»  ın  səhifələrində  milli  Ģцur,  mцxtəlif  dinli  və 

dilli xalqların birgə yaĢamalarına, onların arasındakı iqtisadi və 

mədəni  mцnasibətlərə,  qadın  hцquqlarına,  azadlıq,  mцstəqillik 

uğrunda mцbarizə aparan mцsəlman юlkələri haqqında yazılara 

rast  gəlirik.  Krımda  «Gənc  tatarlar»  təĢkilatının  yaranmasında 

fəal  iĢtirak  edən  Qaspiralı  Krım  tatarlarını  mцxtariyyət  tələb 

etməyə чağırırdı.  

XIX-XX əsrin hцdudlarında Azərbaycanda тцркчцлцк иде-

олоэийасы  йайылырды.  Ə.Hцseynzadə,  Ə.Ağayev,  Ə.TopчubaĢov, 

M.Ə.Rəsulzadə  və  baĢqaları  bu  ideyanın  yayılmasında  fəal 

iĢtirak  etmiĢlər.  Onlar  tцrkчцlцk  hərəkatının  Ġ.Qaspiralı,  Zəki 

Validi Toğan, Й.Axчura, Ziya Goyalp və baĢqa liderlərи иlə bir-

likdə  pantцrkizm  ideyasını  yaymaqla  tцrk  xalqlarını  əsarətdən 

qurtarmaьa, onların дирчялишиня чalышmышlar. Чцнки, рус империйа-

сынын ишьал етдийи, ясарятдя сахладыьы торпагларын 90 %-и тцрк тор-

паглары вя  тцркляр  иди. Бу  идеолоэийада  башга  халгын  торпаьынын 

ишьалы, кимсянин ясарят алтына алынмасы нязярдя тутулмурду. 

Пантцркизм - антитцрк дювлятлярин тцркчцлцйцн мащиййятини 

тящриф  едян  мцртяъе  идейа-сийаси  бахышлар  системи  вя  она  верилян 

аддыр. ХЫХ ясрин яввялляриндя тцркчцлцк идейа-сийаси бахышларынын 

тцрк халглары ичярисиндя йайылмасы вя юзцня йени тяряфдарлар топла-

масы иля ялагядар Гярбин вя  Русийанын щаким даиряляриндя  пан-

тцркизм  доктринасы  щазырланды.  Пантцркизми  рящбяр  тутан 

даирялярдя  тцркчцлцйя  гаршы  идейа-сийаси  мцбаризя  башланды. 

Гярбин  щаким  даиряляри  бу  идейадан  тцрк  халгларынын  бирлийиня 

гаршы  истифадя  етдиляр.  Советляр  дюняминдя  репрессийа  заманы 

«пантцркист»  иттищамлардан  Азярбайъан  халгынын  зийалыларыны- 

Щцсейн  Ъавид,  Микайыл  Мцшфиг,  Салман  Мцмтаз,  Йусиф  Вязир 

 

42 

Чямянзяминли,  Ящмяд  Ъавад,  Таьи  Шащбази,  Бякир  Чобанзадя 

вя  диэярлярини  мящв  етмяк  цчцн  истифадя  олунду.  Азярбайъан 

ССР-ин дювлят вя щакимиййят структурларында йува салмыш ермяни 

миллятчиляри  дя  Азярбайъан  зийалыларыны  мящв  етмяк  цчцн 

«пантцркист» дамьасындан эениш истифадя етмишляр. 

Azərbaycan  ziyalılarının  3-cц  nəsli  XIX  əsrin  axırında 

щягиги сийаси fəaliyyətя башламышды. 

XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəllərində  ġimali 

Azərbaycanın  ictimai-siyasi  həyatında  l  i  b  e  r  a  l  i  z  m  ideya 

cərəyanı  və  hərəkаtı  da  mцəyyən  rol  oynaйырdı.  Bu  cərəyanın 

tərəfdarları Конститусийалы гурулуш yaradılmasını тяляб едирдиляр. 

Azərbaycan  liberallarının  юzəyini  Bakı  dumasındaкы 

mцsəlman  tacir  və  sənayeчilər  təĢkil  edirdi.  Onların  əsas 

tribunası  H.  Z.  Tağıyevin  sahiblik  etdiyi  və  Ə.  TopчubaĢovun 

baĢ  redaktoru  olduğu  «Kaspi»  qəzeti  idi.  Qəzetdə  pantцrkist 

yazılarla yanaĢı panislamist baxıĢlara da rast gəlirik. 

Bəhs  olunan  dюvrdə  ġimali  Azərbaycanda  marksist 

ideyalar da yayılırdı. Bu iĢi əsasən qeyri-azərbaycanlılar həyata 

keчirirdilər. Bakıda gizli fəhlə dərnəkləri yaranırdı. 1901-ci ildə 

(yazda) 

sosial-demokrat 

dərnəklərinin 

fəaliyyətini 

əlaqələndirmək  цчцн  Bakıda  təĢkilatın  mərkəzi  yaradılır,  bir 

qədər  sonra  тяшкилат  RSDFP-nin  Bakı  Komitəsi  adlandırılır  вя 

оnun  tərkibinə  L.Qalperin,  Y.Qolokova,  A.Yenukidze, 

Ketsxoveli, 

B.Kunuнyanst, 

Ġ.Krasin, 

M.Məlikyan, 

A.Eyzenberq,  Ə.Axundov  və  M.Məmmədyarov  вя  б.  daxil 

olурlar.  1901-ci  ildə  Bakıda  artıq  15  belə  dərnək  fəaliyyət 

gюstərirdi. 

RSDFP-nin 

Bakı 

Komitəsinin 

yaradılması 

ilə 

Azərbaycanda  fəhlə  hərəkatında  dərnəkчilik  dюvrцnə  son 

qoyuldu,  sosial-demokrat  hərəkatı  qцvvətləndi.  Bu  iĢdə  Bakı 

«Иskra»-nəĢriyyat-texniki  qrupu,  gizli  «Nina  mətbəsi»,  BK-nin 

təbliğatчılıq fəaliyyəti bюyцk rol oynadı. 

Bu  dюvrdə  yaranan  təĢkilatlar  arasında  1902-ci  ildə  əsasы 

M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən qoyulan «Mцsəlman gənclik təşkilatı» 

 

43 

xцsusi yer tutur. Azərbaycanda Rusiya mцstəmləkəчiliyinə qarĢı 

mцbarizə aparan бу тəĢkilatın «Hцmmət» adlı jurnalı da var idi. 

Тяшкилат az sonra «Mцsəlman demokratik «Mцsavat» cəmiyyəti 

adı altında gizli fəaliyyətə baĢlaмышdı. 

1904-cц  ilin  sonlarında  «Mцsavat»  cəmiyyətinin”  əsasında 

RSDFP  BK-nin  nəzdində  «Mцsəlman  sosial  demokrat 

«Hцmmət»  təĢkilatı  yaradıldı.  Onun  əsasını  Mirhəsən 

Mюvsumov,  Məmməd  Həsən  Hacınski,  M.Əли  Rəsulzadə 

qoymuĢdu.  N.Nərimanov,  S.M.Əfəndiyev,  M.Əzizbəyov  və 

baĢqaları 1905-ci ildə bu qrupa daxil olmuĢdular. Qrupu RSDFP 

BK-də S.M.Əfəndiyev təmsil edirdi. 

XX  əsrin  əvvələrində  Azərbycanda  digər  millətlərin  də 

mцxtəlif təmayцllц təĢkilat və partiyalarının юzəkləri və  bir  sıra 

cəmiyyətləri 

fəaliyyət 

эюstərirdi. 

Belələrinə 

«Bюyцk 

Ermənistan»”  xцlyasına  dцĢən  ermənilərin  «DaĢnaqsцtйun» 

(ittifaq) partiyasını, onun «Qırmızı xaч», «Vahimə təĢkilatı» ны, 

«Beynяlxalq  orqan»  və  s.  komitяlərini,  sosial-demokrat 

«Hnчaг» (Zəng) partiyasının Bakıda və rayonlardakı Ģюbələrini 

gюstərmək  olar.  Onlar  «DroĢak»  (Bayraq),  «Hncaг»  (Zəng) 

kimi  antitцrk  mətbuat  orqanlarını  чap  edirdilər.  Bakıda 

«Erməni insansevər cəmiyyəti» fəaliyyət gюstərirdi. 

1904-cц  ildə  Bakıda  Lev  вə  Ġlya  ġendrikov  qardaĢları 

tərəfindən  «Balaxanı  və  Bibi  Heybət  fəhlələrinin  təĢkilatı», 

Gəncədə  bir  sıra  millətчi  təmayцllц  burjua  partiyaları  və 

təĢkilatlarы  -  «Mцdafiə»,  «Difai»,  «Qeyrət»,  «Tцrk  sosialist 

federalistlərinin  inqilabi  komitəsi»  -  yarandı.  Gəncə  tədricən 

Azərbaycan milli hərəkatının mərkəzinə чevrilмяйя башлады. 

ХХ ясрин əvvəllərində Azərbaycanda dюvrц nəĢrlər чoxalды. 

Əsrin ilk milli qəzeti- Məmmədağa ġaxtaxtinskinin nəĢrinə icazə 

aldığı  «ġərqi-Rus»  qəzeti  1903-1905-ci  illərdə  Tiflisdə  nəĢr 

olunду. 

Эюрцндцйц  кими,  XIX  əsrin  sonu-XX  əsrin  əvvəlllərində 

Azərbaycanda  ictimai-siyasi  Ģərait  hadisələrlə  zəngin  olmuĢ, 

чoxsaylı  partiyalar,  təĢkilatlar  вя  ъямиййятляр  yaranmıĢdı. 

 

44 

Я.Щцсейнзадя 

Башланмыш милли-демократик щярякатын dцzgцn axara dцĢməsində 

Ə.  Hцsеynzadə,  Ə.Ağayev,  Ц.  Hacıbəyov  və  baĢqaları  mцhцm 

rol oynamıĢlar. 

 

 

 

Azərbaycanda, щямчинин 

mцsəlman  və  tцrk  alə-

mində inqilabi-demokra-

tik  fik  rin  inkiĢafında 

xidmətləri  olan  Ģəxslər  сырасында  Əli  bəy  Hцseynzadəнин  хцсуси 

йери  вардыр.  Ġctimai  xadim,  rəssam  və  jurnalist  Ə.  Hцsеynzadə 

1864-cц  ildə  Salyanda  dцnyaya  gюz  aчmıĢdı.  1885-ci  ildə  Tiflis 

gimnaziyasını  bitirən  Ə.  Hцsеynzadə  яввялъя  Peterburq 

Universitetinin fizika-riyaziyyat fakцltəsində, 

sonra isə Ġstanbul ali hərbi məktəbində təhsil 

almıĢdı.  1889-cu  ilin  may  ayında  Tцrkiyədə 

«Ġttihad 

və 

tərəqqi» 

partiyasının 

yaradılmasında  iĢtirak  едян  Яли  бяй  90-ci 

illərdə  «Osmanlı  cəmiyyəti»  ndə  fəaliyyət 

gюstərmiĢ,  1897-ci  ildə  hərbi-hakim  yцzbaĢı 

sifəti  ilə  Osmanlı-Yunan  mцharibə  sində  iĢ-

tirak etmiĢdi. 

Бир 

мцддят 

Италийада 

галан 

Ə.Hцsеynzadə  ХХ  яsrin  əvvəllərində  Azərbay  cana  qayıdыр  вя 

1905-ci ilin iyulunda H.Z. Tağıyevin yardımı ilə aчılan «Həyat» 

qəzetini  Ə.  Ağayevlə  birlikdə  nəĢr  etdirir.  «Kaspi»  qəzetində 

redaktorluq едян Я.Щцсейнзадя 1906-cı ilin noyabrından 1907-

ci  ilin  sonlarınadək  dərc  olunan  «Fцyцzat»  da  mцdir  və  baĢ 

redaktor iĢləyir. 1910-cu ildə yenidən Ġstanbula qayıdan Əli bəy 

1911-ci  ildə  «Tцrk  yurdu»,  1912-ci  ildə  isə  «Tцrk  ocağı» 

cəmiyyətinin  yaranmasında  iĢtirak  eтмишdi.  1917-ci  il  hadisələri 

zamanı  Bakıda  olan  Əli  bəy  «Mцsavat»  partiyasının  dir-

чəldilməsində фяаллыг эюстярир. 

1.3. Милли - демократик вя ингилаби 

фикрин нцмайяндяляри (Я.Щцсейнзадя, 

Я.Аьайев, Ц.Щаъыбяйов, М.Щади, 

Я.Ъавад) 

 

45 

Я.Аьаоьлу 

Ə.  Hцsеynzadənin  dцnyagюrцĢцnə  babası  ġeyx  Əhməd 

Səlyani, dostu M. F. Axundov və oxuduğu universitetlər təsir et-

miĢdi.  Onun  siyasi,  inqilabi  demokratik  fikirləri  və  ideyaları 

«Siyаsi  fərasət»  kimi  iri  həcmli  əsərində,  «Məktəbi-məxsusi», 

«Tцrklər  kimdir  və  kimlərdən  ibarətdir»,  «Bizə  hansı  elmlər 

lazımdır», «Yazыmыz, dilimiz, birinci ilimiz» və s. məqalələrində 

əks olun muĢdu.  

Mədəni  və  siyаsi  tцrkчцlцk  hərəkatının  Azərbaycanda 

yayıcısı  olan  Əli  bəy  mədəniyyət  чərчivəsindən,  пантцркизм 

чərчivəsindən  kənara  чıxan  ilk  azərbaycanlı  olmuĢdu. 

Я.Щцсейнзадя  vaxtı  ilə  Atatцrkцn  юzцnцn  mənəvi  atası 

adlandırdığı Ziya Gюyalp, Ə. Ağayev, Y.Axcura,  Ġ.Qasпiralı və 

baĢqaları ilə birlikdə tцrkчцlцyцn bir ideya və siйasi cərəyan kimi 

yayılmasında  və  inkiĢafında  bюyцk  rol  oynamıĢdı.  Əli  bəy 

Hцsеynzadə  yazırdı:  «Qafqaz  tцrkləri  tцrklərin  ən  hцr-

riyyətpərvərləridir.  Bu  məmləkətdə  heч  bir  qцvvə  hцrriyyət  ar-

zusunu məhv edə bilməz. Heч bir cəbr və təzyiq, heч bir cəfa və 

əziyyət,  heч  bir  zцlm  və  sitəm  hцrriyyət  odunu  sюndцrə  bilməz. 

Qafqaz hцrriyyət aləminin tarixində mцhцm rol oynayacaqdır». 

Bu  rollardan  ən  бюйцйц  «Qafqaz  və  Azərbaycan  tцrklərinə» 

aiddir.  Онун  «Məktəbi-məxsusi»  məqaləsini  oxuduqca 

anlayırsan  ki,  o  yalnız  panтцrkizm  tərəfdarı  deyil,  həm  də 

turanчıdır.  Y.Axcura  «Tцrkчцлцk»  əsərində  yazырdı  ki,  Əli  bəy 

turanчılığı israrla mцdafiə edirdi. Оnun тuranчılığı 1908-ci ildən 

sonra  Ġstanbulda  digər  «turanчıları», baĢlıcası isə Ziya Gюyalpı 

yaratmıĢdı. 

Башга 

сюзля, 

«TцrkləĢmək, 

ĠslamlaĢmaq, 

AvropalaĢmaq» 

ideyasını 

əsaslandırанлардан 

олмуш 

Я.Щцсейнзадя  Atatцrkцn  fikir  babası  олан  Ziya  Gюyalpın  fikir 

babası иди. 

Tцrkчцlцk  ideya  cərəyanı  və  hərə 

katında,  Azərbaycanın  ictimai-siyasi  fikir 

tari  xində  Əhməd  bəy  Ağayevin  (Ağaoğlu) 

xüsusi yeri vardır. 

 

46 

Rusiyada  və  Qərbi  Avropada  ĢərqĢцnas  алим,  publisist, 

ideoloq  kimi  tanınan  Ящмяд  бяй  1869-cu  ildə  ġuĢada  anadan 

олмушду. Яrəb və fars dillərini юyrənян Ящмяд бяй 1885-ci ildə I 

Tiflis  gimnaziyasında  orta  təhsilini  baĢa  vurmuĢ,  Peterburq 

Texnoloji Уniversitetinə daxil olmuĢ, lakin gюzləri ağrıdığı цчцн 

тящсилини  давам  етдиря  билмямишди.  1888-ci  ilin  əvvəlində  təhsil 

almaq цчцн Parisə gedян Ящмяд бяй 1894-cц ilədək «Kollec de 

Frans»  və  siyasi  biliklər  məktəbində  oxuмуш,  Parisdə  hцquq 

məktəbini,  həm  də  Sarbonna  Уniversitetində  texnologiya 

fakцltəsini  bitirмишди.  Latın,  fransız,  ingilis,  alman  və  rus 

dillərini  юyrənян  Я.Аьайев  1892-ci  ildə  ĢərqĢцnasların 

Londonda keчirilən konfransında «ġiə məzhəbinin qaynaqları»” 

mюvzuсunda məruzə eтмишdi. 

1894-cц ildə Qarabağa  гайыдан Ящмяд бяй йolцstц  Ġstan-

bulda Ə. Hцsеynzadə ilə tanıĢ olur,  «Gənc  fikirlər» təĢkilatı ilə 

əlaqə yaradır.  

Azərbaycanda 

Bakı 

qubernatorluğunda 

dəftərxana 

məmuru  iĢləyən  Əhməd  bəy  ġuĢada  və  Bakıda  fransız  dili 

mцəllimi iĢləyir, «Qafqaz», «Kaspi» qəzetləri ilə əməkdaĢlıq edir, 

«MəĢriq» adlı qəzet burаxmağa cəhd gюstərir. 

Ə. Ağayev 1905-ci ildə Bakıda «Difai» partiyasını yaradır. 

Partiyanın  məqsədi 

ermənilərin 

bədxah 

niyyətlərindən 

qorunmaq və onlara qarĢı mцbarizə апармаг idi. 

1909-cu  ilin  sonunda  Ə.Ağayev  йенидян  Ġstanbula  kючцr. 

1911-ci ildə «Tцrk yurdu», «Tərcцmani-həqiqət» qəzetlərinə redak-

torluq edir. 1918-ci ildə Azərbaycana tцrk qoĢunlarının siyasi mц-

Ģaviri kimi гайыдан Ə.Ağayev  Gəncədə «Tцrk sюzц» qəzetini nəĢr 

etdirir,  ġuĢadan  parlamentə  цzv  seчilir.  1919-cu  ilin  əvvəlində 

Versal  Sцlh  konfransına  yollanan  Ağayev  «Gənc  tцrklər» 

təĢkilatına  mənsub  olması  bəhanəsi  ilə  Ġstanbulda  ingilislər 

tərəfindən щябс олунур, 70 nəfərlə bərabər  Malta adasına сцрэцн 

edilir. 3 ilлик сцрэцндян sonra Ġstanbula gəlян Ящмяд бяй Tцrkiyə 

Рespublikası  yarandıqdan  sonra  Ankaraya  kючцр  вя  Atatцrkцn 

yaxın  adamlarından  biri  olur.  Ə.Ağayev  сцрэцндян  sonra  (1921) 

 

47 

Ц.Щаъыбяйов 

N.Nərimanova məktubla mцraciət edərək Azəрbaycana qayıtmağa 

icazə istəsə də, onun məktubu cavabsız qalır. 

XIX  əsrin  sonunda  islamĢцnas  və  publisist  kimi  yetiĢən 

Ə.Ağayev 90-cı illərdən baĢlayaraq «millət nədir?» sualına cavab 

axtarır,  milli  məsələnin  izahında  dini  юn  sıraya  чəkir.  «Ġslama 

gюrə və islam aləmində qadın”» kitabчasında «qadın” məsələsini 

islamın  tərəqqi  və  tənəzzцl  məsələləri»  kimi  qiymətləndirян 

Ящмяд  бяйин  Qafqaz  tцrklərinin  problemlərinə  marağı  чoxalır. 

Həyat və fəaliyyətinin, mцbarizə yolunun ayrı-ayrı mərhələlərin-

də  mцxtəlif  ideya  və  siyasi  cərəyanlara  meyl  edən  Əhməd  bəy 

1905-1907-ci  illər  inqilabı  zamanı  sosial-demokratiyaya 

yaxınlaĢmıĢ,  irtica  və  sonrakı  illərdə  isə  liberalizm  mюvqeyinə 

keчmiĢdi. Ə.Ağayev 1939-cu ildə vəfat etmiĢdir. 

Azərbaycanın mцtərəqqi ziyalıları iчərisində юzцnə məxsusi 

yeri olan xadimlərdən biri də Цzeyir Hacıbəyovdur. 

Ц.  Hacıbəyov  1885-ci  ildə  Ağcаbədidə 

anadan  olmuĢdu.  Gənclik  illəriни  ġuĢada  ke-

чирян  балаъа  Цзейир  burada  rus-tatar  məktə-

bini  bitirmiĢ,  1889-1904-cц  illərdə  Qori 

seminariyasında  təhsil  almıĢdı.  «Həqiqət», 

«Tərəqqi»  mətbuat  orqanlarında  «filankəs» 

imzası  ilə  məqa  lələr  yazan  Цzeyir  bəy  bir 

mцddət həmin qəzetlərə редакторluq etmiĢdi.  

Ц.Щаъыбяйов  халгымызы  юзцнц  танымаьа, 

ъясарятли  олмаьа,  йени  щяйат  уьрунда  мцба-

ризяйя  сяслямишди.  О,  1906-  ъы  илдя  21  йашында  «Иршад»  гязетиндя 

«Мярязляримиздян 

бири» 

сярлювщяли 

мягалясиндя 

мцбтяла 

олдуьумуз  цмуми  милли  хястяликлярдян  чох  бюйцк  вя  дярин 

тяфяккцрля  сюз  ачараг  йазырды:  «Бизим  юз  гцдрятимизя  етимадымыз 

йохдур. Вармышса да, итибдир. Тяяссцф ки, бизим ъцрятсизлийимиз вя 

аъизлийимизя  мцбтяла  олдуьумуз  щяр  бир  иш  мцгабилиндя  ял-

айаьымызы  баьлайыб  бизи  щярякятсиз  бурахыр.  Ъцрятсизликдян  башга 

бир дя цмумиййят етибари иля диэяр бир сифят дяхи мцшащидя олунур. 

Бу да аъизликдир. Балаъа бир мцсибят вя бядбяхтлийя дцчар оланда 

 

48 

биз  юзцмцзц  билмярря  итиририк.  Яслиня  бахсаг,  бу  да  бизим 

ъцрятсизлийимиздян доьан бир сифятдир… 

…Аъизлик  вя  ъцрятсизлик  эюстярмякдя  мцбаризя  едиб  басыл-

маг  яфсялдир»  …  Аъиз  галыб  мягсядимиздян  сярфи-нязяр  етсяк 

мцтляг  башгаларына  мющтаъ  олаъаьыг.  Мющтаълыг  да  тяняззцля 

йардым  едян  бир  бядбяхтликдир».  Эюрцндцйц  кими,  бюйцк  ядиб 

халгы  юз  азадлыьыны  ялдя  етмяк  цчцн  мцбаризяйя  сясляйир,  бу 

мягсядя  наил  олмаг  цчцн  бцтцн  йахшы  кейфиййятлярин  халгда 

олдуьуну вурьулайырды. 

Истедадыны доьма халгынын милли вя сосиал сийаси азадлыьы, тя-

ряггиси  уьрунда  мцбаризяйя  щяср  етмиш  Ц.Щаъыбяйов  милли 

истиглалын  тяъяссцмц  олан  АХЪ-нин  гурулмасыны  севинъля 

гаршыламыш,  бцтцн  гцввясини  милли  дювлятчилийин  тяшяккцлцня  вя 

инкишафына  щяср  етмишди.  ADR-in  platformasını  qəbul  едян  Цзе-

йир  бяй  1919-cu  il  yanvarın  16-dan  1920-ci  il  aprelin  27-dək 

«Azərbaycan» 

qəzetinin 

redaktoru 

olmuĢ, 

birpərdəli 

«Azərbaycан»  baletini,  «Milli  Azərbaycan  marĢı»  və 

«Azərbaycan» marĢını bəstələmiĢdi. 

М.Я.Рясулзадя  иля  Ц.Щаъыбяйовун  илк  дяфя  щарада  вя  ня 

вахт таныш олмалары барядя дягиг мялумат йохдур. Мялум олан 

будур ки, Цзейир бяй Бакыйа эялян вахт М.Я.Рясулзадя Бакынын 

сийаси  даиряляриндя,  хцсусиля  эянъляр  арасында  сосиал-демократ 

«Щцммят»  групунун  фяал  цзвц  кими  танынырды.  Онун  билаваситя 

иштиракы  иля  «Щцммят»  гязети  няшр  олунурду.  Эцман  едилир  ки, 

«Шярги-рус»  у  охуйан  Цзейир  бяй  Рясулзадянин  мяктуб  вя 

шеирляри  иля  таныш  олмушду.  Бакыйа  эялдикдян  сонра  демократик 

рущлу  зийалыларла  эюрцшян  Ц.Щаъыбяйов  мятбуатда  чыхыш  етмяйя 

башламыш,  еля  бу  сябябдян  дя  АХЪ-нин  идеологларындан  бириня 

чеврилмишди. 

Ц.  Hacıbəyov  millət,  milli  dюvlət  və  milli  dil  məsələlərinə 

xцsusi diqqət yetirmiĢdi. О, мilli-demokratik fikir, milli-azadlıq 

hərəkatıны təkcə siйasi partiyaların, təĢkilatların və cəmiyyətlərin 

fəaliyyəti  ilə  məhdudlaĢдырmırdı.  Elm,  məktəb,  mətbuat, 

ədəbiyyat,  incəsənət  васитяси  иля  xalqı  istiqlal  mцcadиləsinə 

həvəsləndirirdi.  Ц.Щаъыбяйов  АХЪ-нин  «…йахын  эяляъякдя 

 

49