Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети



Yüklə 3,49 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/31
tarix30.12.2019
ölçüsü3,49 Mb.
#30029
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   31
em XX


4.4. Милли щюкумятин йарадылмасы вя 

фяалиййяти.  Ш. М. Хийабани 

 

184 


Ш.М.Хийабани 

MH  sədri  Xiyabani  seчilmiĢdi,  maliyyə  nazirлийи  də 

bilavasitə  onun  nəzarəti  altında  idi.  Maarifчilik  iĢlərinə  rəislik 

Əbцlqasim  Fiyuzata,  vəqf  idarəsi  -  Məhəmmədhцseyn  Səfvətə, 

qoĢun rəisliyi Mцzəffər Ələm Sərdara həvalə edilmiĢdi. 

MH sяdri Шейх Мящяммяд Хийабани (1879/80-1920) cаван 

йашында  Иран  Мяшрутя  ингилабында  иштирак  едян  бюйцк  рущани 

алим  вя  мцcтящидлярдян  бири  иди.  Иран  Сосиал-

Демократ 

(Иътима- 

иййун-Амиййун) 

партийасынын  рящбяри  Яли  Мцсйю  Мяшрутя 

ингилабы  дюврцндя  ону  Азярбайcан  яйалят 

янcумянинин  башчысы  тяйин  еtmiшди.  Онун 

иътимаи  фяалиййяти  вя  нцфузу  Иранын  мцртяcе 

даиря  лярини  горхуйа  салырdы.  Иранын  Хариcи 

Ишляр 


Назири 

Щясян 


Вцсуг 

цддювля 


Хийабанийя  суи-гясд  щазырлатмышды.  Бу 

гясддян  хябярдар  олан  Шейх  эизли  сурятдя 

Тещрандан  чыхмыш  вя  Хорасан  йолу  иля 

Ашгабада, орадан Мащач-Галайа эетмишди. 

Хийабани  Биринcи  Дцнйа  мцщарибяси  яряфясиндя  Тябризя 

гайыдыр  вя  бурада  Мяшрутя  ингилабынын  яняняляри  уьрунда  сийаси 

мцбаризяйя  гошулур.  О,  Мцзяффяряддин  шащ  тяряфиндян 

имзаланмыш  Конститусийанын  ямялдя  щяйата  кечирилмяси  цчцн 

азадлыг  вя  милли  истиглалиййят  щярякатынын  идеолоjи  ясасларыны 

щазырлайыр. 

Хийабани  бир  нечя  ил  Тябриз  шящяриндя  эениш  тяшкилати  вя 

тяблиьати фяалиййят эюsтярир вя 1920-ъи илин апрелиндян Тябриз цсйа-

нына рящбярлик едяряк сийаси щакимиййяти яля алыр. Алты ай мцддя-

тиндя  Азярбайcaнда  щакимиййят  Хийабани  вя  онун  тяряфдарла-

рынын ялиндя галыр. 

Хийабани 20-cи ясрин биринcи рцбцндя Азярбайcан вя бцтцн 

Иранда  халг  щярякаты  идеолоэийасыны  демократик  принсипляр 

ясасында инкишаф етдирмякдя мцщцм рол ойнаmıĢdı.  

Шейх Мящяммяд Хийабани «Ня етмяли» мягалясиндя юзцнц 

Мяшрутя тяряфдары адландыран вя яслиндя мяшвярят цсулуну тапда 

лайан  щакимиййяти  ифша  етмишди.  О,  мцбаризлик  вя  cясарят  мяк 


 

185 


тябинин ясасыны гоймушду. «Горху вя cясарят» адлы мягалясиндя 

йазырды:  «Горхурам  сюзц,  ону  дейян  адамын  юз  виcданы  гар-

шысында биабырcасына етдийи етирафдыр. Горхурам сюзц рязалятин əн 

алчаг дяряcясини вя ону дейян адамын рущ дцшэцнлцйцнц андыран 

бир  формул  вя  ифадядян  ибарятдир.  Горху  инсанын  тябиятиндя 

мювcуд олан ян чиркин бир щисс вя уьурсуз бир щяйаcандыр. Горху 

адамы  мярдлик  шяряфиндян  вя  алиcянаблыгдан  мящрум  едир. 

Горхаг  бир  миллят  ися  чох  чякмядян  башга  бир  гяддарын  ялиндя 

эирифдар  олар.  Горху  инсанын  гул  олмасынын  башлыcа 

сябябляриндяндир.  Горху  тямяддцнцн,  йенилийин  габаьында 

дуран ян бюйцк манеядир. Инсан дцнйайа бир дяфя эялиб, мцтляг 

юлмялидир,  анcаг  бурада  неcя  йашамаг  вя  неcя  юлмяк  гаршыда 

дурур». 

Мадди иэидликдян бящс едян шейх йазырды ки, тящлцкя вя хятяр 

гаршысында сойугганлылыгдан ибарятдир ки, онун ян йцксяйи юлцмя 

гаршы етинасыз олмагдыр, чцнки ян бюйцк тящлцкя юлцмдцр вя щеч 

кяс  юлцмля  ики  дяфя  гаршы-гаршыйа  эялмяйяcякдир.  Мадди  иэидлик 

еля  бир  щягигятдир  ки,  ону  мянимсямяк  мцмкцндцр.  Щяр  бир 

адам  ади  тящлцкяйя  раст  эялдикдя  щяйаcанланыр,  юз  арамлыьыны 

итирир. 

Хийабанийа  эюря  мяняви  иэидлик    юз  етирасларына  щаким 

олмаг  вя  онлары  юзцня  табе  едя  билмякдян  ибарятдир.  Баcарыглы 

шяхсляр  юз  няфсляриня  цстцн  эяля  билирляр…  Беля  шяхсляр 

мяьлубедилмяздирляр.  Буна  эюря  дя,  мяняви  иэидлийин  вахты 

вардыр… 


Гочаг  бир  сяркярдянин  гялябя  чалмасына,  наилиййятляр  ялдя 

етмясиня сябяб анcаг халгларын гочаглыьы олмушдур. Гочаг халглар 

бяшяриййятин  динcлийини  тямин  етмяли,  демократийанын  инкишафы  вя 

тякамцлц  уьрунда  иэидлик  эюстярмяли  вя  горхмамалыдырлар» 

Хийабани дейирди: «Азярбайcан демократийасы юз мцгяддаратыны 

юз ялиндя сахламалы, щямишя сайыг олмалыдыр. Еля чыраг йандырмаг 

лазымдыр kи, ихтийары юз ялимиздя олсун. Азярбайcанa щакимиййят 

едян Милли щюкумят бцтцн Иран цчцн нцмунядир. Иранын азадлыьы 

Азярбайcанын  азадлыьынын  айрылмаз  щиссясидир.  Бизим  истядийимиз 



 

186 


Милли  щюкумят  еля  бир  щюкумятдян  ибарят  олсун  kи,  халгы  пак, 

доьручу нцмайяндяляр тямсил етсинляр. 

…Биз ашаьы синифляри юз иътимаи щцгуглары иля таныш етмялийик, 

онлары елм вя билик силащы иля силащландырмалыйыг ки, юз азадлыгарыны 

мцдафия етмяк цчцн мющкям дайансынлар. Елмсиз бир миллят зцлм 

алтында язиляр, юз истиглалыны итиряр». Бюйцк шейхин фикирляри бу эцн 

цчцн дя актуалдыр. 

MH  partiya  proqramından  чıxıĢ  едяряк  Cənubi 

Azərbaycanda  kənd  təsərrцfatı,  maarif,  maliyyə,  ədliyyə  və  s. 

sahələrdə islahatlar və baĢqa tədbirlər həyata keчirməyə baĢladı. 

Milli  hюkumət  ilk  nюvbədə  Təbriz  əhalisinin  həyat  Ģəratini 

yaxĢılaĢdırmaq  məqsədilə  hюkm  sцrən  qanunsuzluq  və 

юzbaĢnalığa  son  qoydu,  чoxiĢlənən  malların  qiymətini  aĢağı 

saldı,  sabit  qiymət  mцəyyən  etdi,  xırda  tacir,  sənətkar  və 

kəndlilərin  vəziyyətini  nəzərə  alaraq  Təbrizlə  ətraf  kəndlər 

arasında  mal  mцbadiləsinin  yaxĢılaĢması  цчцn  tədbirlər  gюrdц. 

Вergi  sistemi  və  torpaq  mцlkiyyəti  sahəsində  islahat  keчirmək 

цчцn  layihə  hazırlandı.  Layihəyə  gюrə  kəndli  mцlkədarlardan 

torpağı  yalnız  satın  ala  bilərdi.  Bunun  цчцn  kəndliyə  mцəyyən 

edilmiĢ  vaxtda  юdəmək  Ģərti  ilə  bankdan  borc  pul  verilməsi 

nəzərdə  tutulurdu.  Komissiya  vəqf  torpaqlarının  həmin  yolla 

kəndlilər tərəfindən satın alınmasını nəzərdə tuturdu. 

Gюrцndцyц kimi, Milli hюkumət kəndliləri цsyan ətrafında 

birləĢdirmək,  hərəkatı  daha  mцтəĢəkkil  etmək  цчцn  мцщцм 

məsələ olan torpaq məsələsini məhdud Ģəkildə  дя олса həll edə 

bilмишdi. 

 

Тябриз  цсйаны  бцтцн  Ġранда 



бюйцк  халг  щяйяcанларына  вя  милли 

интибаща сябяб олдуьундан гохуйа 

дцшян  Ġранын  щаким  даиряляри  цсйаны  йатырмаг  вя  Хийабанини 

арадан галдырмаг гярарына эялдиляр. 

1920 - ъи илин сentyabr айынын ilk gцnlərində Hidayət Mцx-

birцssəltənə  Təbrizə  daxil  oldu.  Mцxbirцssəltənənin  Cənubi 

Azər  baycana  gюndərilməsi  ərəfəsində  Əmir  ƏrĢəd,  Nəsrullah 

4.5. Цsyanın yatırılması  

və hərəkatın məğlubiyyət 

səbəbləri 


 

187 


Yurdчu  və  baĢqalarının  feodal  bandaları  Ġran  hюkuməti  və 

ingilislərin  təhriki  ilə  yenidən  цsyanчılara  qarĢı  fəaliyyətə 

baĢladılar. Əmir ƏrĢəd Əhərə hцcum etмиш, orada Seyfцlmцlkцn 

baĢчılığı altında olan demokratik qцvvələri mцhasirəyə alмышdı. 

Дemokratik  qцvvələr  Əhərin  mцdafiəsinə  qalxdılar.  MH 

Təbrizdən  HaĢim  Neysarinin,  Urmi  yadan  isə  Ağazadənin 

baĢчılığı altında onlara kюmək gюndərdi. Gюndərilən qцvvələrин 

Əmir  ƏrĢədin  dəstəsи  ilə  Ģiddətli  dюyцĢə  girmələrinə 

baxmayaraq,  Əhərdəki  hissələrlə  birləĢə  bilмядиляр  вя  Bilvərdi 

kəndində  mцhasirəyə  dцĢdцlər.  Əmir  ƏrĢədin  qцvvələri  Sərənd 

və Xurmalı tərəfindən  Təbrizə yюnəldilər. Onun kəĢfiy yatчıları 

Təbriz  yaxınlığında  olan  Kəklikbalağa  yetiĢdilər.  MH  təcili 

surətdə  Zeynalabdin  Qiyaminin  baĢчılığı  ilə  iki  top,  bir  neчə 

pulemyot  və  s.  диэяр  hərbi  ləvazimatla  təchiz  olunmuĢ  200 

nəfərlik  qцvvəni  Əhərdə  və  onun  yaxınlığında  mцhasirəyə 

dцĢmцĢ  demo  kratlara  kюməyə  gюndərdi.  Qaradağ  əhalisi  дя 

цmumi  hərəkata  qoĢularaq  bюyцk  fədakarlıqla  Seyfцlmцlkцn 

baĢчılığı  altında  Əhərin  mцhasirəsini  йарdılar  və  mцdafiədən 

hцcuma  keчdilər.  Hərbi  ləvazimata  bюyцk  ehtiyacы  olan  bu 

qцvvələr  Qiyamının  hissələri  ilə  birləĢərək,  цч  tərəfdən  Əmir 

ƏrĢədin qцvvələri цzərinə hцcuma keчdilər. Əmir ƏrĢəd Uxariyə 

чəkildi.  Bu  vaxt  Neysarinin  qцvvələri  дя  mцhasirədən  чıxaraq 

Əhərə  gəldi.  Əhər  daxilində  Əmir  ƏrĢədlə  əlbir  olan 

irticaчılardan  Mirzə  Əhməd  Mцctəhid,  Mirzə  Ġsmayıl 

HəkimbaĢı,  Mir  Kazım,  HaĢım  və  baĢqaları  ələ  keчirilərək, 

Kəley bərə сцrgцn edildi. 

АДР-ин силащлы мцгавимятиня бахмайараг яксингилаб сент-

йабрын  12-дя  Ала  Гапыны  яля  кечирди.  Сентйабрын  14-дя 

«Тяъяддцд»  гязетинин  бинасы  даьыдылды.  Цсйанчылара  амансыз 

диван  тутулду.  Хийабани  гящряманъасына  щялак  олду.  Шейхин 

фаcияли юлцмцндян хябяр тутан «Азадистан» jурналынын баш редак-

тору Мирзя Таьы Рəфят интищар етди. Шейхин 300 няфярдян артыг тя-

ряфдашы туtuлуб щябс едилди. 


 

188 


Беляликля, Тябриз цсйаны йатырылды. Цсйан мяьлуб олса да, бу 

щярякат  Ъянуби  Азярбайъан  тцркляринин  Иранда  хариъилярин 

аьалыьына, иртиъа юзбашыналыьына гаршы мцбаризясиндя парлаг сящифя 

тяшкил едир. 

Тябриз  цсйаны  Иран  тцркляринин  -  азярбайъанлыларын  юз  милли 

варлыьы  уьрунда  мцбаризясинин  шанлы  сящифясидир.  Хийабани  ися 

мцбаризянин  байрагдары  олараг  азярбайъанлыларын  гцрур  вя 

дяйанят рямзиня чеврилмишди. 

Мящяммяд Таги Хан Пей-

сан  1887-ъи  илдя  Тябриздя  доьул-

мушду.  Биринъи  Дцнйа  мцща-

рибясиндя  йараланан  Мящяммяд  Таги  мцалиъя  олунмаг  цчцн 

Алманийайа  эетмиш,мцалъя  олундугдан  сонра  алман  ордусуна 

дахил  олараг  щярби  биликляря  йийялянмиш,  1920-ъи  илдя  Тещрана 

гайытмышды.  Рза  шащ  ону  Шейх  Мящяммяд  Хийабанинин 

Азадистан  дювлятини  мящв  етмяк  цчцн  эюндярмяк  истяся  дя  о, 

бунунла 

разылашмамышды. 

Хорасан 

вилайятинин 

щярби 

командирлийини гябул едян Мящяммяд Таги орада гайда-ганун 



йаратмаг мягсядиля бир сыра ишляр эюрмцшдц. Мящяммяд Тагинин 

ишляри  Хорасанын  валиси  Вцсугуддювлянин  гардашы  Ящмяд 

Гявямцссялтяняни вя инэилисляри наращат етмяйя башламышды. 

Вали иля Мящяммядин арасында илк мцнагишя сийаси дустаг-

ларын  талейи  иля  ялагядар  йараныр.  Гявямцссялтяня  сийаси 

дустагларын  халгын  гаршысында  эцллялянмясини,  Мящяммяд  Таги 

ися  азад  бурахылмасыны  истяйирди.  Лакин  баш  верян  бир  щадися 

Мящяммяд Тагийя гисас алмаг имканы йаратды. Беля ки, 1921-ъи 

илин май айында Тещрандан Мящяммяд Тагийя фярман эялди ки, 

Гявямцссялтяняни  Тещрана  йолласын.  Фцрсяти  фювтя  вермяйян 

Мящяммяд  Таги  ону  тутуб  нязарят  алтында  Тещрана  йоллады. 

Она  мяхсус  ямлак,  пул  вя  диэяр  шейляр  дювлят  адына  мцсадиря 

едилди. Беляликля, азадихащларын гаршысында мейдан ачылды. 

Мящяммяд  Таги  Хан  1920-ъи  илдя  Хорасанда  цсйан 

байраьыны галдырды вя 1921-ъи илин апрел айында мцстягиллийини елан 

етди.  Милли  орду  йарадылды,  онлары  «Фядаи»  адландырды.  Гыса 

мцддятли  щярби  курслар  тяшкил  едилди.  Мяшщяддя  хястяханалар  вя 

4.6. Мящяммяд Таги Хан 

Пейсан щярякаты 


 

189 


йетимханалар ачылды. Кяндлилярин дювлятя олан борълары баьышланды, 

торпагсызлара торпаг верилди. 

Лакин  бу  заман  мяркяздя  вязиййят  дяйишмишди.  Гявямцс-

сялтяня  щябсдян  азад  олунмуш  вя  баш  назирлийя  тяйин  едилмишди. 

О, шащла ял-яля веряряк Мящяммяд Тагинин щярякатыны йатырмаг 

вя Тагийя диван тутмаг щаггында план щазырлайырды. Мящяммяд 

Тагинин ислащатлары инэилислярин мянафейиня тохундуьундан онлар 

ъасуслары  Бейлини  Тещрана  йоллайараг  Тагини  яля  алмаьа 

чалышырдылар.  Анъаг  истякляриня  наил    олмадыгда  дин  адамларына 

пул веряряк онун щаггында шайяляр йаймаьа башладылар.

 

Бундан 


да  нятиъя  щасил  олмадыгда  онун  цстцня  4.000  няфярлик  орду 

эюндярилди.  Илк  вахлар  Мящяммяд  Тагинин  гцввяляри  инэилислярин 

вя  Рза  шащын  гцввя  ляриня  гаршы  уьурла  дюйцшдц.  Мящяммяд 

Таги ханын мягсяди Ъяфярабад тяпяляриня сары эетмяк вя орадакы 

дюйцшлярдя иштирак етмяк иди. Анъаг о, да Сяттархан вя Баьырхан 

кими хяйанятля цзляшди вя гятля йетирилди. 



 

 

 

190 


Н.Няриманов 

 

В   Ф Я С И Л 

 

Азярбайъан 1920 -1941-ъи иллярдя 

 

 

1920-ъи  ил  апрелин  27-дян 

28  -  ня  кечян  эеъя  болшевикляр 

Азярбайъан Халг Ъцмщурий йятини девирдиляр вя щакимиййяти яля 

кечирдиляр.  27 апрел 1920 - ъи ил тарихдя Н. Няри 

манов,  М.Щцсейнов,  Г.Мусабяйов,  Щ.Сул 

танов, Я.Гарайев, Д.Бцнйадзадя, Ъ.  Илдырым  

ХЫ  орду  дямирйолу  савашы  хяттинин  ясэяри 

комиссары 

И.К. 


Дудиня 

«Бакынын 

яля 

кечирилмяси  мцнасибятиля  тябрик  мяктубу» 



эюндярдиляр.  Мяктубун  ичярясиня  брилйант  да 

гойулмушду.  1920-ъи  ил  апрелин  28-дя 

Мцвяггяти Ингилаб Комитяси Азярбайъан ССР 

Халг  Комиссалары  Советинин  тяркибини  ашаьы-

дакы кими тясдиг етди: 

Н.Н.Няриманов-ХКС-нин  сядри  вя  халг  хариъи  ишляр 

комиссары 

Ъ.Илдырым - Халг Щярби Дяниз Комиссары 

Щ.Щ.Султанов - Халг Дахили Ишляр Комиссары 

Я.Щ.Гарайев - Халг ямяк вя ядлиййя комиссары 

Г.М.Мусабяйов - Халг якинчилик, тиъарят, сянайе вя ярзаг 

комиссары  

М.Д.Щцсейнов - Халг малиййя комиссары 

Д.Х.Бцнйадзадя  -  Халг  маариф  вя  дювлят  нязаряти 

комиссары 

Ж.Кяримов-Халг почт, телеграф вя йоллар комиссары 

А.Я.Ялимова - Халг сящиййя вя щимайя комиссары  

Азярбайъан  совет  щюкумятинин  илк  кабинетинин  тяркиби 

сонралар  дяфялярля  дяйишмиш,  онун  сялащиййятляри  Мяркязин  истяйи 

иля эащ азалдылмыш, эащ да артырылмышды. 



5.1. Азярбайъанда совет 

режиминин бяргярар олмасы 

 

191 


ХЫ Гызыл Ордунун Бакыйа йцрцшц

 

ъуму 

 

 

щцъцмц. 

1920-1945-  ъи  иллярдя  Азярбайъан    К  (б)  МК    катиби  вязи 

фясини    В.И  Нанейшвили  (23  ийул  1920-  8  сентйабр  1920), 

Е.Д.Статсова (9-15 сентйабр 1920), В.Е.Думбадзе (15 сентйабр 

-24  октйабр  1920),  Э.Н.Камински  (24  октйабр  1920-  24  ийун 

1921),  С.М.Киров  (24  ийун  1921-  20  йанвар  1926)  тутмушлар. 

А.Гарайев  (4  декабр  1925-29  декабр  1929),  Р.А.Ахундов  (4 

декабр 1925- 21 йанвар 1926; 24 декабр 1929- 15 ийул 1930, 18 

август  1930)  Азярбайъан  МК    катибляри,  Н.Ф.  Эикало  (11  ийул 

1929-  4  август  1930),  В.И.  Полонски  (  18  август  1930-  6  феврал 

1933), Р. Э. Рубен ( 6 феврал -10 декабр 1931) вя М.Ъ.Баьыров 

(  10  декабр  1933-18  апрел  1953)  Азярбайъан  МК      биринъи 

катибляри  вязифясиндя ишлямишляр.  

Азярбайъан  щюкумятиня  Н.Няриманов  (апрел  1920-  март 

1922),  Г.Мусабяйов  (апрел  1922-март  1930),  Д.Бцнйадзадя 

(март 1930- октйабр 1932), М.Ъ.Баьыров (октйабр 1932- декабр 

1933),  Щ.Рящманов  (декабр  1933-октйабр  1937),  Т.Гулийев 

(нойабр 1937- феврал 1954) рящбярлик етмишляр. 

Советлярин  щакимиййяти 

1920-ъи  илин  май  айынын 

биринъи  йарысында  демяк  олар 

ки, 


бцтцн 

Азярбайъанда 

гурулду.  Бир  сыра  партийалар 

йени 


щюкумятя 

хейирхащ 

мцнасибятлярини  бил  дирдиляр, 

щятта  щюкумятин  тярки  биня 

дя  дахил  олдулар.  Анъаг 

болшевикляр  апрелдя  щакимий- 

йяти  тящвил  аларкян  вердикляри 

сюзц  тутмадылар.  ХЫ  Гызыл 

Орду  нун  хцсуси  шюбяси, 

фювгяладя 

комиссийа 

«Мцсават»  партийа  сынын, 

диэяр  сийаси  ъяряйанларын  вя  групларын  цзвлярини  тягиб  етмяйя 

башладылар.  Партийаларла  баьланмыш  сазишя  ямял едилмяди,  онларын 

цзвляринин  щяйатынын  вя  ямлакларынын  горунмасына  даир 


 

192 


ющдяликляр  йериня  йетирилмяди.  Бу  мясялянин  фаъияли  олдуьуну 

Н.Няриманов 1921-ъи ил майын 8-дя чаьырылан Биринъи Азярбайъан 

Советляр гурултайында етираф етмишди. 

Азярбайъан Ъцмщуриййятинин лидерляри, эюркямли нцмайян-

дяляри,  иътимаи  тяшкилатларын,  сийаси  партийаларын  рящбярляри, 

щярбичиляр  щябс  едилдиляр.  Онларын  бир  чоху  Нарэин  адасында 

эцллялянди,  Словеткс  адаларына,  Суздала,  Новгорода    вя  б.  

йерляря   щябс дцшярэяляриня эюндярилдиляр. Ялбяття, бцтцн бунлар 

Азярбайъан Ингилаб Комитясинин иъазяси олмадан рус шовинистляри 

вя ермяни дашнагларынын башчылыг етдийи ХЫ Гызыл Ордунун хцсуси 

шюбяси  тяряфиндян  щяйата  кечирилирди.  Дашнаг  террорчулары  1920-

1921-ъи  иллярдя  Ф.Хойскини  вя  Щ.Аьайеви  Тифлисдя,  Бещбудаьа 

Ъаваншири  Малта  адасында  гятля  йетирдиляр.  Эенерал  Сцлейман 

Сулкевич,  щюкумят  цзвляри  Х.Ряф  бяйов,  И.Зийадханов,  алим  вя 

педагог  Ф.Кючярли,  профессор  Зимин  вя  башгалары  щялак  олдулар. 

Азярбайъан  щюкумятинин  башчыларындан  бири  Н.Йусифбяйли 

гулдурлар  тяряфиндян  Кцрдямирдя  юлдцрцлдц.  М.Я.Рясул  задя  ися 

бир  заманлар  (1907-  ъи  илдя)  юлцмдян  хилас  етдийи  И.Сталин 

тяряфиндян  щябсдян  азад  едилди  вя  Москвайа  ишя  дявят  олунду. 

Сонралар  М.Я.Рясулзадя  Тцркийяйя  эедя  билди.  АДР-ин  вя  Азяр 

байъан зийалыларынын бир чох эюркямли хадимляри Я.М.Топчубашов, 

Я.Аьайев,  А.Шейхулисламов,  Ъ.Щаъыбяйли,  М.Б.Мяммядзадя, 

Мус тафа Вякилов, Мирзя Ясядуллайев, Ябдцляли бяй Ямиръан вя 

башгалары  мцщаъирятдя  олдуглары  цчцн  фаъиядян  узагда  галдылар, 

лакин вятяндян кянарда дцнйаларыны дяйишдиляр. 

Совет щакимиййятини яля кечирян болшевикляр кцтляви щябсляря 

башлады.  ХЫ  Ордунун  хцсуси  шюбясинин  ряиси  Панкратов  бцтцн 

идаря, мцяссися вя тяшкилатлара мцраъият едяряк 1920- ъи ил 27 апрел 

тарихинядяк ишчилярин щарада, щансы вязифядя чалышмалары, майын 21- 

дян саат 2 - дян эеъ олмайараг ишчилярин шяхси ишляринин Фювгяладя 

Комиссийайа  тящвил  верилмясини,  щяр  айын  яввялиндя  шяхси  щейятдя 

олан  дяйишикляр  щаггында  мялуматларын  вахтында  чатдырылмасыны 

гяти  шякилдя  тяляб  етди.  Тяляб  олунан  мялуматлары  вермяйянлярин 

ъидди ъязаландырыла ъаьы билдирилирди. 1920 - ъи илин апрелиндян щямин 

илин  сентйабрынадяк  Азярбайъан  хцсуси  хидмят  органлары  1.308 


 

193 


Азярбайъан Иътимаи Шура (Ъцмщуриййяти) щюкумятинин илк 

тяркиби. 1920-ъи ил 

 

няфяри    нязарят  алтына  алдылар.  Иш  о  йеря  чатды  ки,  Н.Няриманов 



1920-ъи  ил  майын  27-дя  «Кифайят  гядяр  ясас  олмадан  тутулуб 

сахланыланларын  щамысыны  щябсдян  бурахмаг  цчцн  хцсуси 

комиссийанын  йарадылмасы  щаггында»  декрет  имзалады.  Ийун 

айынын 12- дя ися Н.Няриманов щябс йерляриндя олан фящля, кяндли 

вя  ясэярлярин  эениш  шякилдя  амнистийасы  щаггында  декрет  верди. 

Августун  12-дя  имзаланан  ямря  эюря  идаря  мцдириййятинин 

иъазяси  олмадан  гуллугчуларын  хидмяти  щярякятляриня  эюря  Фящля 

Кяндли  органлары  тяряфиндян  щябс  олунмасы  гадаьан  олунду. 

1920-ъи ил нойабрын 6-да «юзляринин шцурсузлуьу вя сийаси йеткин-

лийинин  чатышмазлыьы  уъбатындан  истяр  цмуми,  истярся  дя  сийаси 

характерли ъинайятляр тюрятмиш бцтцн шяхсляр» барясиндя амнистийа 

тятбиг олунду. 

Бцтцн  бунлар  эюстярир  ки,  совет  щакимиййяти  йени 

гурулушдан  наразы  оланлары,  милли  мцстягилик  уьрунда  мцбаризя 

апаранлары,  сийаси  тяшкилатларын  вя  ъяряйанларын  лидерлярини, 

зийалылары  тягиб  етмиш,  онлар  сахта  иттищамларла  эцнащландырылмыш 



 

194 


вя ъязаландырылмышлар.  

Азярбайъандакы  сийаси  дурум  эетдикъя  дяринляширди. 

Азярбайъан  ССР  ХТШ-нын  сядри  Н.И.Солойовун  Лениня 

эюндярдийи  «Чеврилишдян  сонракы  ики  айда  (1920-ъи  ил  май-ийун) 

Азярбайъанда 

бизим 


сийасятимиз» 

адлы 


мяктубунда 

Азярбайъандакы  вязиййятдян  бящс  едяряк  билдирирди  ки, 

Азярбайъан  Ингилаб  Комитясинин  азярбай  ъанлылардан  олмасы 

мцсбят фактдыр, лакин ингиаб комитясинин башынын цстцндя АК (б) 

П МК дурмур вя бурада рящбяр рол ермяни вя эцръц груплашма-

сындадыр. Бу груп МК васитясиля кцтляви щябсляр кечирир, зийалылары 

мящв  едирляр  …  Ермянистан  Республикасы  йаранаркян  онун 

щцдудларындакы 250 мцсялман кяндинин щамысы мящв едилмишди». 

Соловйовун  мяктубу  совет  Русийасынын  дашнаг  Ермянистанла 

бирликдя Азярбайъанда щяйата кечирилян сийасятинин ич цзцнц ачыр. 

Вязиййят  Биринъи  Цмумазярбайъан  советляр  гурултайында 

мцзакиря олунмуш вя  гурултайын гярарына ясасян Н.Няриманов 

1921-ъи  ил  майын  26-да  «Азярбайъанын  советляшмяси  дюврцндя 

(1920-ъи  ил  апрелин  28-  дян  1921-ъи  илин  майын  26-дяк)  Азярбай 

ъанын  щцдудларындан  кянара  сцрэцн  едилмиш  истяр  мцлки,  истярся 

дя  щярби  идарялярдя  чалышан  бцтцн  шяхслярин  РСФСР-ин  щябс 

дцшярэяляриндян,  щябсханаларындан  вя  щябс  йерляриндян  азад» 

олунмасы  вя  гайтарылмасы  щаггында  мяктубла  В.И.Лениня 

мцраъият етмишди. 

Болшевик  сийасяти  Азярбайъанда  аълыьа  сябяб  олду. 

Ъцмщуриййят дюврцндя Бакыда чюряйин гиймяти 25, ятин гиймяти 

20,  сцдцн  гиймяти  10  гяпик  идися,  1921-  ъи  илин  апрелиндя  бу 

гиймятляр  мцвафиг  олараг  1.000,  3.000,  700  рубладяк 

йцксялмишди.  Гиймятляр  дурмадан  артырды.  1921-  ъи  илин  пайызына 

гядяр  чюряйин  гиймяти  6.500,  йаьын  гиймяти    2.500  рубладяк 

йцксялди. Халг йемяйя щясрят галмышды. 

Азярбайъан  Фювгяладя  Комиссийасынын  1921-  ъи  илин  

йанвар  айынын  1-  ня  олан  мялуматында  Губадлыда  1921-  ъи  илин 

ийун айында щяр эцн 20-25 няфяр инсанын юлдцйц гейд олунурду. 

Азярбайъан  ФК-нын  1923-  ъц  илин  йанвар  айында  Азярбайъан 

К(б) П  МК катиби С.М.Кирова эюндярдийи 77 сайлы мяктубунда 


 

195 


ишчи  вя  кяндлилярин  дурумунун  одугъа  аъынаъаглы  олдуьу 

билдирилирди. 

Щадисялярин  эедиши  Ермянистанда  вя  Эцръцстанда  совет 

щакимиййятинин  гурулмасындан  сонра  гисмян  юз  мяърасына 

дцшдц. Гафгазда иътимаи-сийаси вязиййят дяйишди. 

Азярбайъан болшевикляр тяряфиндян ишьал олунса да, юз мцс-

тягиллийини  сахламаг  цчцн  мцхтялиф  йоллардан  истифадя  олунурду. 

Лакин 


РСФСР 

щюкумяти 

мцтямади 

олараг 


Гафгаз 

республикаларынын  суверенлийини  позур,  баш  верян  мцнагишяляри 

юзц  «тянзимлямяйя»  чалышырды.  Нящайят,  Эцръцстанда  совет 

щакимиййятинин 

гурулма 

сындан 


сонра 

Азярбайъанла 

мцнасибятляр «гайдайа дцшдц». 

Азярбайъанын  игтисадиййаты  мяркяздян  эюндярилян  хцсуси 

мандатлылар  тяряфиндян  идаря  олунурду.  А.Р.Серебровски, 

Н.Баринов  халг  тясяррцфатынын  айры-айры  сащяляриня  рящбяр  тяйин 

едилмишдиляр.  Тябии  ки,  онларын  кюмякчиляри  вя  силащдашлары  яксяр 

щалларда  башга  миллятлярин,  хцсусян  ермянилярин  нцмайяндяляри 

олурдулар. Бакы партийа, щямкарлар вя диэяр иътимаи тяшкилатларда 

ермянилярин  тясири  бюйцк  иди.  Йаранмыш  гейри  -  саьлам  мцщит 

гаршылыглы  етимады  зяифлятдийиндян  Москван  юз  тясирини  партийа 

васитясиля щяйата кечирмяйя чалышырды. 

Мяркяз  емиссарларынын  гейри-нормал  фяалиййятинин  аъы 

нятиъяляр веряъяйини яввялъядян щисс едян Н.Няриманов дяфялярля 

Г.К.Оръоникидзенин  вя  онун  силащдашларынын  дцзэцн  олмайан 

щярякятляри щаггында РК (б) П МК-йа, шяхсян Лениня мялумат 

вермишди.  Г.Оръоникидзени  «Сталинин  йанындакы  эенерал-

губернатор»  адландыран  Н.Няриманов  онун  ачыг  мцстямлякя 

сийасятини  писля  йирди.  О,  Азярбайъаны  РСФСР  иля  бирляшдирмяк 

истяйян 


Оръони 

кидзедян 

фяргли 

олараг 


республиканын 

мцстягиллийинин  горунуб  сахланмасына  чалышырды.  Н.Няриманов 

«…партийа  эцнбяэцн,  саатба  саат  парчаланыр.  Щазырда 

Загафгазийада  бизим  щакимиййятимиз  йал  ныз  сцнэц  эцъцня 

йашайыр..» дейя мяркязя эилейлянирди. 

Азярбайъан,  онун  цряйи  олан  Бакы  щаггында  формалашан 

мянфи  фикирлярин  ян  дящшятлиси  Бакыны  Азярбайъандан  айырмаг 


 

196 


тяшяббцсц, ону Русийа империйасынын яразиси елан олунмасы ъящд-

ляри  иди.  Бу  сащядя  Сталинин  Х  гурултайда  сюйлядийи  фикирляр  дя 

юнямли  рол  ойнамышды.  Сталин  Азярбайъан  нцмайяндя  щейятиня 

хитабян демишди: «Бакы Азярбайъанын нящриндян бюйцмямишдир, 

йухарыдан  Нобел,  Ротшилд,  Вишау  вя  башгаларынын  сяйи  иля 

гурулмушдур.  Азярбайъанын  юзцня  эялдикдя  ися  о,  ян  эеридя 

галмыш  патиархал-феодал  мцнасибятляр  юлкясидир.  Буна  эюря  дя, 

Азярбайъаны  мян  капитализм  мярщялясини  кечмямиш  уъгарлар 

групуна аид едирям вя бу уъгарлары совет тясяррцфаты чярчивясиня 

дахил  етмяйин  юзцнямяхсус  метод  ларыны  онлара  тятбиг  етмяк 

лазымдыр». 

Яслиндя  бу  сийасятин  кюкцндя  дашнаг-ермяни  хцлйасы 

дайанырды.  Дашнаглар  мяркяздя  нцфузлу  вязифяляри  тутан 

щямвятянляринин  вя  диндашларынын  кюмяйи  иля  Азярбайъан 

яразисини  яля  кечирмяк  истяйирдиляр.  Бакынын  вя  мядян 

районларынын  рясми  сянядлярдя  «Русийанын  яразиси»  кими 

эюстярилмяси дя бу сийасятин тяркиб щиссяси иди. 

1920-ъи иллярдя Бакы партийа тяшкилатында вя Бакы Совети Иъ-

раиййя  Комитясиндя  рящбяр  вязифяляри  яля  кечирян  дашнаглар  ХЫ 

ордунун  хцсуси  шюбясиндя  олан  миллятчи  шовинистлярин  дястяйи  иля 

азярбайъанлы  ящалини  тягиб  етмяйя  башламышды.  Ганунсузлуг, 

сойьун  чулуг    баш  алыб  эедирди.  «Ингилаби  щакимиййят»  байраьы 

алтында партийа адындан эюрцнмямиш биабырчылыглар тюрядилирди.  

Нящайят, 

цмуми 

коммунист 



сийасятинин 

щяйата 


кечирилмясиндя мювгелярин мцхтялиф, щятта зиддиййятли олмасы милли 

тяркибъя  мцхтялиф  олан  партийа  вя  совет  ишчиляри  арасында  ихтилафа 

эятириб  чыхартды.  Мцстягил,  сцверен  дювлят  кими  Азярбайъанын 

танынмасы  мясялясиндя  дя  ъидди  фикир  айрылыглары  мейдана  чыхды. 

Ян горхулу ъящят о иди ки, РК (б) П  МК Гафгаз Бцросу вя АК 

(б)  П  МК  цзвляри  милли  мягамлары  дцзэцн  гймятляндирмир,  тез-

тез  мцбащисяляр  баш  верир,  Бакы  тяшкилаты  иля  АК  (б)  П  вя  онун 

рящбяр органлары арасында да ихтилафлар кяскинляширди. 

Рящбяр  органлар  арасындакы  гейри-нормал  сийаси  иглим 

иътимаи тяшкилатларын ишиня дя тясир едирди. Шовинистляр сюздя гайда-

ганун йарадылмасына тяряфдар олдугларыны билдирир, яслиндя ися бу 


 

197 


тяшкилатларда рящбярлийи яля кечирмяйя чалышырдылар. Буна 1920-ъи ил 

август-сентйабр 

айларында 

Бакыда 


кечирилян 

щямкарлар 

иттифагларынын  биринъи  гурултайы  бариз  нцмунядир.  Гурултайда 

Бакы  партийа  тяшкилатынын  антиазярбайъан  юзяйи  Л.И.Мирзойаны 

Азярбайъан Щямкарлар Иттифаглары Шурасынын сядри сечди. 

Беляликля  дя,  Азярбайъанын  суверенлийи  уьрунда  апарылан 

мцбаризя юз мцсбят нятиъясини вермяди. 

 

27  апрел  щадисяляриндян  сонра  Азяр 



байъан  халгы  болшевик  режими  иля  разылашмады. 

Йени-йени  эизли  сийаси  тяшкилатлар  йаранды.  Айры-айры  гязетлярдя 

дяръ  олунан  бяйаннамяляр  совет  идарялярини  горхуйа  салмаьа 

башлады. 

Болшевик режиминя гаршы Азярбайъанда апарылан мцбаризяни 

4 мярщяля иля характеризя етмяк олар: 

1- ъи мярщяля - 1920-1923-ъц илляри ящатя едир. Бу мярщялядя 

Азярбайъандакы мцсаватчылар вя иттищадчыларын бюлэядяки вя Эцр-

ъцстандакы меншевикляр, Даьыстандакы антисовет гийамчыларла яла 

гяйя эирмяси вя кцтляви цсйанларын тяшкил иля характеризя олунур. 

2- ъи мярщяля - 1923-1926-ъы илляри ящатя едир. Бу мярщялядя 

республикадакы  партийалар,  о  ъцмлядян  «Мцсават»  партийасы 

сийаси  тактикасыны  дяйишир.  Даща  чох  мцшащидячилийя  цстцнлцк 

верилир. 

3- ъц  мярщялядя  -  1926-1931-ъи  иллярдя  юлкя  дахилиндя 

антисовет цсйанлар эенишлянир. 

4- ъц  мярщяля  1931-1937-ъи  илляри  ящатя  едир.  Бу  мярщялядя 

апарылан мцбаризядя  мцтяшяккиллик олмаса да, зийалылар тябягяси 

формалашыр.  Онларын  милли  идеолоэийанын  дашыйыъыларына  чеврилмяси 

щакимиййяти горхуйа салыр, репрессийа эцълянир. 

Биринъи мярщялядя - 1921-ъи иля гядяр щярбичилярдян 12 эене-

рал,  27  полковник  вя  полковник-лейтенант,  46  капитан, 

штабскапитан,  поручик  вя  подпоручик,  146  прапоршик,  26  няфяр 

башга  ишчиляр  эцллялянмишди.  Цмумиликдя,  1920-ъи  илин  28 

апрелиндян 1921-ъи илин августунадяк Азярбайъанда 4 мин адам 

гырмызы  террорун  гурбаны  олур.  М.Я.  Рясулзадя  йазырды  ки, 



Yüklə 3,49 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   31




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin