Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети



Yüklə 3,49 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə22/31
tarix30.12.2019
ölçüsü3,49 Mb.
#30029
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   31
em XX


416-ъы  дивизийа  мцщарибянин  гызьын  чаьында  тяшкил 

олунмушду. Дивизийа Гафгаз даьларындан Берлинядяк дюйцш йолу 

кечмишди. 1943-ъц илин август айынын 30-да Ростов вилайятинин вя 

Таганрог  шящяринин  азад  едилмясиндяки  хидмятляриня  эюря 

дивизийайа  «Таганрог»  ады  верилмишди.  Таганрог  ятрафында 

вурушмалар заманы дцшмянин 10.000 няфяря кими ясэяр вя забити 

мящв едилмиш, ярзагла долу 150 машын яля кечирилмишди. 

416-ъы дивизийанын дюйцшчцляриндян Аьаширин Ъяфяров Совет 

Иттифагы  Гящряманы  адына  лайиг  эюрцлмцш,  Ислам  Сяфярли  цчцнъц 

дяряъяли  «Шяряф  нишаны»  ордени  иля  тялтиф  олунмушду.  Одесса 

уьрунда  дюйцшлярдя  яскярлярдян  Ч.Ялякбяров,  А.Абузяров  вя 

А.Пакситкин    фярглянмишляр.  Дивизийа    гялябяйя  эюря  ССРИ  Али 

Совети  Ряйасят  Щейятинин  Фяхри  фярманы  иля  тялтиф  олунмушду. 

Сонралар  дивизийанын  дюйцшчцляри  Днепр  чайынын  кечилмясиндя, 

Йассы-Кишинйов 

ямялий 


йатларында 

мярдлик 


нцмуняляри 

эюстярмишляр.  Дивизийанын  щяйатында  гадынлар  да  бюйцк  рол 

ойнамышлар. 

Бунлардан 

Р.Бабайева, 

Б.Миръа 


вадова, 

Р.Гасымзадя,  С.Шяфийева,  Р.Ящмядова  вя  башгаларынын 

гящряманлыьы халгымыз тяряфиндян унудулмамышды. 

1945-ъи  ил  февралын  1-дя  дивизийа  Али  Баш  Команданлыьын 

ямри иля Варта чайыны кечяряк Хаммер шящярини азад етмишди. 

Цмумиййятля, дивизийа 1942-ъи ил сентйабрын 30-дан 1945-ъи 

илин  майын  2-дяк  олан  дюврдя  дцшмянин  22.996  няфяр  ясэяр  вя 

забитини  мящв  етмиш,  5.474  няфяри  ясир  алмыш,  онларъа  танк  вя 

зирещли машыны, 195 топу, 31 минамйоту, 210 аьыр вя 842 йцнэцл 

пулем йоту, 4.997 тцфянэи, 683 автомашыны, 21 зирещли машыны, 800 

атяш нюгтясини вя 68 мцхтялиф  ярзаг, сурсат вя лявазиматы сырадан 


 

281 


чыхармышды.  Дивизийа  бу  мцддятдя  17  танк,  297  ядяд  мцхтялиф 

типли топ, 189 минамйот, 325 пулемйот, 1.067 йцнэцл пулемйот, 

12.135  ядяд  тцфянэ,  18.990  автомат,  818  автомашын,  164.873 

мярми, 38 зирещли машын, 540 вагон, 240 паравоз вя с. техниканы 

щярби гянимят кими яля кечирмишди. 

416-ъы дивизийа Висладан Одеря гядяр олан 600 км.-я йахын 

бир  мясафяни  дюйцшя-дюйцшя  кечяряк  дцшмянин  кцлли  мигдарда 

ъанлы  гцввясини  вя  ярзаг  ещтийаитыны  сырадан  чыхармышды.  416-ъы 

дивизийанын  дюйцшчцляри  Рейхстага  йцрцшдя  иштирак  етмишляр. 

Беляликля,  Моздокдан  башлайан  дюйцш  йолу  Берлиндя  баша 

чатмышды. 

416-ъы  дивизийанын  дюйцшчцляриндян  8  няфяр  Совет  Иттифагы 

Гящряманы адына лайиг  эюрцлмцш,  11  няфяр  «Ленин»  ордени,  358 

няфяр ясэяр вя забит «Гырмызы Ямяк Байраьы» ордени, 3 няфяр 2-ъи 

дяряъяли «Кутузов» ордени, 47 няфяр «Александр Невски» ордени, 

540 няфяр 1-ъи дяряъяли «Вятян мцщарибяси» ордени, 1.756 няфяр 2-

ъи дяряъяли «Вятян мцщарибяси» ордени, 5.205 няфяр «Гызыл Улдуз» 

нишаны,  5.666  няфяр  ися  «Иэидлик»  вя  «Щярби  хидмятляриня  эюря» 

медалы  иля  тялтиф  олунмушду.  Цмумиликдя,  дивизийанын  ясэяр  вя 

забитляриндян  14.369  няфяр  мцхтялиф  орден  вя  медаллара  лайиг 

эюрцлмцшляр. 

Мцщарибя  дюврцндя  400  мин  азярбайъанлы  дюйцшчцнцн 

шцъаят  вя  гящряманлыьы  орден  вя  медалларла  гейд  олунмушду. 

121  няфяря  Совет  Иттифагы  Гящряманы  ады  верилмишдир,.  Щязи 

Асланов    бу  ада  ики  дяфя  лайиг  эюрцлмцш,  34  няфяр  «Шющрят» 

орденинин щяр цч дяряъясини алмышдыр.

 

Дцшмян  тякъя  дюйцш  мейданларында 



мяьлубиййятя  уьрадылмады.  Гялябя  архада-

метал,  кюмцр,  чюряк,  йанаъаг,  хаммал  уьрунда  фядакар 

мцбаризядя тямин едилирди. Бакы вя Волгабойу нефти, Юзбякистан, 

Азярбайъан  вя  Таъикистанын  памбыьы  олмасайды  мцщарибянин 

гялябя иля битмяси суал алтында гала билярди. 

Мцщарибя 

башланан 

кими 


республикамызын 

сянайе 


мцяссисяляриндян ордуйа чохлу сайда фящляляр сяфярбярлийя алынды. 

Онларын йерини  эянъляр, тяърцбясиз  инсанлар тутдулар.  Тякъя  Бакы 

сянайе  мцяссисяляриня  70  миня  гядяр  эянъ  ишя  дахил  олду.  Онлар 

эцндя 10-12 саат ишляйир, планы артыгламасы иля йериня йетирирдиляр. 

6.4.Арха ъябщядя 


 

282 


Лвову  вя  Ленинграды  мцдафия  етмяк  чаьырышына  Азярбайъан 

фящляляри ямяк наилиййятляри иля ъаваб вердиляр. Мясялян, Воровски 

адына  заводда  ишляйян  Щясянов  Москванын  мцдафияси 

нювбясиндя  дайанараг  ъябщя  сифаришини  йериня  йетирмяк  цчцн  3 

эцн 3 эеъя иш йериндян чякилмямишди. Истещсалатда ишляйян 10.026 

эянъин  5.019  няфяри  планы  100%,  2.441  няфяри  200%,  550  няфяри 

300% йериня йетирмишди. 

Мцщарибя илляриндя гара вя ялван метал топлантысы топламаг 

цчцн  218  цмумреспублика  имяъилийи  кечирилмиш  вя  бу 

имяъиликлярдя  319.191  адам  иштирак  етмишди.  Республикамызда 

255.584,8  тон  ялван  вя  гара  метал  гырынтысы  топланылыб 

металлурэийа  заводларына  верилмишди.  Бу  гырынтыларын  чякиси  орта 

щесабла 2.380 танка вя йахуд 3.400 ядяд орта калибирли топа сярф 

олунан метала бярабяр иди. 

1945-ъи илин яввялиндя тякъя Бакы сянайе мцяссисяляриндя вя 

дямир йол няглиййатында 1.257 эянъляр бригадасы ишляйирди. 

Мцщарибя  илляриндя  сянайе  сащяляриндя  олдуьу  кими  кянд 

тясяррцфатында  да  фядакарлыг  нцмуняляри  эюстярилди.  Колхоз  вя 

совхозларда эянъляр бригадаларынын сайы артмаьа башлады. 1942-ъи 

илдя  кянд  тясяррцфатында  ъями  1.230  эянъляр  бригадасы  олдуьу 

щалда,  1943-ъц  илдя  бунларын  сайы  1.570-я  чатмышды.  1942-ъи  илдя 

республикада  1.230  манга,  1943-ъц  илдя  2.825  манга,  1945-ъи 

илдя ися 3.165 манга ишляйирди. 

Азярбайъан  халгы  юз  шяхси  вясаитини  дя  ясирэямяди. 

Мцщарибя  илляриндя  республиканын  шящяр  вя  кянд  зящмяткешляри 

мцдафия  фондуна  юз  шяхси  вясаитляриндян  295  милйон  манатдан 

артыг пул, щабеля 15,5 килограм гызыл яшйалары вя тягрибян бир тон 

эцмцш яшйалары вердиляр. Танк дястяляри вя тяййаря ескадрилйалары 

йаратмаг  цчцн  ящалидян  215  милйон  манат  пул  топланды. 

Республика  зящмяткешляри  1942-ъи  илдя  250  милйон  манат 

мцдафия  истигразына  йазылдылар.  1941-1943-ъц  иллярдя  ъябщяйя 

явязсиз  олараг  160,1  мин  мцхтялиф  палтар,  125  вагон  исти  палтар, 

1,6 милйон мцхтялиф яшйалар, 350 мин баьлама эюндярилмишди. 

Азярбайъан халгы бу эцн дя юз кечмиши, хцсуси иля мцщари-

бядяки иштиракы дюврц иля фяхр едир. Она эюря йох ки, Азярбайъан 

ювладлары юн ъябщядя гящряманлыг эюстярмиш, арха ъябщя зящмят-

кешляри  юн  ъябщяни  ярзаг  мящсуллары,  йанаъаг  вя  диэяр 


 

283 


мящсулларла,  силащ  вя  сурсатла  тямин  етмишди.  Она  эюря  ки, 

цмуммилли  лидер  Щ.Ялийевин  дедийи  кими,  мцщарибя  илляриндя 

Азярбайъан халгы эюстярди ки, бу юлкя мцстягил йашамаьа, дцнйа 

халглары  бирлийиндя  лайигли  йер  тутмаьа  щазырдыр.  Беля  дя  олду, 

мцщарибядяки гялябядян сонра Азярбайъан халгы юзцнцн сийаси, 

игтисади  вя  мяняви  эцъцнц  даща  да  артырды,  1991-ъи  ил  октйабр 

айынын 18-дя  мцстягиллийини елан етди. 

 

Мцщарибя илляриндя юлкянин эянъляри 



арасында азадфикирлилик артмаьа башлайыр. 

Мцщарибянин  илк  илляриндя  Дахили  Ишляр 

Назирлийи  илк  антисовет  тяшкилатыны  ляьв  едир.  Бц  тяшкилатын  цзвляри 

Исэяндярли  Сцлейман  Яли  Аббас  оьлу,  Таьыйев  Яляскяр  Сяттар 

оьлу, Мустафайев Чинэиз Сейфулла оьлу, Рзайев Мяммядщцсейн 

Щябиб  оьлу,  Аьайев  Щцсейнаьа  Миргасым  оьлу,  Мяммядов 

Аьа  Яляскяр  Рза  оьлу,  Рзайев  Салещ  Ябдцщцсейн  оьлу, 

Мещдийев  Заман  Зейнал  оьлу  1942-ъи  ил  сентйабр  айынын  18-дя 

щябс  едилирляр.  «Илдырым»  адлы  тяшкилатын  цзвляри  олан  бу  эянъляр 

«антисовет фяалиййятдя» тягсирляндириляряк мцстянтиг Арушанов вя 

онун «щямфикирляри» тяряфиндян истинтаг едилирляр. Эянълярин щябс 

олунмасына даир арайышда эюстярилирди ки, онлар Тцркийяйя мейлли 

олараг  Азярбайъаны  ССРИ-дян  айырмаьы  гаршыларына  мягсяд 

гоймуш, яксингилабы вярягяляр йаймаьа щазырлашмышлар. 

«Илдырым» тяшкилатынын цзвляринин Исэяндяров Сцлейман тяря-

финдян  тяртиб  едилмиш  «Анд»ын  мятниндя  йазылмышды;  «…Вятянин 

азадлыьы уьрунда юз  щяйатымы, ямлакымы ясирэямяйяъяйям. Мян 

ана вятяня Анд ичирям: йцксяк идеалын-миллятимин шяряфи уьрунда, 

онун  хошбяхтлийи  уьрунда,  онун  шяряфиня  вя  намусуна 

тохунмаьа  ъящд  едян  дцшмянляря  гаршы,  сон  дамла  ганымадяк 

вятян  гящряманларынын  сырасында  олаъаг  вя  лазым  эялярся  юз 

щяйатымы  бу  йцксяк  милли  идеалын  щяйата  кечмяси  ишиня  щяср 

едяъяйям. 

..Мян  хаин  чыхарамса,  гой  мязарым  гангаллыгларла  юртцлц 

олсун» 

Эянъляр мцстянтигляр тяряфиндян диндирилмялярдя юз «антисо-



вет  фяалиййятлярини  етираф  едирляр».  Арушанов  иш  цзря  он  дяфя 

6.5. Милли-азадлыг  

щярякаты 

 

284 


«цзляшдирмя»  апарыр,  нящайят  1942-ъи  ил  октйабрын  5-дя  о, 

йухарыда  адлары  чякилян  эянълярин  истинтагы  иля  ялагядар  щябс 

едилян  Баьыров  Щясян,  Баьыров  Шцъа,  Мирзяъамалов  Тофиг, 

Рцстямов Рамиз, Нясибов Бясти, Мусайев Ъамал вя Щябибзадя 

Шцкцр  щаггында  истинтаг  материалларыны  ишдян  айырараг  айрыъа 

бахылмасы щаггында гярар гябул едир. 

1942-ъи  илин  октйабрын  14-дя  иттищамнамя  тяртиб  олунур. 

Иттищамнамядя  Бакыда  Тцркийяйя  мейлли  олан  вя  али  мяктяб 

тялябяляри  арасында  Совет  щюкумяти  ялейщиня  фяал  мцбаризя 

апармаьы  гаршысына  мягсяд  гойан  яксингилаби  миллятчи  тяшкилат 

йарандыьы, онун цзвляринин совет щюкумятиня дцшмян мцнасибят 

бяслядийи  вя  Азярбайъаны  ССРИ-дян  айырмагла,  мцстягил  милли 

дювлят йаратмаг истякляри гейд олунмушду. 

1942-ъи ил октйабрын 31-дя саат 11-дя 4438 сайлы иш цзря ЪМ-

нин  72  м.  ЫЫ  щ.  ясасында  иттищам  едилянляр:  1922-ъи  илдя  Бакыда 

анадан олмуш, Азярбайъан Сянайе Институтунун (АСИ) 2-ъи курс 

тялябяси  Исэяндяров  (Исэяндярли)  Сцлейман  Яли  Аббас  оьлунун, 

1921-ъи  илдя  Бакыда  анадан  олмуш,  електрик  мантйору  Таьыйев 

Яляскяр  Сяттар  оьлунун,  1923-ъц  илдя  Бакыда  анадан  олмуш, 

Бакы  дямирйолу  техникумунун  тялябяси  Мустафайев  Чинэиз 

Сейфулла оьлунун, 1921-ъи илдя  Эюйчайда анадан олмуш, АДУ-

нун 3-ъц курс тялябяси Рзайев Мяммядщцсейн Щябиб оьлунун, 

1921-ъи  илдя  Бакыда  анадан  олмуш,  АСИ-нин  тялябяси  Аьайев 

Щцсейнаьа  Мирщашым  оьлунун,  1921-ъи  илдя  Бакыда  анадан  ол-

муш, АДУ-нун 4-ъц курс тялябяси Мяммядов Аьа Яляскяр Рза 

оьлунун,  1921-ъи  илдя  анадан  олмуш,  АДУ-нун  4-ъц  курс 

тялябяси  Рзайев  Салещ  Ябдцлщцсейн  оьлунун,  1923-ъц  илдя 

Бакыда  анадан  олмуш,  АСИ-нин  2-ъи  курс  тялябяси  Мещдийев 

Заман Зейнал оьлунун ишляриня бахылыр. 

Мящкямя Исэяндяров (Исэяндярли) Сцлеман Яли Аббас оьлу-



ну,  Таьыйев  Яляскяр  Сяттар  оьлуну  вя  Рзайев  Мяммядщцсейн 

Щябиб  оьлуну  эцллялянмяйя,  Мустафайев  Чинэиз  Сейфулла  оьлуну, 

Аьайев  Щцсейнаьа  Мирщашым  оьлуну,  Мяммядов  Аьа  Яляскяр 

Рза оьлуну, Рзайев Салещ Ябдцлщцсейн оьлуну, Мещдийев Заман 

Зейнал оьлуну 10 ил мцддятиня азадлыгдан мящрум етди. 

 

285 


1959-ъу  ил  октйабрын  11-дя  Загафгазийа  щярби  даирясинин 

прокурору  4438  сайлы  ишя  йенидян  бахыр  вя  иш  цзря  гярар  чыхарыр. 

Гярарда  адлары  йухарыда  гейд  олунан  эянълярин  истинтагынын 

дцзэцн  апарылмадыьы  вя  онларын  ясассыз  иттищам  олундуьу 

эюстярилир. 1959-ъу ил декабрын 11-дя ССРИ Баш Щярби прокурору 

иш  щаггында  етираз  йазараг  эюстярир  ки,  Исэяндяров,  Таьыйев  вя 

башгаларынын  иттищамы  юзляринин  етирафы  цзяриндя  гурулмуш,  диэяр 

сцбутлар ялдя олунмамышдыр. 

1960-ъы ил йанварын 5-дя Загафгазийа щярби даирясинин щярби 

трибуналы  да  227  №  ли  гярары  иля  мцяййян  едир  ки,  иттищамлар 

эянълярин  етирафы  ясасында  гурулмуш,  мцттящимлярин  ифадяляри 

обйектив  материалларла  тясдиг  едилмямишдир.  Трибунал  ССРИ  Али 

Совети  Ряйасят  Щейятинин  14  август  1954-ъц  ил  тарихли  фярманыны 

ясас тутараг 1942-ъи ил 31 октйабр тарихли щюкмц ляьв едир. 

Эюрцндцйц  кими,  Азярбайъан  халгынын  ъяллады  олан 

Арушанов вя башгалары,  «сапы юзцмцздян оланлар» сяккиз эянъин 

щяйатыны сахта иттищамларла мящв етмишляр. 

Бунунла  иш  битмир.  ДТК  йени  «антисовет  тяшкилатлар» 

ахтарышыны  давам  етдири.  Йени  тяшкилат  4  илдян  сонра  «ашкара 

чыхарылыр». 

Щадися беля баш верир. 1944-ъц илин май айында Азярбайъан 

Йазычылар  Иттифагынын  сядри  шаир  Сямяд  Вурьунун  адына 

«Дюнмязляр» имзасы иля мяктуб дахил олур. Мяктубун мцяллифляри 

С.Вурьуна 

бюйцк 

ещтирамларыны 



билдирмякля 

бярабяр, 

Азярбайъан  халгынын  милли  щцгугларындан  истифадя  едя 

билмямясиндян,  тящсил  алмаг  истяйян  ушагларын  имканларынын  ол-

мамасындан,  али  мяктяблярдя  тядрис  едилян  елми  китабларын 

дилимизя  тяръцмя  едилмямясиндян,  ъябщядя  русларла  бирликдя 

чалышан  азярбайъан  лыларын  милли  дювлят  дилиня  малик 

олмамаларындан,  ядябиййатымызын  сцниляшдирилмясиндян  вя 

чярчивяйя салынмасындан наращатлыгларыны ифадя едир, Азярбайъан 

халгынын истиглалиййяти уьрунда сона гядяр мцбаризя едяъякляриня 

анд  ичдиклярини  билдирирляр.  Мяктубун  сонунда  бюйцк  шаирдян 

хащиш едирляр ки, онларын фикирляри иля щямряй оларса Азярбайъанын 



 

286 


шяряфиня «Вятян улдузлары» адлы бир шеир йазсын. Тябии ки, С.Вурьун 

бу мяктубу цзя чыхара билмязди. 

«Дюнмязляр» ин 11 май 1944-ъц ил тарихли мяктубу мялум 

олмаан  сябяблярдян  1948-ъи  илин  сентйабрында  ДТК-нин  ямяк 

дашларынын  ялиня  кечир.  Експертляр  мцяййян  едирляр  ки,  мяктубу 

АПИ-нин  аспиранты  Исмихан  Мяммяд  оьлу  Рящимов  йазмышдыр. 

Беляликля,  1948-ъи  ил  сентйабр  айынын  26-да  И.Рящимов  щябс 

олунур.  Истинтаг  нятиъясиндя  юзляриня  «Илдырым»  адыны  эютцрмцш 

тяшкилатын  даща  бир  нечя  цзвц  щябс  едилир.  Нящайят,  АПИ-нин 

аспиранты  Исмихан  Мяммяд  оьлу  Рящимов,  АДУ-нун 

аспирантлары  Эцлщцсейн  Щцсейн  оьлу  Абдуллайев,  Азяр  Аб-

дулхалыг  оьлу  Ялясэяров,  АДУ-нун  Шярг  факцлтясинин  В  курс 

тялябяси  Щаъы  Щябиб  оьлу  Зейналов,  АСИ-нин  В  курс  тялябяси 

Камал Ялибахыш оьлу Яийев, АСИ-нин тялябяси Айдын Мяъид оьлу 

Ващидов,  АПИ-нин  аспиранты  Муса  Мирмяммяд  оьлу 

Абдуллайев, АХТИ-нин тялябяси Камил Ябдцлбаьы оьлу Рзайевин 

истинтагы  баша  чатыр  вя  Иттищамнамя  тяртиб  олунур.  1949-ъу  ил 

мартын  21-22-дя  Мурадовун  сядрлийи,  прокурор  Рамазанов, 

вякилляр  Щаъыйев,  Давидов  вя  Щясяновун  иштиракы  иля  мящкямя 

иъласы  кечирилир.  Прокурор  Рамазанов  5  ил  сечки  щцгуглары 

алынмаг  вя  ямлаклары  100  %  мцсадиря  олунмагла  Исмихан 

Рящимова, Эцлщцсейн Абдуллайевя, Щаъы Зейналова 25 ил, Камал 

Ялийевя, Айдын Ващидова, Азяр Ялясэярова вя Муса Абдуллайевя 

10 ил азадлыгдан мящрум етмя ъязасы истяйир. Мящкямя бу истяйи 

тямин едир. 

1953-ъц  ил  мартын  27-дя  ССРИ  Али  Советинин  «Амнистийа 

щаггында»  фярманы  дяръ  олунур.  1955-ъи  илин  яввялляриндя 

мящкумларын  гощумлары  шикайят  яризяляри  йазараг  онларын  яфв 

олунмаларыны хащиш едирляр. 1955-ъи ил февралын 14-дя иши арашдыран 

Азярбайъан  ССР-ин  хцсуси  ишляр  цзря  прокурорунун  мцавини 

мцттящимлярин  дцзэцн  иттищам  олунмалары  барядя  гярар  чыхарыр. 

Лакин гярарда, щямчинин гейд едилир ки, «Илдырым» адлы тяшкилатын 

цзвляри  щеч  бир  практики  иш  апар  мадыглары  цчцн  онларын  эянълийи 

нязяря  алынараг  И.Рящимов,  Э.  Абдуллайев  вя  Щ.Зейналовун 

мящкумлуьунун  мцддятнин  25  илдян  10  иля,  К.Ялийев, 



 

287 


А.Ващидов,  А.Ялясэяров,  М.Абдуллайев,  вя  К.Рзайевин 

ъязалары  ися  5  иля  ендирилир.  1945-ъи  илин  май  айында  онлар  щябс 

йерляриндян азад едилир вя цзярляриндян мящкумлуг эютцрцлцр. 

1956-ъы  ил  ийулун  22-дя  ССРИ  Али  Мящкямясинин  Ъинайят 

ишляри цзря мящкямя коллеэийасы Исмихан Рящимовун, Эцлщцсейн 

Абдуллайевин,  Щаъы  Зейналовун,  Азяр  Ялясэяровун,  Муса 

Абдуллайевин,  Камал  Ялийевин  вя  Камил  Рзайевин  ишляриндя 

ъинайят  тяркиби  олмадыьы  цчцн  Азярбайъан  ССР  Али 

Мящкямясинин 1949-ъу ил 21-22 март тарихли щюкмцнц вя 1955-ъи 

ил 9 апрел тарихли гярарыны ляьв едир, иш хятм олунур. 

 

Мцщарибя  башлайанда 



М.Я.Рясулзадя 

вя 


Щилал 

Мцнши  Берлиндя  Милли  Азярбайъан  Комитяси  йарадырлар.  Комитя 

Азяр-  байъан  леэионларынын  формалашдырылмасында    мцщцм  рол 

ойнайыр. 

Сянядлярля танышлыг эюстярир ки, Алманийада щярби ясирлярдян 

истифадя  ясасян  2  формада  щяйата  кечирилирди.  Онларын  ичярисиндя 

кюмяк етмяк истяйянляр - «Хиви»-ляр силащландырылмышды. «Хиви» ляр 

кимляр  иди?  Бу  сюз  алманъа  «хилсивиллиэе»  сюзцндян 

эютцрцлмцшдцр.  1943-ъц  илин  яввялляриндя  онларын  сайы  400 

минядяк  иди.  Онлар  Шярг  гошунларынын  щярби  «кюнцллцляри»  щесаб 

олунурду. Бязян онларын тяркибиня ишьал олунмуш яразилярдян ясир 

эютцрцлмцш  мцлки  ящали  дя  дахил  едилирди.  Гошунларын  щарада 

йерляшмясиндян  асылы  олараг  онлардан  мцхтялиф  ишлярдя-сцрцъц, 

санитар,  мятбяхт  ишчиси,  силащ  вя  сурсат  дашыйан,  миналайан, 

мцдафия  забити,  кюрпц,  йол,  аеродром  тикинтисиндя,  сянэяр 

газылмасы  ишляриндя  истифадя  олунурду.  «Хиви»  лярин  тяркибиндя 

тибб  вя  тясяррцфат  ишлярини  йериня  йетирян  гадынлар  да  вар  иди. 

Полковник  Грайтаг-Лорингофенин  щазырладыьы  «Ясаснамя  5000» 

я  эюря  «хиви»  ляр  анд  ичдикдян  сонра  щиссядя  алман  ясэяриня 

бярабяр тутулурду. «Хиви» ляр алман формасы эейинирдиляр. 

6.6. Азярбайъан мцщаъиряти 

мцщарибя илляриндя 


 

288 


Кюнцллцлярдян  ибарят  икинъи  бюйцк  груп  ися  дюйцш 

щиссяляриндя иди. Онлар Щитлерин санксийасына  ясасян, Орта Асийа, 

Гафгаз  миллятиндян  оланлардан,  Волгабойу,  Урал  вя  Крым 

халгларындан 

формалашды-

рылмышды. 

Алман  тарихчиси  И.Щофф 

манын  фикриня  эюря  мцщарибя 

илляриндя  алман  орду  сунда  90 

баталйонформалашдырылмышды. 

Онлар  дан  26-ы  Тцркцстан  (20,5 

мин  няфяр),  15-и  Азярбайъан 

(36,6 мин няфяр), 13-ц эцръц (19 

мин  няфяр),  12-и  ермяни  (7  мин 

няфяр),  9-у  Шимали  Гафгаз  (15 

мин  няфяр),  8-и  Крым-татарлары 

(10 мин няфяр), 7-си Волга татар-

лары  -  Волгабойу  вя  Урал  (12,5 

мин  няфяр)  баталйону  иди.  1942-

ъи  илдя  «А»  орду  групунун  фяалиййят  зонасында  калмык  кавалер 

корпусу (5 мин няфяр) формалашдырылмышды. Щярби ясирлярдян тяшкил 

олунан  милли  леэионлар  Шярг  ъябщясиндян  узаглара  -  Франса, 

Белчика,  Щолландийа,  Италийа  вя  Балкан  юлкяляриня  эюндяриляряк 

милли яламятляря эюря йерляшдирилирди. 

Вермахтын дюйцш щиссяляринин тяркибиндя кадр баталйонлары 

да  тяшкил  едилмишди.  Онларын  15  -  и  ещтийат,  тикинти  вя  няглиййат 

батал  йону,  202  -  си  айрыъа  рота  иди.  Роталарын  111-и  Тцркцстан, 

30-у эцръц, 22-и ермяни, 21-и Азярбайъан, 15-и татар вя 3-ц Шимали 

Гафгаз  халгларындан  тяшкил  едилмишди.  Беляликля,  ясас  щиссясини 

совет ясирляри тяшкил едян тцрк вя Гафгаз халгларындан формалашан 

щярби щисся лярдяки адамларын цмуми сайы 150 мин няфяря  йахын 

иди. 


Мялум олдуьу кими, щярби ясирлярин цзляшдийи илк гурум СД 

тяшкилаты  иди.  Тяшкилатда  щярби  ясирляр  категорийалара  бюлцнцр  вя 

онларын  бир  гисми  «Шяргли  ишчи»  адландырылырды  вя  бу  групу  мящв 

едирдиляр.  Мящв  едилянляр  ичярисиндя  мцсялманлар  да  вар  иди. 



 

289 


Онлар  сцннят  олдугларындан  йящудилярля  ейниляшдирилир  вя 

эцллялянирдиляр.  Лакин  сонралар  сцннят  щаггында  мялумат 

верилдикдян сонра гятл щаллары азалды.  

Сянядлярля  танышлыг  эюстярир  ки,  тцрк-татар  ясирляриндян  милли 

леэионлар йаратмаг идейасы тцрк эенераллары Нуру паша вя эенерал 

Яскилят тяряфиндян иряли сцрцлмцшдц. Илк вахтлар бу тяклиф Щитлер тя-

ряфиндян  гябул  едилмяся  дя,  сонралар  бу  ишя  юням  верилмяйя, 

мцщаъир лидерлярдян истифадя едилмяйя башланды. Азярбайъанлылар-

дан леэи онлар йарадылмасында М.Я.Рясулзадя хцсуси фяаллыг эюс-

тярди. О совет ясирляри, хцсусян азярбайъанлылар арасында иш апарыр, 

онлардан леэионлар йарадылмасына сяй эюстярирди. Мцщаъир лидерля-

ринин Алманийа щюкумяти иля данышыгларынын нятиъясиз олмасындан 

наращат олан М.Я.Рясулзадя шимали гафгазлылар, эцръцляр вя азяр-

байъанлылар  арасында мцстягиллик уьрунда мцбаризя идейаларынын 

йайылмасына юням верирди. Ялбяття, бу идейа алманлар тяряфиндян 

ряьбятля  гаршыланмырды.  Алман  щюкумяти  фикирляширди  ки,  Совет 

Иттифагынын мяьлубиййятиндян сонра кечмиш Русийа империйасынын 

бюйцк  яразиси  башга  дювлятлярин  йох,  Алманийанын  тясири  алтына 

дцшмялидир. Мясялян, Бергман дцшцнцрдц ки, йалныз Тцркцстанда 

Тцркийянин  мцттяфиглийи  иля  тцрк  дювляти  йаратмаг  олар.  Беля 

олдугда  М.Я.Рясулзадя  вя  Шимали  Гафгазлы  Сяид  Шамил 

Алманийадан чыхыб эетмяк мяъбуриййятиндя галдылар. Лакин фон 

Меделин 

М.Я.Рясулзадяни 

сахламасы, 

сонда 


милли 

комиссийонларын  (комитялярин)  тяшкили  иля  нятиъялянди.  Комитянин 

йарадылмасыны 

азярбайъанлылар 

севинъля 

гаршыладылар. 

Бу 

мцнасибятля  Я.Дцдянэински  М.Я.Рясулзадяйя  мяктуб  да  эюн-



дярмишди.  Лакин  Щитлери  щеч  бир  милли  комитя  марагландырмады-

ьындан  вя  М.Я.Рясулзадя  иля  данышыглар  файда  вермя  дийиндян 

алманлар  Х.Хасмяммядов  групу  иля  данышыьа  башладылар.  Бу 

групда  Фуад  Ямиръан,  Абас  бяй  Атамалыбяйов  вя 

Я.Дцдянэински  фяалиййят  эюстярирди.  Нящайят,  М.Я.Рясулзадя 

1943-ъц  ил  августун  5-дя  Берлини  тярк  етди.  Я.Дцдянэинскинин 

фяаллыьы  иля  «Азярбайъан  Милли  Бирлик  Мяълиси»  йарадылды.  Онун 

тяркибиня  Я.Дцдянэински,  Абасгулу  Абасов,  Вяли  Якбяров, 

Ислам Ялийев, Абас бяй Атамалыбяйов, Рящим Бабайев, Ъейщун 


 

290 


Yüklə 3,49 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   31




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin