Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin

78  

ßvvÿllÿr hÿmkarlar ittifaqû Marfinonun azad ÿmÿkdaø-

larûnûn hÿyatûnda bþyök vÿ prinsipial rol oynayûrdû. 

Sosialist  istehsalatûnûn  bu  alÿti  ilÿ  kim  tanûø  deyil  ki? 

Kim  hÿmkarlar  ittifaqlarûndan  daha  yaxøû  hþkumÿtdÿn  iø 

gönönön  vÿ  hÿftÿsinin  uzadûlmasûnû,  istehsalat  normalarû-

nûn artûrûlmasûnû, ÿmÿk haqqûnûn isÿ azaldûlmasûnû xahiø edÿ 

bilÿr? Øÿhÿrlilÿrin ÿrzaüû, ya da mÿnzillÿri yox idi (÷ox vaxt 

isÿ hÿr ikisi olmurdu), belÿ olan halda hÿmkarlar ittifaqûn-

dan baøqa kim kþmÿyÿ gÿlÿ bilÿrdi, kim þz özvlÿrinÿ bazar 

gönlÿri  kollektiv  bostanlarû  bellÿmÿyÿ  vÿ  istirahÿt  saatla-

rûnda dþvlÿt ö÷ön evlÿr tikmÿyÿ icazÿ verÿ bilÿrdi? Ènqila-

bûn  bötön  nailiyyÿtlÿri  dÿ,  mödiriyyÿtin  mþvqeyinin  mþh-

kÿm liyi dÿ hÿmkarlar ittifaqlarûna ÿsaslanûrdû. Rÿhbÿrlikdÿn 

øika yÿt÷i  döømöø,  ÿdalÿt  axtaran  vÿ  hÿmkarlarûn  kþmÿyi 

olma dan  iødÿn  azad  edilmÿsi  qanunla  mömkön  olmayan 

ÿmÿk daø larûn qovulmasûnû hÿmkarlar ittifaqûnûn ömumi icla-

sûn dan yaxøû he÷ kÿs tÿlÿb edÿ bilmÿzdi. Dþvlÿt ö÷ön istifa-

dÿ yÿ yararsûz, lakin direktorun ev mÿiøÿtindÿ istifadÿ oluna 

bilÿn  ÿmlakûn  hesabdan  silinmÿsi  haqqûnda  aktûn  altûnda 

yerli  komitÿ  sÿdrinin  imzasû  qÿdÿr  kristal-sadÿlþvh  imza 

ola  bilmÿzdi.  Hÿmkarlar  ittifaqlarû  þz  vÿsaitlÿri  hesabûna 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

731

yaøa yûrdû; bu vÿsait dÿ zÿhmÿtkeølÿrin dþvlÿtin istiqraz vÿ 

ver gilÿr øÿklin dÿ iyirmi doqquz faizindÿn ÷ox hissÿsini tuta 

bil mÿ diyi  ÿmÿk  haqlarûndan  tutulan  otuz  faizin  hesabûna 

yûüû lûrdû.

Hÿm bþyök, hÿm dÿ ki÷ik iølÿrdÿ hÿmkarlar ittifaqlarû, 

doürudan da, göndÿlik kommunizm mÿktÿbinÿ ÷evrilirdilÿr.

Bununla belÿ, Ìarfinoda hÿmkarlar ittifaqûnû lÿüv etdi-

lÿr. Hadisÿ belÿ olmuødu: Moskva øÿhÿr partiya komi tÿ sin-

dÿn gÿlmiø bir nÿfÿr yöksÿk vÿzifÿli yoldaø mÿsÿlÿni bilÿn dÿ 

gþzlÿri  kÿllÿsinÿ  ÷ûxdû:  “Siz  nÿ  edirsiniz?  –  hÿtta  “yol daø-

lar” sþzönö dÿ ÿlavÿ etmÿdi. – Bu iødÿn trotskizm iyi gÿlir! 

Marfino hÿrbi hissÿdir, hansû hÿmkarlar ittifaqûndan danû-

øûrsûnûz?” 

Elÿ  hÿmin  gön  dÿ  Marfinoda  hÿmkarlar  ittifaqû  lÿüv 

olundu. Ancaq bu, Marfino hÿyatûnûn ÿsaslarûnû he÷ cör sar-

sûda bilmÿdi! Partiya tÿøkilatûnûn ÿvvÿl dÿ az olmayan ÿhÿ-

miy yÿti  bir  az  da  artdû.  Vilayÿt  partiya  komitÿsindÿ  hesab 

etdi lÿr ki, Marfinoda azad partiya tÿøkilatû katibi olmalûdûr. 

Kadr lar øþbÿsinin tÿqdim etdiyi bir ne÷ÿ anketÿ baxûlandan 

sonra vila yÿt komitÿsinin börosu bu vÿzifÿyÿ 

1900-cö  il  tÿvÿl lödlö,  Bobrovsk  qÿzasûnûn  Lupa÷i 

kÿndindÿ  anadan  olmuø,  sosial  mÿn øÿyi  muz dur, 

inqilabdan  sonra  kÿnd  milisioneri,  ixti sasû  olma-

yan, ictimai vÿziyyÿti qulluq÷u, tÿhsili 4 sinif vÿ iki-

il lik partiya mÿktÿbi, 1921-ci ildÿn partiyanûn özvö, 

partiya  xÿt ti nin  yeridilmÿsindÿ  sapmalarû  olma-

mûø,  möxalifÿtlÿrdÿ  iøti rak  etmÿmiø,  aü  hþkumÿ-

tin  ordusunda  vÿ  idarÿlÿrindÿ  xid mÿt  etmÿmiø, 

inqi labi  hÿrÿkatda  vÿ  partizan  hÿrÿkatûnda  iøti rak 

etmÿ miø, iøüal altûnda olmamûø, xaricdÿ olma mûø, 

xarici  dillÿri  bilmÿyÿn,  SSRÈ  xalqlarûnûn  dillÿ rini 

bilmÿ yÿn,  baøûn dan  kontuziya  almûø,  “Qûr mûzû 

Ulduz” ordeni vÿ “Vÿtÿn möha ri bÿ sin dÿ Alma niya 

özÿ rindÿ  qÿlÿbÿyÿ  gþrÿ”  medalû  ilÿ  tÿltif  olun muø 

Ste pa nov Boris Sergeyevi÷i tþvsiyÿ etmÿyi qÿrara aldû.

732

Vilayÿt  komitÿsi  Stepanovu  tþvsiyÿ  edÿn  zaman  onun 

þzö  Volokolamsk  rayonunda  mÿhsul  yûüûmûnda  tÿøvi-

qat iøi aparûrdû. Tarla döøÿrgÿsindÿ kolxoz÷ularûn hÿr boø 

dÿqiqÿsindÿn  istifadÿ  edÿrÿk,  onlar  nahara  vÿ  ya,  sadÿ cÿ, 

papiros ÷ÿkmÿyÿ oturanda, Stepanov dÿrhal kÿnd zÿh mÿt-

keø lÿrini  bir  yerÿ  yûüûr  (axøamlar  isÿ  onlarû  kolxoz  ida rÿ-

sinÿ ÷aüûrûrdû) vÿ yorulmadan Marks-Engels-Lenin-Stali nin 

mözÿffÿr  tÿlimi  iøûüûnda  torpaüa  hÿr  il  keyfiyyÿtli  toxum 

sÿpil mÿsinin,  taxûlûn  ÿkilÿndÿn  mömkön  qÿdÿr  ÷ox  hÿcm-

dÿ itkisiz, oüurlanmaya yol vermÿdÿn yûüûlûb dþvlÿtÿ tÿhvil 

veril mÿ sinin  ÿhÿmiyyÿtindÿn  danûøûrdû.  Èstirahÿt  nÿ  oldu-

üunu  bilmÿ dÿn  dÿrhal  traktor÷ularûn  yanûna  gedir  vÿ  elÿ 

hÿmin o ÿbÿdi tÿlim iøûüûnda onlara yanacaüa qÿnaÿt edil-

mÿ sinin, texnikaya qayüû ilÿ yanaømaüûn vacibliyindÿn, boø 

dayan ma larûn  yolverilmÿzliyindÿn  danûøûr,  onlarûn  tÿmi rin 

pis  key fiy yÿti  vÿ  xösusi  geyimin  olmamasû  ilÿ  baülû  sual-

larûna hÿvÿssiz cavablar verirdi.

Marfino partiya tÿøkilatûnûn ömumi iclasû vilayÿt komi-

tÿ sinin tþvsiyÿsini hÿvÿslÿ dÿstÿklÿdi vÿ Stepanovun özönö 

belÿ gþrmÿdÿn, onu yekdilliklÿ azad partiya tÿøkilatû katibi 

se÷di. Elÿ hÿmin gönlÿrdÿ Volokolamsk rayonuna tÿøviqat÷û 

kimi Yeqoryevsk rayonunda oüurluüa gþrÿ iødÿn ÷ûxarûlmûø 

bir  kooperativ  iø÷isi  gþndÿrildi,  Marfinoda  isÿ  Stepanova 

ÿmÿliyyat mövÿkkilinin kabinetinin yanûnda kabinet dözÿlt-

dilÿr vÿ o da rÿhbÿrlik etmÿyÿ baøladû.

Rÿhbÿrliyÿ  ÿvvÿlki  katibdÿn  iølÿrin  qÿbul  edilmÿsin-

dÿn baøladû. ßvvÿlki katib leytenant Klûka÷ov idi. Klûka÷ov 

tazû kimi arûq, daim hÿrÿkÿtdÿ olan, yorulmaq nÿ olduüunu 

bilmÿyÿn  adam  idi.  Øifra÷ma  laboratoriyasûna  rÿhbÿrlik 

etmÿ yÿ, kriptoqrafiya vÿ statistika qruplarûna nÿzarÿt etmÿ-

yÿ, komsomolun seminarûnû aparmaüa, “gÿnclÿr qrupu”nun 

ilham ÷ûsû olmaüa vÿ bötön bunlardan ÿlavÿ partiya tÿøkilatû 

katibi  dÿ  olmaüa  vaxt  tapûrdû.  Mödiriyyÿt  onu  tÿlÿbkar, 

tabe ÷i li yin dÿ olanlar isÿ hÿr øeyin tÿfÿrröatûna varan zabit 

hesab  etsÿ lÿr  dÿ,  yeni  katib  dÿrhal  döøöndö  ki,  Marfino 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

733

institutunda  partiya  iølÿri  baølû-baøûna  buraxûlmûø  olacaq. 

×önki partiya iøi insanûn bötþvlökdÿ ona hÿsr olunmasûnû 

tÿlÿb edirdi.

Belÿ  dÿ  oldu.  Èølÿrin  qÿbulu  baølandû.  Qÿbul  bir  hÿftÿ 

davam etdi. Bircÿ dÿfÿ dÿ olsa kabinetdÿn ÷ûxmayan Ste pa-

nov bötön kaüûzlarû birbÿbir nÿzÿrdÿn ke÷irtdi, hÿr bir par ti-

ya÷û vÿ özvlöyÿ namizÿdlÿ ÿvvÿlcÿ onlarûn øÿxsi iølÿri ÿsa sûn-

da, sonra isÿ canlû øÿkildÿ tanûø oldu. Klûka÷ov yeni kati bin 

aüûr ÿlini þz özÿrindÿ hiss etdi.

Nþqsan nþqsan dalûnca aøkarlanûrdû. Anket mÿlumatla-

rûnûn natamamlûüû, øÿxsi iølÿrdÿki arayûølarûn natamamlûüû, 

hÿr  bir  partiya  özvönön  vÿ  namizÿdin  øÿxsi  iøindÿ  geniø 

xasiy yÿtnamÿsinin  olmamasû  bir  yana,  ke÷irilÿn,  ömu miy-

yÿtlÿ, bötön tÿdbirlÿrlÿ baülû yanlûø bir yanaøma da özÿ ÷ûxdû: 

tÿdbirlÿr  ke÷irilir,  amma  sÿnÿdlÿrdÿ  qeyd  olun mur du.  Bu 

sÿbÿbdÿn dÿ hÿmin tÿdbirlÿr bir nþv qeyri-real gþrö nördö.

– Axû kim inanar? Kim indi bizÿ inanar ki, bu tÿdbirlÿr, 

doürudan da, ke÷irilib?! – Stepanov töstölÿnÿn papirosu daz 

baøûnûn östönÿ qaldûraraq soruøurdu.

O, Klûka÷ova sÿbirsizliklÿ izah edirdi ki, bötön bu tÿd-

bir lÿr kaüûz özÿrindÿ ke÷irilib (÷önki, yalnûz øifahi deyilÿn 

sþzlÿrÿ ÿsaslanûr), ÿslindÿ isÿ ke÷irilmÿyib (yÿni kaüûz özÿ-

rindÿ, protokol øÿklindÿ sÿnÿdlÿødirilmÿyib).

Misal ö÷ön, institut idman÷ûlarûnûn (tÿbii ki, sþhbÿt dus-

taqlardan getmirdi) hÿr nahar fasilÿsi voleybol ÷ûrpma la rû-

nûn (iø vaxtûnûn bir hissÿsini dÿ buna sÿrf etmÿklÿ) nÿ xeyri 

var? Bu, bÿlkÿ, doürudan da, belÿdir. Onlar, bÿlkÿ, doü ru-

dan da, oynayûrlar. Amma nÿ biz þzömöz, nÿ dÿ yoxlama üa 

gÿlmiø istÿnilÿn øÿxs hÿyÿtÿ ÷ûxûb baxmayacaq ki, orada top-

top oynayûrlar, yoxsa yox. Niyÿ bÿs hÿmin o voleybol÷ular 

bu qÿdÿr oyun oynayandan, bu qÿdÿr tÿcröbÿ qazanandan 

sonra qazandûqlarû tÿcröbÿni “Qûrmûzû top” vÿ ya da, deyÿk 

ki, “Dinamo÷u øÿrÿfi” adlû xösusi divar qÿzetindÿ bþlöømÿ-

sinlÿr. ßgÿr Klûka÷ov sonradan bu cör divar qÿzetini sÿliqÿ 

ilÿ divardan ÷ûxarûb partiya sÿnÿdlÿrinÿ ÿlavÿ etmiø olsaydû – 

734

he÷ bir tÿftiøin “voleybol oyunu” tÿdbirinin real olaraq ke÷i-

ril di yinÿ vÿ bu tÿdbirÿ partiyanûn rÿhbÿrlik etdiyinÿ øöb hÿsi 

qal mazdû. Èndiki halda Klûka÷ovun sþzönÿ kim inanar?

Hÿr øeylÿ, hÿr bir sahÿ ilÿ baülû da belÿ. “Sþzö qovluüa 

tikmÿk olmaz!” – mÿhz bu dÿrin mÿnalû kÿlamla Stepanov 

vÿzifÿsinin icrasûna baøladû. 

Ksþndzin  tþvbÿ  höcrÿsindÿ  yalan  deyilmÿsinin  möm-

kön löyönÿ inana bilmÿdiyi kimi, Stepanovun da aülûna gÿl-

mirdi  ki,  yazûlû  sÿnÿdlÿrdÿ  dÿ  yalan  demÿk  olar.  Klûka÷ov 

onunla  möbahisÿ  etmÿdi,  minnÿtdarlûq  hissi  ilÿ  razûlaødû 

vÿ ondan þyrÿnmÿyÿ baøladû. Stepanov da bu cavan adama 

qarøû tez yumøaldû, bununla gþstÿrdi ki, pis adam deyil, kin 

saxla maüû bacarmûr. O, Klûka÷ovun bu cör vacib institutun 

baøûn da  möhÿn dis-polkovnik  Yakonov  kimi  nÿinki  etibar-

sûz anket gþs tÿ ricilÿri olan, hÿm dÿ, sadÿcÿ olaraq, þzömö-

zönkö olma yan adamûn durmasû ilÿ baülû fikirlÿrini dÿ din-

lÿdi. Ste pa no vun þzö dÿ ehtiyatlandû. Klûka÷ovu isÿ saü ÿli 

etdi, ona tez-tez partkoma gÿlmÿyi tapøûrdû, a÷ûq örÿklÿ ona 

par tiya  tÿc rö bÿsi  xÿzinÿsindÿ  saxladûüû  incilÿri  þyrÿtmÿyÿ 

baøladû.

Belÿcÿ,  Klûka÷ov  yeni  partiya  katibini  hamûdan  tez  vÿ 

hamûdan yaxøû tanûdû. Mÿhz onun iti dili sayÿsindÿ “gÿnclÿr” 

partiya tÿøkilat÷ûsûna “×oban” demÿyÿ baøladûlar. Mÿhz Klû-

ka ÷ovun sayÿsindÿ “gÿnclÿr”in ×obanla mönasibÿtlÿri yaxøû 

alûndû. Tezliklÿ baøa döødölÿr ki, partiya tÿøkilat÷ûsû vÿzi fÿ-

sindÿ  aøkar  þz  adamlarû  yox,  kÿnar,  qÿrÿzsiz  qanun pÿrÿst 

adam olsa daha yaxøûdûr.

Stepanov  isÿ  qanunpÿrÿst  idi!  ßgÿr  ona  desÿydilÿr  ki, 

kimsÿ yazûqdûr, kimÿsÿ qarøû qanunun bötön ciddiliyini tÿt-

biq etmÿk mÿslÿhÿt deyil, bir az gözÿøtÿ getmÿk lazûmdûr – 

dÿrhal alnûnda ÿmgÿyindÿ sa÷ûn olmamasû nÿticÿsindÿ daha 

da dÿrinlÿøÿn aürû øûrûmû a÷ûlûr, ÷iyninÿ ÿlavÿ yök qoyulmuø 

kimi  beli  bökölördö.  Lakin  i÷indÿki  daxili  atÿøi  hesabûna 

qamÿtini dözÿltmÿyÿ þzöndÿ göc tapûr, sÿrt øÿkildÿ özönö 

gah bir, gah da o biri hÿmsþhbÿtinÿ tÿrÿf elÿ ÷evirirdi ki, 

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

735

aü kvadratlar – eynÿyinin qurüuøun gþzlöklÿrindÿ pÿncÿ rÿ-

lÿrin ÿksi qeyzlÿ yanûb sþnördö:

–  Yoldaølar!  Yoldaølar!  Mÿn  nÿlÿr  eøidirÿm?  Bunu 

demÿ yÿ diliniz necÿ dþnör? Yadda saxlayûn: qanunu hÿmiøÿ 

dÿstÿklÿ! Sÿnin ö÷ön nÿ qÿdÿr aüûr olsa da, qanunu dÿs tÿklÿ!! 

Var qövvÿnlÿ qanunu dÿstÿklÿ!! Yalnûz bu yolla sÿnin qanunu 

pozmaqla kþmÿk etmÿk istÿdiyin adama kþmÿk etmiø olar-

san! ×önki qanun mÿhz elÿ tÿrtib olunub ki, cÿmiy yÿtÿ vÿ 

insana xidmÿt etsin, biz ÷ox vaxt bunu baøa döø mö rök vÿ 

kor-koranÿ øÿkildÿ qanundan yan ke÷mÿk istÿyirik!

Stepanov  da  þz  nþvbÿsindÿ  “gÿnclÿr”dÿn,  onlarûn  par-

tiya  iclaslarûna  vÿ  partiya  tÿnqidinÿ  olan  maraqlarûndan 

razû idi. Mÿhz bu adamlarda o hÿr bir tÿzÿ iø yerindÿ yarat-

maüa  ÷alûødûüû  saülam  kollektivin  þzÿyini  gþrördö.  ßgÿr 

kol lek tiv þz i÷indÿ olan qanun pozucularûnû rÿhbÿrlik qarøû-

sûnda aøkarlamûrsa, ÿgÿr kollektiv iclaslarda aüzûna su alûb 

susursa, bu cör kollektivi Stepanov tam ÿsasla qeyri-saü lam 

sayûrdû. ßgÿr kollektiv hamûlûqla bir özvönön, þzö dÿ mÿhz 

part ko mun gþstÿrdiyi özvönön östönÿ döøörsÿ, bu cör kol-

lek tiv Stepa no vun vÿ ondan da yuxarûda oturan insanlarûn 

gþzön dÿ daha saülam sayûlûrdû.

Stepanovun bu cör sabitlÿømiø tÿsÿvvörlÿri yetÿrincÿ idi 

vÿ onun hÿmin tÿsÿvvörlÿrindÿn imtina etmÿsi artûq möm-

kön deyildi. Mÿsÿlÿn, o, sonunda kollektivin bÿzi özvlÿrini 

qam÷ûlayan vÿ bötön kollektivi yeni istehsalat nailiyyÿtlÿrinÿ 

sÿfÿrbÿr  edÿn  gurultulu  qÿtnamÿlÿrin  qÿbul  edilmÿdiyi 

partiya  iclasûnû  tÿsÿvvörönÿ  gÿtirÿ  bilmirdi.  Bu  sÿbÿbdÿn 

dÿ bötön bitÿrÿflÿrin kþnöllö-mÿcburi øÿkildÿ cÿlb edildiyi 

“a÷ûq” partiya iclaslarûnû daha ÷ox xoølayûrdû. Belÿ iclaslarda 

hÿmin  o  bitÿrÿflÿri  darmadaüûn  etmÿk  olardû,  bitÿrÿflÿrin 

þzlÿri  isÿ  partiya  özvö  olmadûqlarûndan  nÿ  mödafiÿ  oluna, 

nÿ  dÿ  sÿs  verÿ  bilÿrdilÿr.  Yox,  ÿgÿr  sÿsvermÿdÿn  ÿvvÿl 

“Bu nÿdir? Èclasdûr? Yoxsa mÿhkÿmÿ?” kimi incik vÿ hÿtta 

qÿzÿbli sÿslÿr eøidilmiø olsaydû, Stepanov qÿtiyyÿtlÿ bötön 

÷ûxûø÷ûlarûn, hÿtta iclasûn sÿdrinin belÿ sþzönö kÿsirdi:

736

– Èzin verin, yoldaølar, izin verin! – titrÿk ÿli ilÿ toz dÿr-

ma nûnû aüzûna ataraq (kontuziyadan sonra azacûq hÿyÿ can dan 

sonra  baøûndan  øiddÿtli  aürûlar  qalxûrdû,  par tiya  hÿqi qÿ tinÿ 

höcum lar edilÿndÿ isÿ hÿyÿcanlanmaya bilmirdi) ota üûn orta-

sûn da, yuxarû lampalarûn iøûüûnûn ÿn gur döø döyö yerdÿ durur-

du vÿ bu zaman onun daz baøûnda iri tÿr dam cû larû aydûn gþrö-

nördö. – Belÿ ÷ûxûr ki, siz tÿnqidÿ vÿ þzönö tÿn qidÿ qarøûsû nûz? 

–  vÿ  fikirlÿrini  dinlÿyicilÿrin  baølarûna  pÿr÷im lÿ yir miø  kimi, 

qÿtiy yÿtlÿ yumruüunu oynadaraq izah edirdi. – Þzönötÿnqid 

sovet cÿmiyyÿtinin ali tÿkanverici qöv vÿ sidir, tÿrÿqqinin ÿsas 

hÿrÿkÿtvericisidir. Baøa döø mÿk vaxtû dûr ki, biz kollektivi mi-

zin özvlÿrini tÿnqid edÿrkÿn bunu hÿmin adamlarû mÿhkÿ mÿ-

yÿ vermÿk ö÷ön etmirik, hÿr bir iø÷ini hÿr an daimi yaradûcû 

gÿrginlik  vÿziyyÿtindÿ  saxla maq  ö÷ön  edirik!  Burada  ikinci 

bir  fikir  ola  bilmÿz,  yoldaølar!  ßlbÿttÿ,  bizÿ  hÿr  cör  tÿnqid 

lazûm deyil, bu doürudur! Bizÿ iøgözar tÿnqid lazûmdûr, yÿni 

sûnan mûø rÿhbÿr iø÷ilÿrÿ toxun mayan tÿnqid lazûmdûr! Gÿlin 

tÿnqid azadlûüûnû xûrda burjua anarxizmi ilÿ qarûøûq salmayaq!

Bundan sonra su qrafininin yanûna ÷ÿkilÿrÿk bir dÿ dÿr-

man atûrdû.

Belÿcÿ, partiyanûn ana xÿtti zÿfÿr ÷alûrdû. Vÿ hÿmiøÿ belÿ 

alûnûrdû ki, qÿtnamÿnin qam÷ûlayûb mÿhv etdiyi (iøÿ “icra möd-

dÿtlÿrinÿ sabotaj hÿddindÿ ÿmÿl edilmÿdiyinÿ”, “cina yÿt kar-

casûna sÿhlÿnkar mönasibÿtÿ” gþrÿ) özvlÿr dÿ daxil olmaqla 

bötön saülam kollektiv yekdilliklÿ qÿtnamÿyÿ sÿs verirdi.

Bÿzÿn  dÿ  olurdu  ki,  yaxøû  hazûrlanmûø  ÿtraflû  qÿtnamÿ-

lÿ rin  qÿbul  edilmÿsini  xoølayan,  gþzlÿnilÿn  bötön  ÷ûxûølarûn 

mahiy yÿtini vÿ iclasûn son rÿyini qabaqcadan bilÿn Stepanov 

tÿlÿs kÿn lik özöndÿn qÿtnamÿni iclasdan ÿvvÿl tam hazûrlaya 

bil mirdi.  Belÿ  hallarda  sÿdrlik  edÿnin  “qÿtnamÿ  layihÿsinin 

oxun masû ö÷ön sþz yoldaø Stepanova verilir!” elanûndan sonra 

par tiya katibi alnûnûn vÿ daz baøûnûn tÿrini silÿrÿk deyirdi:

– Yoldaølar! Mÿn ÷ox mÿøüul idim, buna gþrÿ dÿ qÿt-

namÿ layihÿsindÿ bÿzi hallarû, familiyalarû vÿ faktlarû dÿqiq-

lÿødirmÿyÿ imkanûm olmayûb.

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

737

Ya da ki:

–  Yoldaølar!  Mÿni  Èdarÿyÿ  ÷aüûrmûødûlar,  bu  gön  mÿn 

qÿt namÿ layihÿsini yazmamûøam.

Vÿ hÿr iki halda:

–  Buna  gþrÿ  qÿtnamÿyÿ  bötþvlökdÿ  sÿs  vermÿyinizi 

xahiø edirÿm, sabah boø vaxt tapûb hazûrlayaram.

Marfino kollektivi o dÿrÿcÿdÿ saülam idi ki, qÿtnamÿdÿ 

kimin tÿnqidÿ mÿruz qalacaüûnû, kimin tÿriflÿnÿcÿyini bilmÿ-

dÿn sÿssizcÿ ÿllÿrini qaldûrûrdû.

Yeni katibin mþvqeyini mþhkÿmlÿdÿn cÿhÿtlÿrdÿn biri 

dÿ bu idi ki, intim mönasibÿtlÿr qarøûsûnda zÿiflik Stepanova 

tamamilÿ yad idi. Hamû onu hþrmÿtlÿ “Boris Sergei÷” ÷aüû-

rûrdû. Bunu tÿbii qÿbul edÿn Stepanovun þzö isÿ obyektdÿ 

he÷  kÿsi  adû  ilÿ  ÷aüûrmûrdû,  hÿtta  katibin  otaüûnda  yaøûl 

mahu du ilÿ gþz oxøayan stolöstö bilyard oyununun qûzüûn 

mÿqam larûnda belÿ deyirdi:

– Øarû qabaüa verin, yoldaø Øikin!

– Kÿnara ÷ÿkilin, yoldaø Klûka÷ov!

Ömumiyyÿtlÿ,  Stepanov  xoølamûrdû  ki,  insanlar  onun 

ali vÿ yaxøû niyyÿtlÿrindÿn yararlanmaüa ÷alûøsûnlar. Þzö dÿ 

baøqalarûna  mönasibÿtdÿ  bunu  etmirdi.  Hÿmin  sÿbÿbdÿn 

dÿ ke÷irdiyi tÿdbirlÿrdÿn kollektivin ki÷icik bir narazûlûüûnû, 

möqa vimÿtini hiss edÿn kimi, boø yerÿ danûømûr, he÷ kÿsi 

inan dûrmaüa cÿhd etmirdi, sadÿcÿ, aü vÿrÿq gþtöröb yuxa-

rû sûnda iri hÿrflÿrlÿ yazûrdû: “Adlarû ÷ÿkilÿn yoldaølara gþs tÿ-

rilmiø möddÿtÿ kimi sadalanan iølÿri gþrmÿk tÿklif olu nur”. 

Sonra  vÿrÿqdÿ  cÿdvÿl  formasû  ÷ÿkirdi:  sûra  sayû,  soyadû, 

xÿbÿr dar olunmasû barÿdÿ imza. Katibÿsi isÿ hÿmin adam-

lara vÿrÿqi imzalatdûrûrdû. Adlarû ÷ÿkilÿn yoldaølar yazûlanû 

oxu yur, bötön qÿzÿblÿrini hÿr øeyÿ biganÿ vÿrÿqin östönÿ 

tþkör dölÿr, amma imza atmaya, imza atandan sonra isÿ icra 

elÿ mÿ yÿ bilmirdilÿr.

Stepanov hÿm dÿ øöbhÿlÿrdÿn vÿ qaranlûq i÷rÿ axtarûø-

lardan  da  azad  katib  idi.  Radioda  qÿhrÿman  Yuqoslaviya 

ÿvÿzinÿ Tito göruhu ifadÿsinin iølÿdilmÿsi bÿs idi ki, beøcÿ 

738

dÿqiqÿ sonra yoldaø Stepanov Kominformun qÿrarûnû uzun 

illÿr i÷indÿ gÿzdirirmiø kimi qÿtiyyÿtlÿ, ÿminliklÿ izah etmÿ-

yÿ baølasûn. ßgÿr kimsÿ ÷ÿkinÿ-÷ÿkinÿ Stepanovun diq qÿ ti nÿ 

dönÿnki vÿ bugönkö tÿlimatlarûn bir-birinÿ zidd oldu üu nu, 

institutun pis tÿchiz edildiyini, yerli aparatlarûn key fiy yÿ ti-

nin aøaüû olduüunu vÿ mÿnzillÿ baülû ÷ÿtinliklÿri ÷at dûr maq 

istÿsÿydi,  azad  katib  hÿtta  gölömsönÿ  dÿ  bilÿrdi,  eynÿk-

lÿri parûldaya da bilÿrdi, ÷önki indicÿ deyÿcÿyi sþzlÿr artûq 

mÿlum idi:

– Nÿ etmÿk olar, yoldaølar. Èdarÿlÿrarasû hÿrc-mÿrcliyin 

nÿticÿsidir. Lakin bu iødÿ tÿrÿqqi gþz qabaüûndadûr, yÿqin, 

buna øöbhÿ etmÿzsiniz! 

Hÿr halda, bÿzi insani zÿifliklÿr, olduqca mÿhdud ÷ÿr ÷i-

vÿdÿ dÿ olsa, Stepanova da xas idi. Belÿ ki, o, yöksÿk rÿis-

lÿr  tÿrÿfindÿn  tÿriflÿnmÿyini,  sûravi  partiya÷ûlarûn  isÿ  onun 

tÿcröbÿliliyinÿ heyran olmalarûnû xoølayûrdû. Ona gþrÿ xoø-

layûrdû ki, bu, doürudan da, belÿ olmalû idi. 

Bir dÿ ki, araq i÷irdi; yalnûz kimsÿ onu qonaq edÿndÿ vÿ 

ya masanûn östönÿ qoyulanda vÿ bu zaman øikayÿtlÿnirdi ki, 

araq onun saülamlûüû ö÷ön þldöröcö dÿrÿcÿdÿ zÿrÿrlidir. Bu 

sÿbÿbdÿn dÿ þzö araq almazdû vÿ he÷ kÿsi dÿ qonaq etmÿzdi. 

Bununla da Stepanovun ÷atûømayan cÿhÿtlÿri bitirdi. 

“Gÿnclÿr”  hÿrdÿn  þz  aralarûnda  ×obanûn  kim  olduüu 

barÿ dÿ soruøurdular. Roytman deyirdi:

– Dostlar! O, dÿrin mörÿkkÿbqabû peyüÿmbÿridir. Onun  

canû ÷ap olunmuø kaüûzdadûr. Ke÷id dþvröndÿ belÿ adam-

larûn olmasû qa÷ûlmazdûr. 

Klûka÷ov isÿ diølÿrini aüardaraq gölördö:

– Sadÿlþvh kþrpÿlÿr! Onun diølÿri arasûna döøsÿk, bizi 

i÷alat  qarûøûq  öyödÿr.  Döøönmÿyin  ki,  o  aüûlsûzdûr.  ßlli  il 

ÿrzindÿ o da yaøamaüû þyrÿnib. Sizcÿ, bunlar hÿdÿr yerÿdir: 

hÿr iclasda – daüûdûcû qÿtnamÿ? Bununla Marfinonun tari-

xini yazûr! O, tÿdbirli adam kimi material yûüûr: istÿnilÿn hal-

da, istÿnilÿn möfÿttiø qoy ÿmin olsun ki, azad katib siqnal 

ver miødi, ictimaiyyÿtin diqqÿtini cÿlb etmiødi.

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

739

Klûka÷ovun amansûz xasiyyÿtnamÿsindÿ Stepanov cÿn-

cÿl, he÷ kÿsÿ sirr vermÿyÿn, bötön ÿyri vÿ ya döz yollarla ö÷ 

oülunu bþyödÿn bir insan kimi tÿqdim olunurdu. 

Stepanovun,  doürudan  da,  ö÷  oülu  vardû  vÿ  onlar  ata-

la rûndan  fasilÿsiz  surÿtdÿ  pul  tÿlÿb  edirdilÿr.  Hÿr  ö÷önö 

tarix faköltÿsinÿ qoymuødu, bilirdi ki, marksist ö÷ön tarix 

aüûr  elmdir.  Onun  planlarû  da  ilk  baxûødan  dözgön  idi, 

amma  bir  øeyi  nÿzÿrÿ  ala  bilmÿmiødi  (vahid  dþvlÿt  tÿhsil 

planûnda olduüu kimi) ki, gþzlÿnilmÿdÿn ÿvvÿl Moskvanûn, 

sonra  Moskva  vilayÿtinin,  sonra  isÿ  Urala  kimi  bötön 

mÿktÿblÿrin, texnikumlarûn, qûsamöddÿtli kurslarûn øtatlarû 

marksist-tarix÷ilÿrlÿ tam dolacaq. Bþyök oülu artûq oxuyub 

qurtarmûø,  valideynlÿrinÿ  qazanc  gÿtirmÿk  ÿvÿzinÿ  Xantû-

Mansiyskÿ getmiødi. Èkincisinÿ tÿyinat zamanû Ulan-Udeni 

tÿklif  etmiødilÿr,  ö÷öncö  oülu  oxuyub  qurtarana  kimi  isÿ 

Borneo adasûndan yaxûn bir yer qalmayacaqdû.

Bu  sÿbÿbdÿn  dÿ  Stepanov  Moskvanûn  ucqarlarûndan 

birindÿki  on  iki  sot  hÿyÿtyanû  sahÿsi,  turøuya  qoyulmuø 

kÿlÿm ÷ÿllÿklÿri olan balaca evciyindÿn, iki-ö÷ donuzundan 

mþhkÿm yapûømûødû. Gþzöa÷ûq, bÿlkÿ dÿ, bir az geri qalmûø 

qadûn olan Stepanovun arvadû hÿyata olan ÿsas maraüûnû vÿ 

ailÿ bödcÿsinin ÿsasûnû donuzlarûn bÿslÿnmÿsindÿ gþrördö. 

O, þtÿn hÿftÿ ÿri ilÿ rayona getmÿyi vÿ ÷oøqa alûb gÿtir mÿyi 

planlaødûrmûødû. Mÿhz bu uüurlu ÿmÿliyyata gþrÿ Stepa nov 

øÿnbÿ gönö baø vermiø sþhbÿtdÿn sonra örÿyinin yerindÿ 

olmamaüûna vÿ Marfinoya can atmaüûna baxmayaraq, dönÿn, 

yÿni bazar gönö iøÿ gÿlmÿmiødi.

Øÿnbÿ gönö Siyasi Èdarÿdÿ Stepanov zÿrbÿ aldû. Olduqca 

mÿsul vÿ þz mÿsul hÿyÿcanlarûna baxmayaraq olduqca kþk, 

tÿxminÿn, altû-yeddi pudluq iø÷ilÿrdÿn biri Stepanovun arûq, 

eynÿklÿrin  taqÿtdÿn  saldûüû  burnuna  baxa-baxa  istÿr-istÿ-

mÿz soruødu:

– Hÿ, Stepanov, yÿhudilÿrlÿ sÿndÿ vÿziyyÿt necÿdir?

– Yÿ... kimlÿrlÿ? – Stepanov qulaqlarûnû øÿklÿdi ki, yaxøû 

eøitsin.

740

– Yÿhudilÿrlÿ. – Hÿmsþhbÿtinin baøa döømÿdiyini gþrÿ-

rÿk izah etdi: – Jidlÿrlÿ baülû vÿziyyÿti deyirÿm.

Qÿfildÿn  yaxalanmûø  Stepanov  son  vaxtlara  kimi  anti-

sovet tÿbliüatû hesab edilÿn, azû, on il iø kÿsilÿn, bÿzÿn dÿ 

hÿtta göllÿlÿnmÿyÿ sÿbÿb olan bu ikimÿnalû sþzö tÿkrar la-

maq dan qorxaraq, qeyri-möÿyyÿn øÿkildÿ don qul dandû:

– Va-ar...

– Onlarla nÿ etmÿyi döøönörsÿn?..

Lakin telefon zÿng ÷aldû, mÿsul yoldaø dÿstÿyi gþtör dö 

vÿ daha Stepanovla sþhbÿt etmÿdi.

Stepanov  ÷aøqûnlûq  i÷indÿ  Èdarÿdÿki  bötön  direktivlÿr, 

tÿlimatlar vÿ gþstÿriølÿr toplusunu oxudu, amma aü kaüûz 

özÿrindÿki  qara  hÿrflÿr  yÿhudi  mÿsÿlÿsindÿn  bicliklÿ  yan 

ke÷irdi.

Bötön bazar gönö, ÷oøqa almaüa gedÿrkÿn dÿ, Stepa-

nov elÿ hey döøönör, ÷aøqûnlûqla sinÿsini qaøûyûrdû. Gþrö nör, 

qocalûqdan fÿhmi kötlÿøib! Èndi dÿ ki – biabûr÷ûlûq! – Sûnan-

mûø iø÷i, Stepanov hansûsa bir vacib kampaniyanû nÿzÿr dÿn 

qa÷ûrmûø vÿ hÿtta dolayûsû ilÿ þzö dÿ döømÿnlÿrin fit nÿ lÿ ri nÿ 

uymuødu, ÷önki bötön bu Roytman-Klûka÷ov qrupu...

Bazar ertÿsinin sÿhÿri Stepanov þzönö itirmiø vÿziy yÿt-

dÿ iøÿ gÿldi. Øikinin bilyard oynamaqdan imtina etmÿ sin dÿn 

sonra  (Stepanov  Øikindÿn  nÿ  isÿ  bir  mÿlumat  þyrÿn mÿk 

istÿyirdi)  tÿlimatlarûn  yoxluüu  sÿbÿbindÿn  boüulan  azad 

katib  partkomun  qapûsûnû  baülayûb  iki  saat  ÿrzindÿ  tÿk-

baøûna,  hÿrdÿn  metal  øarlarû  yerÿ  salaraq,  bilyard  oynadû. 

Bani lÿ rin  dþrd  baøûndan  ibarÿt  nÿhÿng  divaröstö  börönc 

barel yef iki, hÿtta ö÷ øarûn birdÿn luzaya döømÿsi ilÿ nÿticÿ-

lÿnÿn parlaq zÿrbÿlÿrin øahidi oldu. Ancaq barelyefin siluet-

lÿri tunc kimi dÿ soyuq qalûrdû. Dahilÿr bir-birinin peysÿrinÿ 

baxûr  vÿ  Stepanova  hÿll  yolunu  gþstÿrmirdilÿr,  ona  yeni 

øÿraitdÿ saülam kollektivi necÿ qorumasû vÿ onu necÿ mþh-

kÿm lÿndirmÿsi ilÿ baülû he÷ nÿ demirdilÿr. 

Döøöncÿlÿrin onu tam ÿldÿn saldûüû vaxt telefonun zÿn-

gini eøitdi vÿ dÿstÿyi qulaüûna sûxdû.

Aleksandr Soljenitsιn

  

NOBEL  MÖKAFATI  LAUREATI

Inventas vitam 

juvat excoluisse 

per artes

741

Ona zÿng etmiødilÿr ki, birincisi, bu gön axøam hÿmi-

øÿki kimi komsomol vÿ partiya siyasi dÿrslÿrini ke÷irmÿsin, 

bötön adamlarûnû vilayÿt komitÿsindÿn gþndÿrilÿcÿk möha-

zi rÿ ÷i nin  oxuyacaüû  “Dialektik  materializm  qabaqcûl  dön-

ya gþ rö øö dör” mþvzusunda möhazirÿni dinlÿmÿk ö÷ön bir 

yerÿ yûüsûn. Èkincisi isÿ, Artûq Marfinoya iki yoldaøla maøûn 

÷ûxmûødûr vÿ hÿmin yoldaølar ona xaric qarøûsûnda riya kar-

lûüa  qarøû  möbarizÿ  mÿsÿlÿsi  ilÿ  baülû  mövafiq  gþstÿriølÿr 

verÿcÿklÿr.

Azad katib canlandû, kefi kþkÿldi, luzaya iki qoøa øar da 

saldû vÿ bilyardû økafûn dalûnda gizlÿtdi. 

ßhvalûnû  bir  dÿ  o  qaldûrûrdû  ki,  dönÿn  aldûqlarû  ÷ÿhra-

yûqulaq  ÷oøqa  pþrtölmöø  otu  sÿhÿr  dÿ,  axøam  da  hÿvÿslÿ 

yeyirdi. Bu isÿ onu ucuz vÿ yaxøû kþkÿlÿcÿyinÿ ömid verirdi.