Azərbaycanın geologİyası I mühazİrə

Alp mərhələsi

Qafqaz qırışıqlıq sistemində Alp mərhələsi Karpat və Dağlıq Krı­ma nisbətən sonra, yəni erkən Yurada (J₁) başlayır. Burada Yuranın əvvəlində baş verən qalxma və qırışıqlıq əmələgəlmənin qədim Kimmeri fazası Hersin mər­hə­lə­sini başa çat­dır­mış­dır. Alp mərhələsi Böyük və Kiçik Qafqazda geosinklinal çö­kək­­lik­lərin yaran­ma­sı təkamülü və onların qapanaraq dağlıq qırışıqlıq sistemə çev­ril­mə­sində ən əsas mər­hə­lə hesab olu­nur.

Qafqazın Alp tektonik-maqmatik inkişaf mərhələsi aşağıdakı başlıca yarımmər­hə­lələrə bölü­nür.

1. 
   Alp mərhələsinin başlanğıc dövrü (gec Perm-Trias, ilkin yarımmər­hə­lə). Bu dövr Böyük Qafqazın cənub ya­ma­cında Hersin mər­­hələ­sindən irsi inkişaf edən geo­sinklinal çökəkliyin olması və Qaf­qazqarşısı Epihersin platformasının çökmə ör­tü­yünün aşağı horizontlarının for­ma­laşması mərhələ­sidir. Böyük Qafqazın Pşekiş-Tırnıauz qırılma zonasından şimala və Stavropolda gec Permdə qalxma və yuyulma sa­­hə­si olmuşdur. Şərqi Qafqazarxasında platforma xarakterli qitədaxili hövzə möv­cud ol­muş və burada qırmızı rəngli çöküntülər toplanmışdır. Manıç tikiş zonasında bu çö­kün­tü­lərin qalınlığı daha çoxdur. Böyük Qafqazın cənub yamacda əvvəlki inkişaf mər­­hələsində yaranmış geo­sink­linal konsedimentasion inkişafını davam etdirmişdir. Burada əsasən aspid və qis­mən də karbo­nat formasiyası toplanmışdır. Triasa qədər Tırnıauz sahəsinin böyük ərazisində ensiz dağarası çökəklik möv­cud olmuş və artıq Triasda dəniz Böyük Qafqazın şimal yamacda öz sahəsini ge­nişləndirilmiş və daha şimala irəliləmişdir. Gec Triasda Şimali-Qərbi Qafqazqarşı­sın­da qrabenvari çö­kək­lik yaranır.
   
2. 
   Erkən Alb yarımmərhələsi (erkən və orta Yura- Böyük Qafqazda) və Yura-erkən Təbaşirrin əvvəli (Ki­çik Qaf­qaz­da). Böyük Qafqaz kəskin geosinkli­na­lının geniş­lən­məsi və Ki­çik Qaf­qazda geo­sink­linalın yaranması (Lök-Qafan), onun dərin­ləş­məsi (maqma­tiz­min inten­siv təzahü­rü ilə müşayət olunan) və geosinklinal­la­rın mərkəzi his­­səsində qalxımların ya­ran­ması ilə başa çatan bir dövrdür. Böyük Qaf­qazın dəniz hövzəsi alt və orta Yura ərzində daha da şimala genişlənir və aalen əsrin­də Qərbi Qafqazqar­şı­sının cənub hissəsini və bütün Şərqi Qafqazarxasını əhatə edir. Qafqazqarşısında çökün­tü­lər platfor­ma xarakterli olub, az qalınlığa malikdir. Pşekiş-Trnıauz zonasından cənuba çöküntülərin qalınlığı artır və kəsiliş mio­geo­­­sink­linal xa­rakter alır. Böyük Qafqazın geosinklinalının mərkəzi hissəsində çö­küntülərin qalınlığı daha da artır, sualtı vulkanik törəmələr (silit-karatofir formasi­ya­sı) onu örtən as­pid for­masiyası geniş yayılmışdır. Abxaz-Raçin zonasında alt Yu­ra­­nın altda yatan hori­zont­ları qa­lınlığını azaldır, vulkanogen horizontlar kəsilişdə iştirak etmir, və terrigen-filiş törəmələri (Toar-Aalen) geniş yayılmışdır. Geosinklinalın mərkəzi qafqazı əhatə edən eninə qırılmalardan qərbə və şərqə doğru qalınlığın artması müşahidə olunur. Dağıstanda və Azərbaycanda Yuranın ter­rigen qatının qalınlığı 10 km-ə çatır. Böyük Qafqazın mərkəzi hissəsində orta Yuranın sonunda qalxma intensivləşir və Kellove­yin əvvəlində onun quruması və qırışıq əmələ gəlməsi ilə başa çatır. Şimal-Qərbi, Şərqi və Cənub-Sərqi Qafqaz mərkəzi antiklinoriumları və Mər­kəzi Qafqaz horst-antiklinoriumu bu qalxma ilə yaranmışdır.
   
3. 
   Orta Alb yarımmərhələsi (gec Yura-Eosen, Böyük Qafqazda; erkən Tə­ba­şirin sonu-Oliqosen, Ki­çik Qaf­­­qaz­da). Bu dövr inkişafınını davam etdirən mər­kəzi qal­­xım­ların ətrafı boyunca yaranan müxtəlif tipli (filiş, karbonat, yaşıldaş) 2-ci geo­sink­li­nalların yaran­ması, onların qa­panması və bu geosinklinalların yerində qırı­şıq­lıq sis­temlərin yaran­ması ilə xarakterizə olunur. Orta Yuranın sonunda qalx­ma­nın nə­ti­cəsində Böyük Qafqazda öz tektonik rejiminə və çöküntütoplanmasına görə bir-birindən fərqlənən iki çökəklik formalaşır. Şimal yamacda nisbətən dərin olmayan çö­kəklik yerlə­şir ki, burada da karbonat və qismən də terrigen çöküntülər (2-3 km) toplanır. Bu çökəklik tədricən şimala doğru miqrasiya edir. Cənub yamac­da baş sil­si­lənin Kellovey qalxımı ilə Qafqazarxası aralıq massi­vin arasında qırılma­larla əha­tə olunan ensiz, lakin kifayət qədər dərin, çökəklik for­malaşır ki, burada da üst Yura­nın və Paleosen-Eosenin filiş komleksi toplanır (6-8 km).
   
4. 
   Gec Alb yarımmərhələsi (Oliqosen-Antropogen). Böyük və Kiçik Qafqaz qırışıq­lıq sistemlə­rin inkişafı, onların daxilində qalıq çökəkliklərin qapanması, dağa­rası və ön çökək­lik­lərin ya­ranması və onların molasla dolması ilə xarakterizə olunur. Bu mər­hələdə iki böyük faza ayrılır. Bunlardan biri Oliqosen-Miosen dövrünə müva­fiq gəlir və alt molasın toplanması Böyük və Kiçik Qafqazın zəif qalxması ilə səciy­yə­lənir. İkinci mərhələ Pliosen-Antro­pogen dövrünü əhatə edir və üst molasın (əsasən kon­ti­nen­tal) toplanması intensiv qalx­mış və dağlıq sistemlərdə subareal vul­kanizmin baş ver­məsi ilə səciyyələnir.
   

Oliqosendən etibarən Qafqaz özünün son geosinklinal in­kişaf mərhələsinə (oro­gen) keçir. Bu mərhələ nisbətən kiçik olan iki fazaya ayrılır ki, bunlar da alt və üst molasın toplanma vaxtına müvafiq gəlir. Bu fazaların sərhəddi adətən Sarmata mü­vafiq gəlsə də, bəzən sahələrdə (Şərqi Azərbaycanda) Məhsul­dar qata (alt Pliosen) ki­mi qalxır. Oliqosendə Böyük Qafqaz həm eninə, həm də yuxarı inkişaf etməkdə da­vam edir, ətraf çökəklikləri qumlu-gilli materiallarla təmin edən bir oroqrafiq va­hidə çev­rilir. Bö­yük Qafqazın cənub yamacında Raça-Leçxum istisna olmaqla qalan çö­kəkliklərin inkişafı üst Miosenə kimi davam edir.

Sonra dəniz Mərkəzi Qafqazın Laba-Malka zonasının şimalına çəkilir və onu monoklinal qu­ru­luşa malik şimal qanadına çevirir.

Şimali Qafqaz çökəkliyində, xüsusən də onun şərq hissəsində Oliqosendə əyil­mə­nin intensivliyi kəskin artır və bu çökəklik tədricən asimmetrik çökəkliyə çevrilir və Oliqosen-Miosen yaşlı alt molasla dolur. Miosenin ortalarında Stavropol qalxı­mı, Miosenin sonundə isə ondan cənubda yerləşən Şərqi Kuban qalxımı əyilmə sa­hə­­sin­dən çıxır və beləliklə vahid Qafqazqarşısı çökəklik iki dərin ön çökəkltyə (İn­dolo-Kuban, Terek-Xəzər) çevrilir. Sarmatın sonundan başlayaraq hazırkı dövrə ki­mi Te­rek çökəkliyində dəniz və kontinental üst molas çökəklikləri (qumlu konqlo­merat-gilli) toplanır. Çökəkliyin mərkəzi hissəsində Pliosen və Antropo­gendə iki nəhəng antiklinal qal­xım (Terek və Sujen) formalaşır və bu çökəkliyi bir sıra xırda çö­kəklik­lərə ayırır. Kuban çökəkliyində bu mərhələ ərzində əyilmənin intensivliyi az olması ilə seçilir.

Sarmat-Meotisin sonunda Böyük Qafqazın qalxması kəskin sürətlənir və bura­da ilk dəfə mərkəzi hissədə yüksək dağlıq relyef yaranır. Mərkəzi Qafqazın qalx­ması maqma­tizmlə müşayət olunur.

Meotis-Antropogen mərhələsində Böyük Qafqazın Mərkəzi və Şərq seqmen­tin­də qalxmanın amplitudası 4-5 km-ə çatdığı halda Qafqazın şimal-qərb və cənub-şərq hissə­sində 1-2 km-ə qədər azalır.