III. Romantizm ədəbi
məktəbi
Azərbaycan romantizmi Fransada, İngiltərədə olduğu kimi
müəyyən bir dövrdə ədəbi həyatda, ədəbi prosesdə üstünlük təşkil
edən güclü məktəb olmamışdır. Romantizm bizdə realizm ilə
müvazi yaranmışdır.
Məlumdur ki, Azərbaycan burjuaziyası çox mürəkkəb və
ziddiyyətli bir yol keçmişdir. O, yeni dövrün sarsıdıcı
hadisələrindən qorxmuş, ən yaxşı hallarda kənarda durmuşdur.
Doğrudur, ayrı-ayrı tacirlərin və sənaye sahiblərindən bəzisinin
mədəni-maarif işlərində fəaliyyəti olmuşdur. Hətta keçən əsrin
axırlarından başlayaraq Avropa mədəniyyətindən mütəəssir olan
tək-tək adamlar mədəniyyət yolunda az səy göstərməmişlər.
Bakıda böyük mətbəə təşkil edən Orucov qardaşları,
Teymurxanşurada (Maxaçqalada) məskən salan, şair və ədiblərə
maddi cəhətdən kömək göstərən, bir sıra əxlaqi-tərbiyəvi
yenilikpərəst risalələrin müəllifi olan Təbriz taciri Hacı
Əbdürrəhim Talıbov, "Səyahətnameyi-İbrahim bəy" kimi məşhur
əsərin müəllifi Marağalı Zeynalabdin belə adamlar idilər.
Qabaqcıl ziyalılar Hacı Zeynalabdin Tağıyev kimi varlıların
maddi imkanlarından istifadə edir, maarif, mətbuat, cəmiyyəti-
xeyriyyə tədbirlərinə çalışırdılar. İntibah işinə qeyrətlə yanaşan
bu tacir və sənayeçilərin bəzisi həqiqi vətənpərəstlər idisə,
bəziləri qazanc və şöhrət məqsədi ilə mətbuat və kitab nəşrinə əl
atırdılar. Hər halda intibah yolunda, adamların diqqətini yeni
dünya, Avropa
232
mədəniyyətinə cəlb etmək yolunda həmin varlıların xidməti
olmamış deyildir. Burjuaziya və yuxarı siniflər mühitinə az-çox
yaxın olan yazıçıların çoxu Azərbaycan romantikləri idilər.
Azərbaycan romantiklərini əsasən iki hissəyə ayırmaq olar:
mürtəce romantiklər, tərəqqipərvər romantiklər.
XX əsrin əvvəllərində romantik ədəbiyyat, hətta romantik
təfəkkür üçün Azərbaycanda əlverişli zəmin yaranmışdı. Müasir
dövr, yəni ölkənin o zamankı vəziyyəti heç kəsi təmin etmirdi.
Feodalizm quruluşu və ictimai ənənələri kökündən laxlamışdı,
ancaq yıxılmamışdı. Buna görə də cəmiyyət bir təbəddülat, bir
inqilab vahiməsinin əndişəsi ilə yaşayırdı. Nicat yolu, xoşbəxt
gələcək arzusu ədəbiyyatda da çox ziddiyyətli şəkildə təzahürünü
tapırdı. Bəziləri üzlərini keçmişə tutub, islam xəlifələrinin, türk
sultanlarının hökmranlığı zamanlarını arzulayırdılar. Ona görə də
keçmişə, tarixə, xilafət zamanına qayıdaraq şərqilər,
xitabnamələr, dramlar, faciələr yazırdılar.
Başqa, daha qüvvətli, get-gedə daha da qanadlanan bir sağlam
xəyal da var idi. Bu, zəminəsi yerdə olan, qidasını xalq
hərəkatından alan, gələcək arzularından, yaratmaq həvəs və
ehtirasından doğan bir xəyal idi.
Parlayan bir ümid, işıqlı gələcək etiqadı XX əsr tərəqqi-pərvər
romantiklərinin əsərlərində başlıca səciyyəvi cəhətdir. Bu dövrün
görkəmli romatiklərindən biri Məhəmməd Hadidir. Məhəmməd
Hadi, yaşadığı günlərin və mühitin ən müdhiş mənzərələrindən,
ən kədərli lövhələrindən yazanda bu ümidlə yaşayır və təsəlli
tapır. O, "Meydani-hərb xatirələrindən" adlı bir təsvirində
müharibə dəhşətlərini saydıqdan sonra üzünü gələcəyə tutub
deyir:
Fəryadi-şitadə güləcəkdir yenə gülşən,
Torpaq qucağı olsa da insanlara mədfən.
1
1
M.Hadi. "Öfraqi-nəfisə", 1919, №2.
233
Azərbaycan romantiklərində ictimai-siyasi mövzularla yanaşı,
təbiətin inikası, şeirdə mənzərələr yaradılması xüsusiyyəti
qüvvətli olmuşdur. Onlar, cəmiyyət hadisələrində olduğu kimi,
burada da məna, fikir və düşüncə axtarmışlar. Kainatın, təbiətin
gözəlliklərinə böyük əhəmiyyət vermiş və onları fəlsəfi baxımdan
mənalandırmaq istəmişlər. A.Səhhət Novruz haqqındakı şeirində
həyatın ziddiyyətlərini düşünməyə və bunlar içərisində haqqı
tapmağa çağırır:
Dəmdir ki, şövqi-arizi-dilbərlə məst olaq,
Dəmdirki, "nisti" arayaq, taki "hast" olaq.
Dəmdir ki, bütləri unudub həqpərəst olaq,
Dəmdir ki, cümlə vafiyi-əhdi-əlast olaq.
1
Bu cəhətdən Hadinin qələmi daha qüvvətlidir. O, məftunu,
heyranı olduğu kainatın hər zərrəsindəki sirri aramaq, tapmaq
istəyir. "Bədayei-təbiət" ("Təbiətin gözəllikləri") adlı şeiri
əvvəldən axıra qədər bu sirli suallardan ibarətdir. Cəmiyyət
həyatında "həll edə bilmədiyi" sualların cavabını sularda,
bulaqlarda arayır, "faciəzar" mənzərələrə heyran qaldığını deyir:
Zülm əhlixərab eylədi gülzari-vücudi,
Ey vah, sitəm məhv elədi baği-şühudi.
İştə açıyor hüznlü bir səslə budaqlar,
Bərxatir edib şişəyi saya şaxçiin ağlar...
Yarəb, bu necə mənzərəyi-faciəzardır?
Hərpərdəsi, hərfəsli səzavari-bukadır.
Hər zərrədə məşhud olur asari-fəlakət,
Bir gövhəri-qəmdənmi doğub tifli-təbiət?...
2
1
A.Səhhət. "Olmalı", (Əlyazması), Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun
əlyazmaları şöbəsi, inv. № 4098.
2
M.Hadi. "Dəbistan", 1906, № 16, səh.5.
234
Azərbaycan romantiklərində də, ümumən romantiklərdə
olduğu kimi, təbiətə meyl, gələcəyə ümid kollektivdən çox fərdin
qüdrətini tərənnüm, dil-üslub təntənəsi, müəyyən dərəcədə
mücərrədlik, üsyankar xitab və suallardan həzz almaq
xüsusiyyətləri vardır. Ancaq bu ədiblər fransız, rus, hətta rürk
romantiklərinə çox oxşamadıqları kimi, biri-birindən də
fərqlidirlər. Bunların hərəsində romantizmin bu və ya digər cəhəti
daha bariz görünməkdədir.
Misal üçün, Abbas Səhhət yaradıcılığında incəlik, gözəllik
mövzularına vurğunluq, zərifliyə böyük rəğbət diqqəti cəlb
edirsə, A.Divanbəyoğluda kəndi, təbiəti, köçəri məişət və
adətlərini idealizə etmək meyli güclüdür. Əbdülxalıq Cənnəti isə
əxlaqi nəsihət ruhlu mənzumələrdə daha çox müvəffəq olmuşdur.
M.Hadidə mücərrəd fəlsəfəyə, ümumi təfəkkürə, ictimai
mücadilələrin mənasını axtarmağa, insanları yalnız öz işləri, öz
münasibətləri haqqında deyil, həm də ümumən varlıq haqqında
düşünməyə çağırmaq, mövcud "sirli" aləmin mübhəm
suallarından xilas üçün çarə tapmaq həvəsi, insanın acizliyinə
dözməmək arzusu üstündür.
M.Hadi isə şeirin şüara çevrilməsini istəyirdi. Onun
ilhampərvər və coşqun əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatında siyasi
şeirin qüvvətli nümunələrindəndir. Abbas Səhhət sənətdə
hissiyyatın hakimliyini tərənnüm edirdi. Onun əsərlərində təbiət
mənzərələrinin, şəhər və kənd lövhələrinin, əmək həyatının
təsvirinə geniş yer verilir. Bu cəhətdən A.Səhhət müəyyən
dərəcədə fransız və rus simvolistlərindən də təsirlənməmiş
deyildi.
M.Hadi, H.Cavid və A.Səhhətin yaradıcılığında gördüyümüz
bu yeni meyl, ictimai-siyasi şeir, vətəndaşlıq şeiri XX əsr
ədəbiyyatında ən qüvvətli cərəyan olaraq inkişaf etdi.
İnsan və onun əhvali-ruhiyyəsi, qəlb və onun mürəkkəb aləmi
A.Divanbəyoğlunun əsərlərində başlıca mövzudur. Bu
235
yazıçılar
ədəbiyyatımızda yeni romantizmin əsas
nümayəndələrindəndir. Onların əsərlərində vətənpərvərlik,
azadlıq, sənətdə həqiqi, canlı, insan hissləri, mədəniyyət və
ictimai inkişaf tərənnüm olunur.
Bu yazıçılar da realistlər kimi, M.Ə.Sabir və
C.Məmmədquluzadə kimi keçmişə, köhnəliyə düşməndirlər.
Bunlarda da köhnəliyə, cəhalətə qarşı nifrət və qəzəb vardır.
Ancaq bunlarda hiss, həyəcan, xitab, müraciət, çağırış meyli
üstündür. Bunlar bəzən real ictimai münasibətlərdən kənarda
dayansalar belə, öz ictimai həyəcanları ilə, vətəndaşlıq hissləri
ilə, böyük ümid və arzuları ilə yaşayırdılar.
Dil və üslub cəhətdən qəlizliyinə, çətinliyinə, ancaq yüksək
ziyalı kütlələrinin zövqünə daha uyğun olmasına baxmayaraq,
mütərəqqi romantiklərimizin bütün gözəl ənənələri Azərbaycan
şeirinin inkişafına xidmət edən, onu yeni mərhələyə qaldıran bir
təcrübə yolu olmuşdur.
236
Məhəmməd Hadi
(1879-1920)
Tərcümeyi-halı
Azərbaycan romantizminin görkəmli simalarından biri olan
Məhəmməd Hacı Əbdülsəlimzadə Hadi (Şirvani) 1879-cu ildə
Şamaxı şəhərinin Sarıtorpaq məhəlləsində, tacir ailəsində
doğulmuşdur. İbtidai təhsilini məhəllə məktəbində şamaxılı
Molla Səmədin yanında almış, sonra Hacı Molla Abbasın
1
məktəbində oxumuşdur. 9 yaşında Hadinin atası vəfat etmiş,
anası başqa ərə getmişdir. Atasının ölümü və qohumlar ümidinə
qalması Hadiyə ağır təsir etmişdir. Məhəmməd Hadi bacıları ilə
bərabər nənəsi Teyyibə xanımın himayəsində qalmışdır. Teyyibə
xanım öz nəvələrini, xüsusilə gələcəyinə çox ümid bəslədiyi
Məhəmmədi böyük qayğı ilə böyüdürdü. O, uşağı ərəbcə, farsca
oxutmaq, mollalığa hazırlamaq niyyətində idi. Teyyibə xanımın
vəfatından sonra M.Hadi başqa qohumlarından Mustafa Lütfinin
himayəsində yaşamalı olmuş və ərəb dilini ondan öyrənmişdir.
Məhəmməd Hadi fitrətən sərbəst təbiətli, izzəti-nəfsini sevən,
minnət götürməyən, məhdud yaşamağı bacarmayan istedadlı bir
uşaq idi. Ona görə də başına gələn fəlakətləri
1
Şair Abbas Səhhətin atasıdır
237
dərindən duyur, kiçik yaşlarında belə mənəvi iztirablar çəkirdi.
O, mühitinə sığa bilmir, köhnə həyatda heç bir təsəlli əlaməti
görmürdü. Bu mühitdən qurtulmağa can atırdı. O, uzaq və böyük
şəhərlərdə, yeni üsul ilə oxumaq, yeni elmləri öyrənmək istəyirdi.
Lakin o zaman bu, yetim uşaq üçün müyəssər olmayan bir arzu
idi. Hadi varlı qohumlarından bu barədə kömək istəyirsə də, heç
kəs onun arzusuna əhəmiyyət vermir. Şair bunu şeirlərinin
birində belə xülasə edir:
Oxumaqçın nə qədər dadu fəqan etdimsə,
Olmadı zərrə əsərbəxş şu istimdadım.
Dağa dersən eşidir, sonra verir əksi-səda,
Daşa dönmüşlərə əks eyləmədi fəryadım.
Hadi istədiyi məktəblərdə, istədiyi elmləri oxumağa nail ola
bilmədiyindən, əmisi oğlunun köməyi ilə ticarət işinə əl atır,
ancaq bu iş onun ürəyinə yatmadığından tezliklə tərk etdi.
Şamaxı zəlzələsindən sonra (1902) Kürdəmirə köçən M.Hadi
orada müəllimlik edir.
Hadi mətbuat aləminə 1905-ci ildə çıxmışdır. "Həyat"
qəzetinin 109-cu nömrəsində Hadinin "Lövhi-məkatib" adlı şeiri
çap olunmuşdur. Şair bu şeirində bütün misraları "məkatib" sözü
ilə başlayaraq bu sözə tərif və sifət verir:
Məkatib cilvəgahi -tələəti-fəyyazi-qüdrətdir,
Məkatib pərtövü-ənvari-şəmsi-sübhi-vəhdətdir.
Redaksiya bu tərifə aid, şeirin axırında yazır: "Görünür ki,
məkatib haqqında sözü tamam edib istəmirsiniz ki, sizdən sonra
da qəzetimizdə söz yazan olsun. Lakin səhviniz var. Bu xüsusda
nə qədər yazılsa yenə də azdır!...".
1
1
Həyat, 1905, №109, səh.3.
238
Hadi mətbuatdakı şeirləri ilə oxucuların hörmətini
qazanmaqda idi. Onu yaxından tanıyan Mustafa Lütfi
Həştərxanda "Bürhani-tərəqqi" qəzetini nəşr edirdi və onun Hadi
kimi qüdrətli qələm sahibinə böyük ehtiyacı var idi. Onun
çağırışına görə Hadi tamamilə müəllimlikdən əl çəkir, 1905-ci
ildə Həştərxana gedir, mətbuatda çalışmağa başlayır. M.Hadi
"Həyat", "Füyuzat" və "Bürhani-tərəqqi" qəzetlərində elmə,
maarifə çağıran şeirlər və intibah məsələlərinə dair məqalələr
yazırdı. M.Hadi 1906-cı ildə Əli bəy Hüseynzadənin çağırışı ilə
Bakıya gəlib "Füyuzat" məcmuəsində çalışır, buradakı osmanlı
müəlliflərindən fərqli olaraq yerli həyata dair yazıların geniş
nəşrinə çalışır. "Füyuzat" qapandıqdan sonra o, "Tazə həyat" və
"İttifaq" qəzetlərində işləyir.
1910-cu ildə Hadi, İstanbula gedir, "Tənin" qəzetində Şərq
dilləri mütərcimi sifəti ilə çalışır, yazıları ilə də yerli qəzet və
məcmuələrdə iştirak edir. Hadinin alovlu bir hiss ilə,
tərəqqipərvərlik ruhunda yazdığı şeirlər bütün Yaxın Şərqdə
oxunub yayılırdı. Hətta şairin "Fünun və maarif adlı şeiri
Hindistanda, "Həblülmətin" qəzetində farsca tərcümə olunub çap
edilmişdi.
1913-cü ildə, hərbi nazirin qəmlu münasibətilə kənardan gələn
ziyalılardan şübhələnən Osmanlı hökuməti Hadini də həbsə alır
və Səlanikə sürgün edir. Orada da Hadidən şübhələnir, onu
incitməyə başlayırlar. Hadi başına gələn ağır fəlakətlərdən sonra
1914-cü ildə Bakıya qayıtmağa müvəffəq olur. 1915-ci ildə
Qafqaz ordusunda feldşeir sifəti ilə çalışdığı zaman Avstriya
cəbhəsinə, Karpata gedir, müsəlman əsgərləri arasında alay
mollası vəzifəsini ifa edir.
Hadi harada, nə vəzifədə olur-olsun, qələmindən, odlu
şeirlərindən ayrılmırdı. Cəbhə, döyüş
həyatı onun
yaradıcılığındakı mürəkkəbliyi artırdı. Müharibənin bütün
dəhşətlərini duyan, həssas şair bu hadisələrin heç olmasa
qaralamasını cızmağa, gələcəkdə özünün fəlsəfi əsərini
yaratmağa çalışdı.
239
Cəbhədən yazdığı məktublarından görünür ki, Hadi gecə-
gündüz yazır, yaradırmış. O, müharibənin bitməyini aramsız
gözləyirdi, vətənə dönüb öz yaradıcılıq planlarını həyata
keçirməyə can atırdı. Şair cəmiyyətin gələcəyinə inanırdı: "Elm
və mərifətlə müsəlləh olmayanlar bundan sonra pək bədbəxt bir
halda yaşayacaqlar. Yaşayacaqlar deyil, sürünəcəklər. Hal-
hazırda atəşfişani-cahan olan müharibeyi-cəhənnəm nümundən
sonra yeni həyat, yeni məişət vücuda gələcəkdir. Hər şeydə bir
inqilab və təcəddüd görüləcəkdir. Dünyada bir dəyişiklik hasil
olacaqdır... Madam ki, həyat daimi bir mübarizədən ibarətdir, bu
mübarizədə məğlub deyil, qalib və zəfəryab olmaq istəyənlər
vaxtın nə qədər cahanqiymət bir şey olduğunu anlayaraq, onun
əmri-tələbinə gərdəndadeyi-inqiyad və itaət olmalıdırlar".
1
Hadi cəbhədə ikən bir sıra xırda şeirləri ilə yanaşı tərcümeyi-
halını əhatə edən "Sərgüzəşt"ini yazmağa başlamışdı.
Müharibənin təsvirindən ibarət olub, Şərq ilə Qərbi müqayisə
edən fəlsəfi poemanı da burada yazmışdır.
Qafqaz ordusudan qayıtdıqdan sonra (1918) Hadi bir müddət
Gəncədə qalır və sonra Bakıya gəlir. Bu zaman Hadi maddi
ehtiyac içində idi. Yerli hökumət adamları şairin taleyi ilə
maraqlanmırdılar. Mətbuatda şeir çap etdirməklə yaşamaq
mümkün deyildi. Şair öz əsərlərini vərəqə halında çap etdirərək
satırdı. Müharibə dəhşətləri şairdə bədbin bir əhvali-ruhiyyəyə
səbəb olmuşdu. Hadi heç kəsə inanmaq, heç kəsə qoşulmaq
istəmir, tənhalıqda sinədən dediyi odlu misralarla qəmlərini
unutmağa çalışırdı.
M.Hadi 1920-ci ildə Gəncədə vəfat etmişdir.
Əli Nəzminin öz xatirələrində yazdığına görə, həmin ilin
baharında şair ağır maddi ehtiyacda idi. Gəncə üsyanından bir
1
M.Hadi. "II məktub", 09.VIII.1916-cı il. Stanislav şəhəri. (Əlyazması),
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əlyazmaları şöbəsi, inv. № 3620-21.
240
neçə gün sonra (1920, may) Hadi xəstəxanada ağır yatırmış,
həmin günlərdə vəfat etdiyi güman olunur.
M.Hadinin şeiri
Məhəmməd Hadi Azərbaycan romantizm ədəbi məktəbinin
görkəmli nümayəndələrindəndir. O, coşqun, alovlu, hərarətli təb
sahibi, müasir ictimai hadisələrə vaxtında səs vərməyə cəhd edən
bir şair idi. Azərbaycan şeirində Nəsimi və Füzulidən belə davam
edib gələn milli romantik ənənələrin yeni, müasir romantizmə
keçid dövrü Hadi yaradıcılığında öz ifadəsini tapmışdır.
Hadi dil, təsvir və ifadə vasitələri, şeirinin quruluşu etibarilə
qədim klassik poeziyaya daha çox bağlıdır. O bu ədəbiyyatın
mənəvi qidası ilə böyümüşdür. Lakin Hadi bir çox şairlər kimi
klassik şeir məktəbimizin əsiri olmamışdır. O da Sabir kimi, bu
şeir ilə müasir ədəbiyyat meydanına çıxmağın mümkün
olmadığını duymuşdu. O, şeirin şüara çevrildiyini, fəal bir
mübarizə vasitəsi olduğunu duymuş və mövzularının hamısını
həyatdan, siyasi və ictimai mübarizələrdən almışdır.
Mətbuatın, elm və mədəniyyətin faydası, texnika, azadlıq
hərəkatı, yeni nəslin tərbiyəsi, qadın azadlığı, dünyəvi elmlərin
kəşf və xariqələri, vətənin tərəqqisi, cəhalətdən xilas olmaq,
mədəniyyət səviyyəsini yüksəltmək, insani hisslərin
müqəddəsliyi və s. M.Hadinin başlıca mövzularıdır. Şair bütün
bu məsələləri vərdiş etdiyi qəliz və çətin bir dillə ağır, mürəkkəb
ərəb-fars tərkib və məcazları ilə ifadəyə çalışmışdır.
İnsan o zatdır ki, vəzifəşünas ola,
Nəxli-əməl misali-səmərbəxşi-nas ola...
1
1
M.Hadi. Firdövsi-ilhamat, Bakı, 1908, səh.20
.
241
Bu misralarda Azərbaycan sözləri yox kimidir. Olanı da
ifadənin tələbinə, tərkibinə elə tabe tutulmuşdur ki, "ola"
kəlməsinin özü də ərəb sözünə oxşayır və qədim əruz ahəngində
səslənir.
Qəliz, çətin ərəb-fars şeiri üslubunda yazmaq Hadinin
nöqsanından çox, bədbəxtliyi idi. Ədəbi-bədii dilimizin keçirdiyi
cürbəcür çətin, mürəkkəb istihalələr və son dövrdəki sürətli
inkişaf bir çox şairləri, hətta istedadlı şairləri müəyyən vaxtda və
dərəcədə oxucu kütləsindən ayırmışdı. Hadi yaradıcılığının
fəlakəti orasındadır ki, şair bilavasitə xalq ilə dilləşə bilmir. Şairi
ancaq bir ovuc ədəbiyyatçılar, əsasən, tədqiqatçılar oxuyub
anlayırlar. Şair ilə xalq arasında bir növ dilmanc işi görən bu
tədqiqatçılar kənara çəkildimi, Hadi kütləvi Azərbaycan oxucusu
üçün, hətta müasir ali məktəb tələbəsi üçün qapalı bir sandıqdır.
Elə buna görə də şairin sənətinə həqiqi, ya qeyri-həqiqi verilən
qiymət və təhlillər geniş miqyasda müzakirə və müqayisə
mövzusu ola bilmir. Bir də Hadinin "Füyuzat" məcmuəsində
işləməsi və yazılarını burada çox çap etdirməsi şairi istər-istəməz
həmin məcmuənin dil, üslub xəttinə uyğunlaşmağa məcbur
etmişdir. "Füyuzat" isə sadə yazan və yazanda oxucunu nəzərdə
tutan ədibləri həmişə məzəmmətləyirdi.
Bu deyilənləri və şairin köhnə məktəb təhsilini nəzərə alsaq,
dil məsələsi haqqında artıq danışmağa ehtiyac qalmır.
Hadinin "Qur'an"dan gətirdiyi nümunələr də əsasən elmin,
maarifin, tərəqqinin zərurəti haqqındadır. Şair oxucu ilə onun
səviyyəsinə, tərbiyəsinə, mədəniyyətinə görə danışmağı təsirli və
faydalı sayır. Hadini dindar, ya bədbin tanımaq istəyənlərə
məsləhət görərdik ki, şairin "Şikufeyi-hikmətə müqəddiməsini bir
də oxusunlar. Şair burada bir kəlmə də ikimənalı söz deməmişdir:
"Qırx illik sərmayeyi-həyatını heyvanları tətöbbə və tədqiq
etməklə keçirən məşhur
242
və hörmətlərə layiq bir simayi-hikmətin, ingilis filosofu Darvinin
kəşfə müvəffəq olduğu bir həqiqət kitabi-həyatın hər yarpağında
oxunur. Bu məruf filosof meydana qoyduğu nəzəriyyəsində
xülaseyi-əfkarını belə bəyan edir: "Təbiətin əzəli qanunun
movicibincə bu həyat mübarizəsində acizlər, zəiflər özlərindən
daha qüvvətli olanlar tərəfindən yeyilərək, əzilərək məhv və
nabud olacaqlardır. Taki istifayi-təbii hasil ola bilsin". Aşağıdakı
dəyərsiz şeirlərim o təbiətşünas həkimin bu nəzəriyyəsinin
ilhamgərdəsidir".
1
Şairin, Darvin kimi fılosofun nəzəriyyəsindən xüsusi və fəlsəfı
bir kitab yazdığını görürük. Hadinin məfkurəsində bədbinlik
səciyyəvi deyildir. Onda mübarizədən əl üzmək, hər mənanı
badədə axtarmaq kimi bir tərki-dünya əhvali-ruhiyyəsi yoxdur.
Şairin məşhur "İnsanların tarixi faciələri" adlı fəlsəfi poemasını,
romantik fəryadlarını nəzərə almasaq, onun əsərlərində bədbinlik
yoxdur, əksinə, həssaslıq, dərinliklərə varmaq meyli, fəlsəfı
zənginlik arzusu vardır.
Şairin, xüsusən, həyatının axırlarını laübalı keçirməsi, cibində
şərab şüşəsi gəzdirməsi də çəkməyə məcbur olduğu ictimai
iztirablarla bağlıdır:
Füzuli dərd əlindən dağa çıxdı,
Dedilər bəxtəvər yaylağa çıxdı.
Hadi də belə "dağa çıxmağa" məcbur olmuşdu. Özü də
Şamaxı, Gəncə dağlarına yox, həbsxanalardan, Yunanıstan
sürgünlərindən sonra Karpat dağlarına qədər gedib çıxmışdı.
Lakin orada, qanlı müharibə meydanlarında Hadi öz xalqının,
vətəninin dərdi ilə məşğul idi. Məlumdur ki, müharibədə,
Karpatda ikən o, "Şərq ilə Qərbin müqayisəsi" adlı maraqlı bir
əsər yazırmış. Şair müharibə meydanlarında gördüyü səhnələri
bütün çılpaqlığı və dəhşəti ilə təsvir edirmiş. "Şərq ilə Qərbin
1
M.Hadi. Şikufeyi-hikmət, Bakı, 1914, səh.2.
243
müqayisəsi" əlimizdə yoxdur. Ancaq bəzi parçalar var ki,
1
bunları məzmununa görə həmin əsərə aid etmək mümkündür.
Məsələn, şair köhnə, Firdovsi dövrünün vuruşması ilə müasir isti
silah vuruşmalarını "Şahnamə" vəznində və "Şahnamə" dili ilə
belə verir:
Degildir bu qovğayi-Turan zəmin,
Bu cəngi-fünundur, cəhim afərin,
Degildir bu qovğayi-Əfrasiyab,
Bu bir cəngdir, çəngi-aləmxərab!
Bunu görməmiş Rüstəmi-filtən,
Bu bir cəngdir, meyvəyi-elmu fən.
Degildir bu qovğayi-divi-səfid,
Topun səsləri der ki: həl min-məzid?
Xəyalatdır əjdəri-həft-sər,
Həqiqət olur: tupi-dəhşət-əsər.
Yaxar varını, yoxduq icad edər,
Həyatı yıxar, mövtü abad edər.
Hadi təxminən 15 ilə yaxın fəal yaradıcılıq dövrü keçirmiş,
"Firdövsi-ilhamat" (1908), "Şikufeyi-hikmət" (1914), "Eşqi-
möhtəşəm, yaxud ana qucağı" (1914), "Əlvahi-intibah, yaxud
insanların tarixi faciələri" (1918) adlı şeir kitablarını çap etdirmiş,
Nizamidən, Sədidən, Hafizdən, Rumidən mə-
1
Kamal Talıbzadədə olan və "Əlvahi-intibah" adı ilə nəşr olunan vərəqədə, məzmunca
yuxarıdakı məsələni təsvir edən şer də ehtimal ki, həmin silsilədəndir. Bax: M.Hadi "Əlvahi-
intibah", Bakı, 1914. Mir Cəlal müəllimin bu qeydi ilə əlaqədar olaraq akademik Kamal
Talıbzadəyə müraciət etdik. O, Mir Cəlal müəllimin öz mülahizələrində tamamilə haqlı və
əsaslı olduğunu söylədi. Kamal Talıbzadə bildirdi ki, Məhəmməd Hadi məzmunca həmin
əsərinə uyğun gələn serparçalarını çox iri həcmli vərəqələrdə çap etdirərək özüyayırmış. Çox
güman ki, onlarınəhz "Şərq ilə Qərbin müqayisəsi" əsərinə aid olmuşdur. Həmin vərəqələrdən
ikisi hazırda Kamal Talıbzadənin şəxsi arxivindədir; - Redaktor.
244
harətli tərcümələr etmişdir. Onun həmçinin tarixə, mədəniyyətə,
konkret ədəbi əsərlərə dair "Həyat", "Füyuzat", "İqbal", "Bəsirət"
səhifələrində bir sıra publisist məqalələri dərc olunmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |