Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 41.Birinci Rusya- ran müharib əsininba şa çatması Gülüstan müqavil əsi
- 42. kinci Rusiya- ran müharib əsi. Türkm ənçay müqavil əsi.
- 1846-cı il 6 dekabr reskripti.
|
40.Azərbaycanın Rusya tərəfindən işğalının başlanması 1801-ci il sentyabrın 12də Şərqi Gürcüstanın Rusyaya birləşdirilməsi haqqında çar manifesti elan olundu (Kartei-Kaxetiya çarlığı ləğv edildi). Şərqi Gürgüstandan
asılı olduqlarından Qazax və Şəmşəddil sultanlıqları da Rusyaya birləşdirildi (vaxtilə Nadir şah bu torpaqları Kartei-Kaxetiya çarlığına vermişdi) Bununla da əslində Azərbaycanın Rusya tərəfindən işğalına başlandı. 1803-1804-cü illərdə isə Gürcüstanın Merqeli, Quriya və meretiya ərazisi də Rusiyaya qatıldı. Rusyanın ilk vaxtlar xanları müxtəlif yollarla öz himayəsinə almaq cəhdləri baş tutmadıqda Qafqaza Rus qoşunlarının baş komandiri general Sisyanov Azərbaycanlı işğal etmək üçün hərbi ə məliyyat planı işləyib hazırladı. Gürcü əsilli Pavel Dmitrieviç Sisianov (Çiçişvili) 1802-ci ilin sentyabrinda Qafqazın ali baş komandanı, Həştərxan general-qubernatoru və Gürcüstan hakimi təyin olunmuşdu. 1803-cü ilin martında rus qoşunları Alazan(Qanlıq) sahilində və Balakən yaxınlığında yerli Car-Balakən hərbi hissələrini məğlubiyyətə uğradaraq Balakən talan edilir.Car camaatı isə müqavimət göstərmədən martın 29 təslim oldular. Car-Balakən camaatı öz nümayəndələrini 1803 ilin aprelin 12 də Tiflisə göndərərərk hər il 220 pud ipək verməklə və rus qoşunlarının orada yerləşdirilməsi ilə müqavilə bağladılar. Rusya höküməti isə Car-Balakən daxili işlərinə qarışmamaq öhdəliyini götürdülər.Lakn çox keçmədən Car camaatı azadlıq mübarizəsinə qalxdılar. 1803-cü ilin oktyabrında dağıstanlıların yardımı ilə Carda üsyan qalxdı. Buna görə də 1804- cü ilin yanvar ayında rus qoşunları Zakatalaya soxularaq onları məğlub etdi. Lakin, bu döyüşdə rus qoşunlarına başçılıq edən general Qulyakov dərədə pusquya düşdü və öldürüldü. Car-Balakən işğalından sonra general Sisyanov Gəncə xanlıqlarını ələ keçirtmək üçün Cavad xana Rusya himayəsinə keçməsi üçün məktublar göndərir. (məktublar:23/02-1803; 29/XI-1803; 9,11,26, 29/XII-1803). Cavad xan rədd cavabı verir. Cavad xanın dövründə Qazax, Şəmkir, Şəmşəddil və ətraf ərazilər Gəncə xanlığına daxil edilmişdi.Qarabağ xanlığı ilə münasibətlər sahmana salınsa da Gürcüstan rusyanın himayəsinə keçərkən Şəmşəddilə görə çar Georgi ilə Cavad xan arasında ixtilaf yaranmışdı. 1803 ilin fevral-dekabr ayları müddətində Sisyanov Cavad xana müraciətləri heç bir nəticə vermir.1803 ilin dekabrında Sisyanov Cavad xana təslim olmaq haqqında ultimatium verir.Sisyanovun bu cavabı da rədd edildikdən sonra ilk döyüşlər Gəncə yaxınlığındakı Quruqobu adlı yerdə baş verdi. Sisanovun 6 batalyonluq piyada, 11 top, 3 eskadron, 2 kazak yüzlüyündən ibarət nizami ordusu Gəncəni mühasirəyə aldı. 1804- cü il yanvarın 2-dən 3-ə keçən gecə, müsəlmanların müqəddəs Ramazan ayının başa çatması ilə qeyd olunan bayram gecəsi ruslar iki dəstə ilə Gəncəyə hücum etdilər. General Portnyagin Tiflis darvazaları, general Karyagin isə Qarabağ darvazaları önundən Gəncə qalasına soxuldular. Gəncə xanı Cavad xan və oğlu Hüseynqulu ağa döyüşdə qəhrəmancasına həlak oldular. Ciddi müqavimətə baxmayaraq Qala alındı və dağıdıldı. Döyüşdə gəncəlilərdən 250 nəfər həlak oldu, 500 nəfər əsir alındı.Şəhər çar qoşunları tərəfindən işğal olunur və adı dəyişdirilərək II Aleksandırın arvadının şərəfinə Yelizavetpol adlandırılır. Çox təəssüf ki, Azərbaycanın başqa xanları gğzləmə mövqeyi tutdular. Kömək etmədilər. Gəncənin tutulması rus qoşunun Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləməsini asanlaşdırdı. Çünki, artıq ruslar Azərbaycanın özündə dayaq yaratdılar. Gəncə xanlığından asılı olan Samux hakimi Şirin bəy hər il 1000 çervon xərac verməklə Rusyanın hakimiyyətini qəbul etdi.
Qarabağ və Şəki xanlıqları Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra ran qoşunları Qarabağa, Gəncəyə, Tiflisə, Qazaxa hücum etsə də müvəffəqiyyət qazana bilmədilər. ranla müharibə aparmaqla eyni vaxtda rus qoşunları Azərbaycanın içərilərinə soxulur, Ş amaxı, Bakı və Quba xanlıqlarını ələ keçirməyə çalışırdılar. 1804cü ildə və 1805-ci ilin yazında Sisianovla Şamaxı xanı Mustafa xan arasında da danışıqlarda Sisianov Qarabağ və Şəki xanlıqlarının qəbul etdikləri şərtləri qəbul etməsini ondan tələb edirdi. Mustafa xan isə Şəki torpaqlarının Şirvana qatılmasını, Qarabağdan onun ərazisinə keçənlərin geri qaytarılmayacağını, Rusiya xəzinəsinə xərac verməməsini, əksinə, ona daimi maaş verilməsini ondan tələb edirdi. Bu tələblər çar hökumətini təmin etmədiyinə görə 1805-ci ilin noyabrında Sisianovun qoşunları Mingəçevir yaxınlığında Kürü keçib Ş amaxı üzərinə irəlilədi. Mustafa xan Sisianovun şərtlərini qəbul etsə də, onun düşərgəsinə gedərək müqavilə bağlamağa razı olmadı və müdafiə olunmaq üçün Fitdağdakı qalaya çəkildi. Dekabr ayında rus qoşunları ilə Şirvan qoşunları arasında döyüş baş verdi. Mustafa xan Rusiyanın hakimiyyətini qəbul edərək Fitdağ yaxınlığında 1805-ci il dekabrın 25-də müqavilə bağladı. Müqaviləyə görə Rusiya ərazisinə 8 min çevron verməyi, Kür çayı mənsəbində rusların hərbi istehkam tikmələrinə, rus qoşunlarının təhlükəsizliyinin təmin olunmasına və ərzaqla təmin etməyə razılıq verdi. Sisianov Şirvan xanlığını tutduqdan sonra Bakıya doğru irəlilədi. Bakı xanı Hüseynqulu xana Rusiyanın tabeliyinə keçməsi üçün müqavilə layihəsini göndərdi: Sisianov Hüseynqulu xanın təklifi ilə Bakı qalası darvazalarının açarlarını təhvil almaq üçün 1806-cı il fevralın 8-də Bakı qalası darvazalarının qarşısında Naxır bulağı adlı yerdə Hüseynqulu xanla görüşə gəldi. Hüseynqulu xanın əmisi oğlu brahim bəy Sisanovu güllə ilə vurdu, başını Abbas Mirzəyə apardı. Rus qoşunları Sara adasına çəkildilər. Bakının rus qoşunları tərəfindən zəbt olunması təxirə salındı. Bundan, istifadə edən ranın hakim dairələri hərbi yürüşləri intensivləşdirməyə başladı. Lakin Sisianovu əvəz etmiş general Qudoviç yeni hücum planlarını həyata keçirdi. Rus ordusu 1806-cı ildə iyunun 2-də Şimali Qafqazdan irəliləyərək 1806-cı il 22 iyunda Dərbəndi işğal etdi: 1806-cı il sentyabrın 5-də rus qoşunları yenidən Bakı istiqamətində hücum edərək oktyabrın 3-də Bakını işğal etdilər. Bakı xanı Qubaya, oradan rana qaçdı. Bundan bir qədər sonra 1806-cı ilin oktyabrında Quba xanlığı da döyüşsüz təslim oldu. Quba xanı Şeyx Əli xan da rana qaçmalı oldu. Bakı və Quba xanlıqlarının işğalından sonra rus qoşunları 1806-cı il oktyabrın 22-də Şəki xanlığındakı, sonra isə Car-Balakən camaatının üsyanını yatırdı. Dərbənd və Quba xanlıqları müvəqqəti olaraq Tarku Ş amxalına verildi, bir müddət sonra isə imperiyanın əyalətlərinə çevrildi. 1806-cı ilin sonlarında Türkiyə Rusiya ilə müharibəyə başladı. Rusiya Balkan və Qafqazda aparılan hərbi əməliyyatlarda qələbə qazanırdı. 1812-ci il mayın 6-da Türkiyə Buxarestdə Rusiya ilə müqavilə bağlamağa məcbur oldu və Qafqazın böyük hissəsində Rusiyanın işğalını tanıdı. 1812-ci ilin yayında Napaleon Rusiya üzərinə hücuma keçdi. Rusiya-Fransa müharibəsindən istifadə edən ran ordusu Qafqazda hərbi əməliyyata başladı. Lakin Qarabağ, Gəncə, Şəki istiqamətində döyüşlərdə ran ordusu müvəffəqiyyət qazana bilmədi. 1913-cü il yanvarın 1-də lənkəran qalası ruslar tərəfindən tutuldu. Rusların ranın içərilərinə doğru irəliləməsindən ehtiyat edən ingilis məsləhətçiləri şahı sülh bağlamağa təhrik etdilər. 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində sülh bağlandı. Sülhün şərtlərinə görə Talış (Lənkəran), Şirvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ, Şə ki xanlıqları Rusiyanın tərkibinə qatıldı. ran Şərqi Gürcüstana, Qazax və Şəmşəddil sultanlıqlarına, Dağıstana olan iddialarından əl çəkdi. rəvan və Naxçıvan xanlıqları ranın tərkibində qalırdı. Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq hüququ yalnız Rusiyaya məxsus oldu. Rusiya- ran ticarətində rus tacirləri daxili gömrük vergisindən azad olurdu. Gülüstan müqaviləsi Azərbaycanın Rusiya tərəfindən iki yerə bölünməsinin başlanğıcı oldu.
Qafqazın Rusiyanın tabeliyinə keçməsi ilə razılaşmayan ran hökuməti Gülüstan müqaviləsi bağlasa da fürsət gözləyərək Rusiya ilə müharibəyə hazırlaşırdı. 1814-cü ildə ngiltərə ranla bağladığı müqaviləyə əsasən rana hərbi müşavirlər göndərir, silahla təmin edirdi. Gülüstan sülhünün şərtlərinə yenidən baxılması haqqında ranın Rusiyaya təklifləri və onlar arasında aparılan danışıqlar heç bir nəticə vermirdi. Rusiyada 1825-ci il dekabrın 14-də baş vermiş dekabristlər üsyanının ölkədə daxili çəkişmələr yaradacağını güman edən ran Rusiyaya qarşı Qafqaz (əslində Azərbaycan) uğrunda yeni müharibəyə başladı. Vəliəhd Abbas Mirzənin komandanlığı ilə 60 minlik ran ordusu 1826-cı il iyulun 16-da Qarabağ və Şuşa qalası istiqamətində hücuma keçdi. Iran qoşunları Şuşanı 48 gün mühasirədə saxlasalar da tuta bilmədilər. ran qoşunları Lənkəran, Salyanı işğal etdilər. Iran qoşunları ilə Azərbaycana qayıtmış xanlar əhalinin köməkliyi ilə Şamaxı, Gəncə, Şəkini ələ keçirərək öz xanlıqlarını bərpa edə bildilər. Lakin general Yermolovu əvəz etmiş general Paskeviçin komandanlıq etdiyi Rusiya ordusu əks-hücuma keçərək 1826-cı il sentyabrın əvvəllərində Şamxor yaxınlığında ran qoşunlarını ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Abbas Mirzə Şuşa qalasının mühasirəsindən əl çəkib Gəncə istiqamətində hərəkət edtı. 1826-cı il sentyabrın 13-də Gəncə yaxınlığında da ruslar üstünlük qazandılar. Çar Rusiyasının qarətinə qarşı Gəncə ə halisinin üsyanı yatırıldı. Yalnız Lənkəran xanlığı hələ ki, ran qoşunlarının tabeçiliyində qalırdı. 1827-ci il iyulun 26-da rus qoşunları Naxçıvan xanlığını, 1827-ci il oktyabrın 1-də isə rəvan qalasını işğal edərək Azərbaycanın cənub torpaqlarına hücuma keçdilər. 1827-ci il oktyabrın 13-də Təbriz tutuldu. 1828-ci il yanvarın 28-də Urmiya, fevralın 8-də isə Ərdəbil tutuldu. Rus qoşunlarının Xoy, Təbriz, Urmiya və Ə rdəbili tutması ilə ran hökuməti qorxuya düşərək sülh təklif etdi. 1828-ci il fevralın 10-da Təbriz yaxınlığında Türkmənçay kəndində ran və Rusiya arasında müqavilə imzalandı. Türkmənçay müqaviləsində rus yazıçısı A.S.Qriboyedov və Azərbaycan mütəfəkkiri rus komandanlığında tərcüməçi işləyən А.А.Bakıxanov da iştirak etmişlər. Müqaviləyə görə rəvan və Naxçıvan xanlıqları da Rusiyanın tərkibinə qatıldı. ran hökuməti Şimal xanlıqlarının Rusiyanın tərkibinə keçməsi ilə razılaşdı. Gülüstan müqaviləsi ilə rus tacirlərinə verilmiş imtiyazlar, Xəzər dənizində yalnız rus donanmasının saxlanılması hüququ təsdiq edildi. Həmçinin, ran Rusiyaya 20 mln. manat müharibə təzminatı ödəməli idi. Təzminat ödənilənə qədər rus qoşunları Azərbaycanın cənub torpaqlarında qalmalı idi. Müqavilədə əhalinin randan Qafqaza və Qafqazdan rana sərbəst gəliş-gedişinə icazə verilirdi. Azərbaycanın şimal torpaqlarının Rusiya tərəfindən işğalı ilə Azərbaycan xalqı öz dövlət müstəqilliyini itirdi, Rusiyanın xammal bazasına və satış bazarına çevrildi, iqtisadiyyatı müstəmləkə xarakteri aldı. Müqavilənin bir bədnam bəndi isə Azərbaycan üçün sonralar böyük bəlalar yaratdı. Həmin bəndə görə ran ərazisindəki xristian əhalinin Rusiya imperiyası ə razisinə köçürülməsinə icazə verilir, Bunun üçün kifayət qədər torpaq sahələri, pul vəsaiti ayrılırdı. Bu xristian əhali ermənilərdən ibarət idi. Eyni şərt Rusiya ilə Türkiyə arasındakı 1828-1829-cu illərin müharibəsinin nəticəsini nizama salan Ədirnə müqaviləsində də əks olunmuşdur. Türkiyə ərazisindəki erməni əhalisində Rusiya köçməsinə şərait yaradıldı. Rusiya ərazisi dedikdə əlbəttə ə sasən Azərbaycan torpaqları nəzərdə tutulurdu.
43. XIX əsrin 30-cu illərində Şimali Azərbaycanda çarizmin müstəmləkə zülmünə qarşı üsyanlar Car-Balakən üsyanı.1803-cü il “Andlı öhdəliyinə” əsasən Rusiyanın tərkibinə daxil edilən Car-Balakən camaatları öz daxili müstəqilliyini saxlamışdı. Lakin 1830-cu il martın 4-də verilmiş yeni “Qaydalar”a görə Car-Balakən camaatlarının daxili müstəqilliyi ləğv edilir və onların idarə olunması 9 nəfərdən ibarət Müvəqqəti idarə orqanına tapşırılırdı. Çar hökumətinin bölgəyə qoşun yeritməsi və camaatları tam hüquqsuz bir vəziyyətə salması Car-Balakən əhalisini üsyana başlamağa vadar etdi. Ş eyx Şaban və Həmzət bəyin başçiliğı ilə üsyançılar Yeni Zaqatala yaxınlığında rus ordusunu darmadağın etdilər.Rus komandanlığı bir qədər sonra əlavə quvvələr gətirilməsi, ağır toplardan istifadə olunması və üsyan rəhbərlərinin ələ keçirilməsı hesabına azadlıq hırəkatını yatıra bildı.Üsyançılara qarşı kütləvi cəza tədbirləri həyata keçirildi Bir çox kəndlər yer üzündən silindi, 1000-dən çox üsyançı ailəsı Alazan çayının sahilində boş torpaqlara sürğün edildi.1832-cı ıldə Car-Balakəndə Həmzət bəyin başçiliğı ilə ikinci üsyan da yatırıldı. Lənkəran üsyanı. 1826-cı ildə Lənkəran xanlığı ləğv ediləndən sonra əyalət komendantı mayor lyinskinin xana məxsus əmlakların üçdə ikisini müsadirə etməsi Mir Həsən xanı ruslardan narazı salmış və o Qaçarların idarə etdiyi Qızılbaş Dövlətinə sığınmışdı.Rus idarəçiliyi Lənkəran əhalisinə böyük sıxıntı, əzab-əziyyət və zülm gətirmişdi. Ali zümrənin nümayəndələri idarəçillik işlərindən uzaqlaşdırılır, din xadimlərini əhali içərisində nüfüzdan salan addımlar atılırdı. Hökümətin talan səviyyəsinə qaldırılmış vergi siyasəti Lənkəran əyalətində daha amansız və indiyədək görünməmiş bir şəkil almışdı. lyinskinin əmri ilə 20 nəfəri istintaqsız və məhkəməsiz dənizdə batırıb öldürmüşdülər. Bəd əməllərində ondan geri qalmayan yeni komendant Korniyenko əhali üzərinə qanunsuz olaraq ikiqat vergi qoyaraq mənimsəmişdi. Əhalinin böyük hissəsinin müstəmləkə rejiminə qarşı nifrətlə dolduğunu görən xan tərəfdarları Azərbaycanın cənubuna məktub göndərərək Mir Həsən xanı ruslara qarşı hərəkata başçılıq etmək üçün Lənkərana çağırdılar. 1831-ci il martın 5-də Mir Həsən xanın Lənkərana gəlməsi ilə əyalətin mahallarının çoxunu üsyan bürüdü. Üsyanda ali zümrənin nümayəndələri kəndlilərlə bir cəbhədə çıxış edirdi. Lənkəran şəhərini ələ keçirə bilməyən üsyançılara qarşı Şamaxı, Şəki, Dərbənd şəhərlərində yerləşdirilən rus qoşunlarını səfərbər edən hökümət 1831-ci il aprelin əvvəlində üsyanı yatırmağa nail oldu. Xan yenidən Qacarlara sığınmaq məcburiyyətində qaldı. ki aya qədər davam edən Lənkəran üsyanı məğlubiyyətə uğradı.
çevrilmişdi. Quba əyalətinin başında çar hökümətinin ən yaramaz kadrlarından biri sayılan komendantGimbut dururdu. Bu çar məmuru əhali üzərinə ağır vergilər qoyur, vergiləri iltizama verir, sakinləri qanunsuz mükəlləfiyyətlərə cəlb edir və vəzifəsindən şə xsi tamahı xatirinə sui-istifadə edirdi.1837-ci ildə Qafqazın baş komandanının Varşavadakı atlı müsəlman alayı üçün Quba əyalətindən 36 atlı toplanması haqqında tələbi əhalinin səbr kasasını daşdırdı. Əhali hökümətdən atlı yığılmasının dayandırılmasını, komendant Gimbut və onun əlaltıları olan yerli bəylərin işdən götürülməsini və vergilərin azaldılmasını tələb edir. Hərbi dairə rəisi tələbləri yerinə yetirməyə söz versə də konkret hər hansı bir addım atmaq fikrində deyildi. 1837-ci ilin avqustun 21-də Qubada Rusiyanın müstəmləkə zülmünə qarşı başlanan hərəkat tezliklə silahlı üsyana çevrildi. Quba üsyanı özünün genişliyinə, əhatə dairəsinə və iştirakçıların sayına görə digər üsyanlardan fərqlənirdi. Üsyançıların sayı 12 min nəfərə çatırdı. Üsyanın başlıça hərəkətverici qüvvəsi kəndlilər olsa da, Quba bəylərinin böyük hissəsi də üsyana qoşulmuşdu. Hərəkat iştirakçıları üsyan rəhbəri Hacı Məhəmmədi Qubanı idarə etmək üçün hətta xan seçmişdilər. Hərəkata başçılıq etmək üçün yaradılmış Hərbi Ş uranın hazrıladığı plana əsasən avqustun 30-da üsyançılar Quba şəhərini mühasirəyə aldılar.Yarəlinin başçılıq etdiyi üsyançılar dəstəsi şəhərlilərin köməyi ilə Qubaya daxil olaraq şəhər məhkəməsinin binasını ələ keçirtdilər. Üsyançılar şəhər uğrunda ağır döyüşdə mərdliklə vuruşsalar da uğur qazana bilmədilər Sentyabrın 5-də rus qoşunu üsyançıları şəhərdən çıxara bildi. Hökümət hərəkatın fəal iştirakçılarına divan tutdu. Üsyanın rəhbəri Hacı Məhəmməd dörd il çəkən istintaqdan sonra 1841-ci ildə Bakı Hərbi səhra məhkəməsinin hökmü ilə dar ağacından asıldı. Şə
hökümətinin tətbiq etdiyi ağır maliyyə -vergi sistemi əhalinin vəziyyətini olduqca ağırlaşdırmışdı. Şəkinin keçmiş hakimi Səlim xanın oğlu Hacı xan tərəfindən Şəkiyə göndərilən Məşədi Məmməd 5 minlik qoşun toplayaraq 1838-ci ildə hökümətə qarşı üsyan başladı. Rus hərbi qarnizonu ilə üsyançılar arasında Şəki yaxınlığında baş vermiş ilk döyüşdə ruslar məğlubiyyətə uğradılar.Qalanı çıxmaqla, bütün şəhər üsyançıların ə linə keçdi. Qafqazın baş komandanı başqa əyalətlərdən Şəkiyə qoşun yeridərək üsyançıları məğlubiyyətə uğratdı. Məşədi Məmməd yenidən Cənubi Azərbaycana qayıtmağa məcbur oldu.XIX əsrin 30-cu illərində Şimali Azərbaycanda rus müstəmləkə ə sarətinə qarşı baş vermiş üsyanlarda hökümətə “sədaqətli” olan kiçik bir zümrəni çıxmaqla, əhalinin bütün təbəqələri iştirak edirdi. Kəndlilər, şəhərlilər, bəylər, ağalar və ruhanilərin bir cəbhədə çıxış etməsi həmin üsyanların əsas xüsusiyyəti sayıla bilər. 30- cu illərdə baş vermiş üsyanlar böyük tarixi əhəmiyyətə malik idi. Bu üsyanlar məğlub olsada, təsirsiz qalmadı. Çar höküməti Şimali Azərbaycanda öz siyasətini dəyişməyə məcbur oldu, komendant üsul-idarəsini ləğv etməyin zəruriliyini anladı.
44. XIX əsrin 40-cı illərində Şimali Azərbaycanda keçirilmiş islahatlar XIX əsrin 30-cu illərində baş vermiş üsyanlar yatırildıqdan sonra çar hökumətı Cənubi Qafqazda inzibati-idarə sistemini dəyişdirmək üçün islahatlar keçirdi.Çar I Nikolay 1840-cı il aprelin 10-da komendant idarə üsulunun ləğv edilməsi və Cənubi Qafqazda inzibati islahat haqqında qanun imzaladı.1841-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minən qanuna görə komendant idarə üsulu ləğv edilir və Cənubi Qafqazda Gürcüstan- meretiya quberniyası və Xəzər vilayəti yaradılırdı.Hələ 1828-ci il martın 21-də tarixi Azərbaycan torpaqları olan Naxçıvan və rəvan xanlıqlarının ərazisində “erməni vilayəti” adlı inzibati bölgü yaradılmışdı. 10 aprel 1840-cı il qanununa görə “erməni vilayəti” ləğv edilmiş və yerində rəvan və Naxçıvan qəzaları yaradılmışdı. Cənubi Qafqazda ali hakimiyyət Qafqazın baş hakiminə məxsus idi. 10 aprel 1840-cı il qanununa görə, ümumrusiya qanunları əsasında quberniya, vilayət, qəza və dairə məhkəmələri yaradıldı.Şəriət məhkəmələri yalnız kəbin-talaq və vərəsəlik məsələlərinə baxırdı. 1841-ci ilin aprel və may aylarında Ağalar və Bəylərin Tiyul mülkiyyəti və kəndlilər üzərində ağalığının ləğv olunması haqqında reskript
verildi. Bir qədər sonra bu reskript ləğv olundu. 1844-cü ildə çar hökumətı Cənubi Qafqazda öz mövqeyini möhkəmlətmək üçün canişinlik sistemi yaratdı.1846-cı il 14 dekabr tarixli çar fərmanı ilə Gürcüstan- meretiya quberniyası və Xəzər vilayətinin yerində Tiflis, Kutais, Şamaxı və Dərbənd quberniyaları təşkil edildi. 1849-cu ildə isə rəvan quberniyası yaradıldı.Yeni inzibati-ərazi bölgüsü Azərbaycanın parçalanmasını daha da dərinləşdirdi.
1846-cı il 6 dekabr reskripti. Rusiya hökümətinin ali müsəlman zümrəsi ilə bağlı siyasəti dəyişkən səciyyə daşıyırdı. XIX əsrin 20-30-ci illəri 40-cı illərin ə vvəllərində hökümətin ali müsəlman zümrəsi ilə bağlı hazırladığı layihələrdə bu zümrəni tamamilə ləğv etmək, Şimali Azərbaycanda çarizmin əsas dayağı olacaq “təbii rus zadəganlığı” yaratmaq ideyası qırmızı xətt kimi keçirdi. Hökümət bölgənin bütün torpaqlarını 5 iri rus zadəganı arasında bölüb, burada iri təhkimçilik təsərrüfatları yaratmaq və müsəlman ali zümrəsini məhv etmək planları üzərində baş sındırırdı.Lakin hökumətin bu planı baş tutmadı. Bəylərin və kəndlilərin çar hökümətinə qarşı bir cəbhədə birləşərək çıxışlara başlaması höküməti bərk təşvişə salmışdı.Çar hökuməti ali müsəlman zümrəsinin simasında özünə dayaq yaratmaq yolunu tutdu. Çarın fərmanı ilə 1843-cü ildə ali müsəlman zümrəsinin yaradılmasına icazə verildi. Bu zümrənin hüquqlarını tənzimləyəcək qanun layihəsi 6 dekabr 1846-cı ildə çar I Nikolay tərəfindən Qafqaz canişininin adına reskript (buyruq) şəklində imzalandı. 6 dekabr 1846-cı il reskripti 12 maddədən ibarət olub, 10-u bəylərin torpaq hüquqlarından, 2-si isə bəy- kəndli münasibətlərindən bəhs edirdi. Reskriptə əsasən bəylərin nəsli sahibliyində olmuş və indi də onların ixtiyarında qalan torpaqlar (mülk, tiyul və s.) üzərində onların tam irsi, mülkiyyətçilik hüququ təsdiq olunurdu. Xan, bəy və digər torpaq sahibləri öz mülklərini nəsildən- nəslə keçirə, sata, bağışlaya, hər hansı şəkildə alqı-satqıya qoya bilərdilər.Yeganə şərt torpağı alan şəxsin ali müsəlman zümrəsinin nümayəndəsi olması idi. Qazax, Şəmsəddil, Borçalı ağalarının da müsadirə edilmiş bütün torpaqları çarın onlara qaytarıldı. Reskriptə görə bundan sonra rəiyyət, rəncbər, xalisə, nökər,əkər və başqa müxtəlif adların yerinə kəndlilərə ümumi bir ad “mülkədar tabelisi” adı verilirdi. 6 dekabr 1846-cı il reskripti ilə rus höküməti ali müəslman zümrəsinin torpaq hüquqlarını təsdiq etdi və ona münasibətini qəti şəkildə müəyyənləşdirdi. Hökümət ali zümrənin simasında özünə bölgədə sosial dayaq yaratmaq siyasətində ilk ciddi addımını atdı.
Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|