Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 24. Monqol əsar əti dövründ ə Az ərbaycanda mülkiyy ət formaları, vergi v ə t əs ərrüfat h əyatı
|
23. Qazan xanın islahatları Orta və Yaxın Şərqdə Hülakü dövlətinin özülünün sarsılması Hülakü hökmdarı Qazan xanın (1295-1304) hakimiyyəti dövründə vəziyyəti nizama salmaq məqsədilə bir sıra islahatlar həyata keçirilməsinə səbəb oldu. Bu islahatın ideoloqu Qazan xanın vəziri Fəzlullah Rəşid-əd-din olmuşdu. O, rəiyyətə (kəndlilərə) və ümumiyyətlə, xərac ödəyən bütün kənd və şəhər əhalisinə qarşı ə dalətli siyasət yeritmək prinsipindən çıxış edirdi. Onun fikrincə, dövlətin rifahı, firəvanlığı rəiyyətin çalışqanlığından və əməyindən, əkinçilik və ticarət işlərindən asılıdır. Buna görə də o, hər hansı bir cəmiyyətin yaşayıb irəli getməsi üçün başlıca dayaq olan 3 sosial təbəqənin (rəiyyətin, sənətkarların və tacirlərin), kənd və şəhərlər əhalisinin əməyinə qayğı ilə yanaşmağı tələb edirdi. Din islahatı. Xalq kütlələri ilə yaxınlaşmaq üçün Qazan xanın başlıca islahatlarından biri dövlətin islam dininə münasibətinin dəyişməsi idi. Qazan xan müsəlman ruhaniləri və yerli feodallarla yaxınlaşmaq üçün ilk növbədə islam dinini qəbul etdi və din islahatı keçirdi. Qazan xanın əyanları və ordusu da islamı qəbul etdi. O, özünün türk adına müsəlman adı əlavə edərək Qazan Mahmud adını qəbul etdi. slam 5-ci ulusun dövlət dininə çevrildi. Qazan xanın göstərişi ilə bütpərəst məbədlər dağıdıldı, yerinə məscidlər tikilirdi. 1297-ci ildə Qazan xan Şirvana, Bakıya gəldi. Bu gəliş onun Şirvan dövləti ərazisində tanınmış müsəlman ocaqlarından biri olan Bibi - Heybət türbəsinin ziyarəti ilə bağlı idi. Qazan xanın Rəşid-əd-dinlə birlikdə keçirdiyi başlıca islahatlardan biri
elxanların dövründə iqta başlıca olaraq yüksək rütbəli qoşun başçılarına verilsə də yeni qanuna görə, artıq bütün monqol döyüşçülərinə irsi iqta verilirdi. Torpaq almaqla kiçik feodallara çevrilən döyüşçülər kütləsinə 1303-cü il qanunu ilə böyük üstünlük və imtiyazlar verilirdi. Əkin yeri, suvarma qurğuları və s. ilə birlikdə həmin torpaqla bağlı olub, onu əkib becərən rəiyyətlər də torpaq sahibinin ixtiyarına keçirdi. Qanuna görə monqol döyüşçülərinə paylanılan iqta torpaqlarının keçmiş rəiyyətləri başqa torpaqlara qaçıb dağılmışsa və bu qaçqınlıqdan 30 ildən çox vaxt keçməyibsə, indi yeni sahiblərinə qaytarılmalı idi. Lakin dövlətin verdiyi iqta torpağını satmaq, bağışlamaq qadağan olunurdu. Vergi islahatı. Vergilər müəyyən olunmuş bir vaxtda yığıla bilərdi, natura ilə, pul və biyarla ödəniləcək mükəlləfiyyətlərin müddəti dəqiq göstərilirdi. Müqatiə sistemi (vergi yığımının icarəyə verilməsi) ləğv edilirdi. Vergilərin qədəri və ödəniş vaxtı dəqiq bildirilirdi. Taxıl vergisi əkinçilərdən yalnız ildə iki dəfə:-21 mart-11 aprel və 22 sentyabr-12 oktyabr arasında və ya ildə bir dəfə (20 gün içərisində) yığıla bilərdi. Göstərilən zaman xaricində və ya artıq vergi tələb etmək ağır cəzalarla qadağan edilmişdi. Yam və poçt mükəlləfiyyətləri kəndlinin üzərindən götürüldü. Vahid rabitə sistemi yaradıldı. Başlıca yollarda üç fərsəxdən (21 km) bir yam (rabitə dayanacaqları) açıldı. Yam əmirlərinin ixtiyarına istənilən sayda qulluqçu və atlar verildi. Ezam olunan dövlət elçiləri yol xərcini rəiyyətdən deyil, divandan almalı, karvansaralarda gecələməli, lazımi məntəqəyə getmək üçün yalnız yam xidmətindən istifadə etməli idilər.
edirdilər.Alış-veriş, bazar hesabları dirhəmlə gedirdi. Kəsilən pulların mədən tərkibi qarışıq olduğundan çətinliklər yaranırdı. Qazan xanın məsləhətı ilə dirhəmin gümüş dəyəri kiçildildi. Bir dirhəm 2,304 qram saf gümüşə bərabər tutuldu. Dövlətin bütün bölgələri, əyalət və qəzaları daxil olmaqla ərazi və mülklərin yerini, ölçüsünü, sərhədlərini qeydə alan kadastr cədvəlləri (dəfatiri- qanun) tutulurdu. Xüsusi katiblər bütün mülk, xasse əmlakı və xeyrət vəqflərini kadastr dəftərlərinə qeyd edirdilər. Əmlak sənədinin tərtibi üçün yarım dinardan artıq rüsum alana ölüm cəzası qoyulmuşdu. Qazan xanın varisi Məhəmməd Xudabəndə (Ölcaytu) xanın hakimiyyəti illərində (1304-1316) islahatlar davam etdirilirdi və yerli feodalların, o cümlədən, Şirvanşah hakimiyyətinin hüquqlarının tədricən bərpa edilməkdə idi. Hətta baş vəzir Rəşid-əd-din Şirvanşah Keykavus ilə qohumluq münasibəti qurmuşdu.
24. Monqol əsarəti dövründə Azərbaycanda mülkiyyət formaları, vergi və təsərrüfat həyatı Hülakü dövlətində yuxarı silkin nümayəndələri dörd qrupa bölünürdü: Elxanlar və sülalə üzvləri; 2) Türk-monqol mənşəli hərbi-köçəri varlılar; 3) Ali rütbəli müsəlman təbəqəsi; 4) Yerli feodallar. Son 600 ildə Yaxın və Orta Şərq üçün ənənəvi torpaq qurumlarının adları demək olar ki dəyişməmişdi. Monqollar torpaq sahibkarlığında elə bir dəyişiklik etməmişdilər.Hülakilər dövründə də hökmdar torpaqları divan torpaqları adlanırdı. Belə torpaqlar ilk 60-70 il ərzində xeyli artsa da 90-cı illətrdə divan torpaqları monqolların soyurqal adlandırdığı bəxşiş kimi paylanmaqda idi.Monqolların dövründə mülk, divan, vəqf torpaqlarını ələ keçirməsi nəticəsində meydana gələn incu adlı irsi sülalə torpaqları geniş yayılmışdı. ncu sahibi bu torpaqların vergi toplamaq hüququnu başqa birinə bağışlaya bilərdi.Birbaşa elxana məxsus torpaqlar isə ncuyi-xas adlanırdı. Başqa cür: incu təkcə Elxana yox, eyni zamanda onun ailə üzvlərinə də aid olurdu. Xas incu isə yalnız Elxanlara (hökmdarlara) məxsus idi. Vəqf torpaqları Hülakü dövlətində bütpərəst ilk Elxanilər dövründə zəbt olunmaqda idi. Lakin Elxan Qazan xan islamı qəbul etdikdən sonra bu torpaqların yenidən vəqflərə verilməsi başlandı. Bundan başqa elat torpaqları (örüşlər), icma torpaqları və s. var idi.
Monqolların xeyrinə alınan əsas vergi - torpaq vergisi - xərac məhsulun 60-70 %-ni təşkil edirdi. Bundan başqa çoxlu məhsul və pul yığımları movcud idi. Xüsusilə Hülaki dövlətinin yaranması ilə vergilərin sayı 40-a çatmışdı. Hələ 1254-cü ildə monqollar 10- 60 yaş arası bütün kişiləri vergi siyahısına salmışdılar. Monqollarda ərazi və əmlakdan alınan vergi kalan adlanırdı. Monqolların tətbiq etdiyi ağır vergilərdən biri qopçur (adambaşına alınan vergi) adlanırdı. Bu vergini əvvəllər maldarlar ödəyirdi. Köçəri maldarlar hər 100 qoyundan birini kopçur kimi verərdi. Tədricən qopçur can vergisinə çevrilərək oturaq əhaliyə də aid edildi. Yerli əhalidən adambaşına 7 dinar alınırdı. Ödəməyənin özü, ailəsi qul kimi satılrdı. Tacirlərdən və bazara gətirilən mallardan rüsum-tamğa alınırdı. Bac isə tacir və sənətkarkarın ödədiyi gömrük haqqı idi. Bundan başqa nal vergisi, sabun pulu, köç pulu, tabkur və s. vergilər var idi. Monqol ordusunu saxlamaq üçün tağar, meyvə bağlarında bağşümari, ailə sahibi olanlar xanəşümari, monqol sarayının saxlanması üçün ixracat və rüsum vergisi ödənirdi. Təqaüdçü hərbçilər və əyanlar üçün isə rəiyətdən avarizat adlı vergi yığılırdı. Mükəlləfiyyətlər içərisində isə ən ağırı tərx adlanırdı Əhalidən monqol ordusu üçün lazım olan ən keyfiyyətli mallar dəyər-dəyməzinə, bazar dəyərindən çox aşağı qiymətə alınırdı. Və ya əksinə xəzinə təsərrüfatında istehsal edilən məhsullar (xurma,düyü, yəhər və s) məcburi qaydada bazar qiymətindən baha qiymətə əhaliyə satılırdı. Bundan başqa əhali “gecələmə hüququ” adlı hərbi qulluqçuları evində gecələmək üçün yerləşdirmə mükəlləfiyyəti daşıyırdı. Həmçinin əmək mükəlləfiyyətləri –saray, qala, kanal tikintisi də var idi. 25. Əmir Teymur və Toxtamışın Azərbaycana yürüşləri. XIV əsrin 80-90-cı illəri xalq kütlələrininTeymurun və Toxtamışın işğalçı yürüşlərinə qarşı apardıqları mübarizə ilə səciyyələnir. Orta Asiyada Teymur imperiyasının yaranması və eləcə də Qızıl Orda xanı Toxtamışın Azərbaycanı ələ keçirmək məqsədilə etdiyi yürüşlər ölkənin daxili iqtisadi və siyasi vəziyyətini çətinləşdirdi. Hər iki sərkərdənin yürüşləri nəticəsində Azərbaycanın əsas strateji ərazisi Cəlairilərin hakimiyyətindən çıxaraq müxtəlif vaxtlarda Teymurun caniş inlərinin, bir sıra yerli feodalların və Qaraqoyunluların nüfuzunda oldu.
1385-ci ildə Mərkəzi Asiyada baş vermiş hadisələrlə əlaqədar Əmir Teymur Sultaniyyədən Səmərqəndə qayıdır. Bundan istifadə edən Qızıl Orda xanı Toxtamış 1385-ci ilin qışında 90 minlik ordu ilə Təbrizə qədər gəldi və hiylə yolu ilə şəhəri tutaraq qarət etdi. Marağa, Mərənd, Naxçıvan və Əhər şəhərlərini qarət edərək Qarabağa gəldi və burada çoxlu qənimət və 200 minlik əsirlə Qızıl Ordaya qayıtdı.
1386-cı ilin yazında Əmir Teymur yenidən Azərbaycana hücum etdi (“üçillik yürüş”) və Təbrizi tutdu. Cəlairi əmirlərinin bir qismini Əlincə qalasına, bir qismini isə Bağdada qaçmağa məcbur etdi. Teymur Əlincə qalası ətrafında vuruşmadan sonra Qarabağa gəldi. Bir il sonra, yəni 1387-ci ildə Qızıl Orda xanı Toxtamışın Buxara və
Səmərqəndə yürüş xəbərini eşidərək oğlu Miranşahı Azərbaycan ərazilərinin hakimi təyin edərək geri qayıtdı.Miranşah Təbrizin idarəsini Məhəmməd Dəvatiyə, Marağanı Ş ah Əliyə, Sültaniyyəni Əxi ranşaha hakim təyin etdi. Lakin Teymurun canişinləri arasında hakmiyyət uğrunda mübarizə başlandı. Azərbaycan Sultan Əhmədin Əlincə qalasındaki əmirlərinin Mahmud Xalxalinin idarə etdiyi feodal qrupu, Qara Yusifin, Marağa hakimi Yadigar şahın, habelə, Teymurun əmirlərinin hakimiyyət uğrunda apardığı mübarizələr meydanına çevrildi. Buna görə də 1387-1392-ci illərdə 17 dəfə Təbrizə hücum edildi. Azərbaycanın yerli feodalları Teymurun hücumuna qarşı mübarizə aparmaq əvəzinə, əksinə bir-biriləri ilə vuruşur və qüvvələrini tükəndirirdilər. Teymur
1392-ci ildə yenidən Azərbaycana gələrək Təbrizə daxil oldu. Bu zaman Cəlairi Əmirləri Əlincə qalasında idilər və Teymura tabe olmamışdılar. Əlincə qalası Sultan Əhmədin oğlu Sultan Tahirin başçılığı ilə əmir Altun və Qalabəyi Cövhər tərəfindən müdafiə olunurdu. Teymur mühasirədə saxladığı Əlincə qalasına güclü qoşun hissələri göndərsə də qalanı tuta bilmədi. O, Gürcüstana yürüş edərək oranı fəth etdi. Sonra Şəki vilayətinə hücum etdi və Şəki hakimi Seyid Əlini məğlub etdi.
1394-cü ildə Əmir Teymur tərəfindən məğlub edilən Cəlair Əhməd və Qaraqoyunlu Yusif Misir sultanı Berqoqun yanına pənah apardılar. Teymur 1395-ci ildə Dərbənddən keçərək Qızıl Ordaya ağır zərbə vuraraq Səmərqəndə qayıtdı və Hindistan üzərinə qalibiyyətli yürüş etdi.
1399-cu ildə Hindistan səfərindən qayıdan Teymur Azərbaycana yenidən yürüş (“yeddiillik müharibə”) edərək Qarabağda məskən saldı. Bu zaman Şəki hakimi Seyid Ə hməd Şirvanşah brahimin köməyi ilə Teymurla ittifaq bağladılar. Uzun zaman müdafiə olunan Əlincə qalasını nəhayət 14 ildən sonra ələ keçirdi. Teymur bundan sonra 1402-ci ildə Ankara döyüşündə Osmanlı və onun müttəfiqləri üzərində qələbə qazandı. Teymur az müddətdən sonra Səmərqəndə qayıtdı. 1405-ci ildə Çinə yürüş ərəfəsində vəfat etdi. Azərbaycan bu dövrdə Miranşahın oğlu Mirzə Ömər tərəfindən idarə olunurdu. Şirvan isə Şeyx (şah) İbrahimin hakimiyyəti altında idi (1382-1417).
26. Şirvanşahlar-Dərbəndilər dövləti XIVəsrin ikinci yarısı - XV əsrin ə
Hülakülər dövlətinin tənəzzülə uğraması və parçalanmasından istifadə edən Ş irvanşahlar 1338-ci ildə yenidən müstəqil oldular. Bu dövrdə Çobani əmiri Məlik Əş rəf Şirvana hücum etdi və bu yürüş nəticəsiz oldu. Buna səbəb Şirvanşahlar Key- Qubad və oğlu Kavusun (1345-1372) bu dövrdə Hülakü şəhzadələrinə güclü təsiri olan çobanilərə tabe olmadıqları idi. Şirvanşah Kavus 1357-ci ildə Calair Üveyslə birlikdə qəddar çobani əmiri olan Məlik Əşrəfin edam edilməsində yaxından iştirak etmişdi. Ş irvanşah Kavus 1364-cü ildə Cəlair Üveysə qarşı mübarizəyə qalxdı. Bunun əvəzində Sultan Şirvana hücüm etdi. Kavus təslim oldu. Kavusun ölümündən sonra ölkəni oğlu Kəsranilər sülaləsinin sonuncu nümayəndəsi Huşəng (1372-1382) idarə etdi. O, öz ə dalətsiz siyasəti ilə ölkəni pis vəziyyətə salmışdı. Belə vəziyyət ölkədə ciddi narazılığa səbəb oldu və bu 1382-ci ildə xalq hərəkatına çevrildi. Nəticədə Şirvanşah Huşəng öldürüldü. Şirvanda Kəsranilər (1027-1382) sülaləsinə son qoyuldu.
1382-ci ildə Şeyx I brahim Dərbəndi (1382-1417) Şirvanşahlar dövlətinin hökmdarı oldu. Bununla da 1538-ci ilədək Şirvanı idarə etmiş Dərbəndilər sülaləsi hakimiyyətə gəldi. Bu sülalənin belə adlandırılmasının səbəbi I brahimin babalarının uzun illər Dərbənd hakimi olmaları idi.
I brahim ilk növbədə ölkə daxilində qayda-qanunu bərpa etdi. O, ticarət və sənətkarlığa qayğı göstərir, vergi və mükəlləfiyyətləri qaydaya salırdı.
Şə rq ölkələrini zəbt edərək cənubdan Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləyən Ə mir Teymurun qoşunları, şimaldan isə Qızıl Orda hökmdarı Toxtamış xanın həmlələri Ş irvanşahlar dövlətini təhlükə qarşısında qoydu.
Mahir diplomat olan Şeyx I brahim hər iki təhlükənin Şirvan üçün nə kimi nəticələr verə biləcəyini dərindən götür-qoy etdi. O, yaxşı başa düşürdü ki, Azərbaycanda vahid mərkəzləşdirilmiş dövlətin olmadığı bir halda düşmən ordularının hər ikisilə mübarizə aparmaq mənasızdır. I brahim qəti qərara gələrək 1386-cı ildə qiymətli hədiyyələrlə Teymurun hüzuruna (Qarabağa) getdi. Teymur Şeyx brahimi Ş irvanın hakimi kimi tanıdı. Bununla da brahim Şirvanı Teymurun qarətçi hücumlarından xilas edə bildi. Digər tərəfdən Qızıl Orda xanı Toxtamışa qarşı özünə müttəfiq yaratmış oldu. 1387-ci ildə Toxtamış yenidən Şirvana basqın edərkən I brahim Teymurun ordusunun köməyi ilə bu hücumun qarşısını aldı. 1395-ci ildə Əmir Teymur Toxtamışınn üzərinə yürüş etdiyi zaman I İbrahimin başçılıq etdiyi Şirvan qoşunları da bu yürüşdə iştirak etdi.
I İbrahim Əmir Teymurla Azərbaycanın kiçik feodal hakimləri arasındakı münasibətlərin qaydaya salınmasında mühüm rol oynadı. Əmir Teymurun III yürüşü zamanı (1399) I brahim Şəki hakimi Seyid Əlinin oğlu Seyid Əhmədlə onu barışdırdı və I brahim Azərbaycanın bir hissəsini Teymur ordusundan xilas etdi.
Teymurun ölümündən sonra onun zəif iqtisadi əlaqəsi olan böyük imperiyası tezliklə dağıldı, varisləri arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlandı. Yaranmış vəziyyətdən istifadə edən I İbrahim Kür çayını keçərək Gəncəni və Qarabağın xeyli hissəsini tutdu. 1406-cı ilin yazında Miranşahın oğlu Əbubəkir Təbrizdə müvəqqəti hakimiyyətdə olan Şeyx Əli Qəssabın qüvvələrini məğlub etdi. Buna cavab olaraq elə həmin vaxt Təbrizlilər yenidən üsyan qaldırdılar. Şeyx Əli Qəssabın başçılığı ilə sənətkar emalatxanalarının ustaları, tacirlər Əbubəkrin hakimiyyətindən imtina edərək kömək üçü n I İbrahimə müraciət etdilər. Bundan istifadə edən I İbrahim 1406 –cı ilin mayında Arazı keçərək Təbrizə qədər irəlilədi. Təbriz əhalisi I İbrahimi mehribanlıqla qarşıladı. O, vergiləri qaydaya qaldı. Beləliklə, qısa müddətə olsa da Şirvanşah I İbrahim Azərbaycanın böyük bir hissəsini birləşdidi. Lakin, Misirdəki əsirlikdən qurtaran Calair Ə hməd və Qaraqoyunlu Qara Yusifin hərbi qüvvələrinin Təbrizə yaxınlaşması I İ brahimin Şirvana qayırmasına səbəb oldu.
I İbrahim 1412-cı ilin 6 noyabrından- 4 dekabra qədər, Kür çayı sahilində davam edən Qara Yusiflə döyüşlərdə məğlub oldu. O və oğlanları əsir kimi Təbrizə aparıldı. Coxlu təzminat müqabilində azad olaraq Şirvana qayıda bildi. Ibrahim Qara Yusifdən asılı vəziyyətə düşdü.
I İbrahim 1417-ci ildə vəfat etdi. Hakimiyyətə oğlu I Xəlilullah (1417-1462) gəldi. I Xəlilullah Qaraqoyunlu hakimiyyətini qəbul etmək istəmirdi. O, Teymuri Şahruxla (1406-1447) yaxınlaşma mövqeyi tutdu.
12. Ağqoyunlu tayfa ittifaqı və Ağqoyunlu dövləti. Uzun Həsənin daxili və xarici siyasəti. Ağqoyunlu tayfa birliyi Qafqaz dağları ilə Araz çayı arasındakı ərazidə, habelə Göyçə gölü ətrafı, Alagöz yaylaqlarında, Şərqi Anadolu, Qərbi ran, Dəclə və Fərat vadilərində yurd salmışdılar. Bu tayfa birliyi Bayandurlar tayfası tərəfindən idarə olunurdular. Pəhləvan bəy tərəfindən (1370-1389) siyasi birlik şəklinə salınmış, Əlaəddin Türəli (1388-1392) və Fəxrəddin bəyin (1392-1394) dövründə müəyyən qədər zəifləsə də Qara Yuluq Osman bəy tərəfindən (1394-1434) möhkəmləndirilmişdi, Qara Yuluq Osman bəy Diyarbəkri mərkəz seçdi, öz adına pul kəsdirdi, feodal çıxışlarını yatırtdı, Ağqoyunlu tayfa ittifaqını gücləndirdi. Onun ölümündən sonra feodal çə kişmələri artdı. Tur Əli bəy (1434-1444), onun oğlu Cahangir bəy (1444-1453) xeyli mübarizədən sonra ittifaqı möhkəmləndirə bildilər. Lakin əsil yüksəliş Uzun Həsənin dövrünə təsadüf edir (1453-1478).
1467-ci ildə Muş döyüşündə Ağqoyunlu Uzun Həsən sonuncu Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahı məğlub etdi, beləliklə Qaraqoyunlu dövləti süquta uğradı. Ağqoyunlu dövləti onu əvəz etdi. Təbriz yeni dövlətin paytaxtı oldu.
Özünun ən qüdrətli çağlarında Ağqoyunlu dövlətinin ərazisinə Kürdən cənubdakı Azərbaycan torpaqları, Diyarbəkr, Şərqi Kürdüstan və bir çox başqa vilayətlər daxil idi.
Ağqoyunlu dövlətinin başlıca düşməni Fateh Sultan II Mehmet (1451-1481) idi. Qara dənizin cənubundakı Trabzon yunan dövləti Osmanlı Türkiyəsinə qarşı Ağqoyunlu dövlətinin müttəfiqi idi. Uzun Həsən Trabzona öz mülkləri kimi baxırdı. Məhz buna görə də II Mehmet 1461-ci ildə Uzun Həsənə qarşı müharibəyə başlamazdan əvvəl Trabzon yunan imperiyası üzərinə qoşun göndərdi. Uzun Həsən bu imperiyanı müdafiə etdi. Beləliklə, Ağqoyunlu qüvvələri ilə Osmanlılar arasında ilk döyüş Köylühisar adlı yerdə baş verdi. Döyüş Uzun Həsənin üstünlüyü ilə bitsə də o, Osmanlılarla sülh bağlamağa məcbur oldu və bu işi Şərqdə ilk diplomat qadın olan anası Sara Xatuna həvalə etdi. Sara Xatun II Mehmetin düşərgəsinə iki məsələ ilə: Osmanlı Sultanını ağqoyunlular üzərinə hücum etmək fikrindən əl çəkməsini və mümkün qədər Trabzonu fəth etmək fikrindən döndərməli idi. Lakin II Mehmet bu təkliflərin heç birini yerinə yetirmədi. Trabzon 1461- cı il oktyabrın 26 - da Türklər tərəfindən zəbt olundu. 1461-ci ildə Osmanlı Türkiyəsi ilə Aqqoyunlu arasında Yassıcəmən sülhü bağlandı.
Uzun Həsən Avropa ölkələri ilə, xüsusilə Venesiya respublikaları ilə əlaqələri gücləndirdi.
1464-cü ildə Venesiya hökuməti Ağqoyunlu sarayına bir neçə diplomat göndərdi ( Katerino Zeno, İosofat Barbaro, Ambroco Kontarini və s.)
XV əsrin 60-70-ci illərində Venesiya diplomatı Ambroco Kontarini Osmanlıya qarşı əməliyyat planını Ağqoyunlu padşahı ilə razılaşdırdı. Nəticədə 1472- ci ilin yazında Uzun Həsənin göndərdiyi Mirzə Yusif xanın başçılığı altında Ərzincandan Qaraman istiqamətində hücum edərək bir neçə parlaq qələbə qazansa da, Aralıq dənizində silah-sursat gətirən Venesiya gəmilərinə rast gəlmədi. Beləliklə, Avropa dövlətləri ilə İttifaqı baş tutmadı.
1 avqust 1473-cü ildə Uzun Həsən Malatyada Osmanlı ordusunun ön dəstələrini məğlub etdi.
Lakin 10 gün sonra 11 avqust 1473-cü ildə Otluqbeli (Tərcan döyüşündə) Osmanlı ordusu Ağqoyunlu ordusunu geri oturtdu. Buna səbəb Qərb ölkələrinin Uzun Həsənə vəd etdikləri odlu silahları çatdırmaması idi.
Beləliklə, ilkin vaxtlar təşəbbüsü ələ alsalar da Ağqoyunlular nəticə etibarilə Osmanlı Türkiyəsinə uduzdu.
Buna baxmayaraq Uzun Həsən dövləti möhkəmləndirmək üçün həm Avropa dövlətləri, həm də qonşu ərazılərlə, məsələn, Ərdəbil şeyxləri ilə (Cüneyd, Heydər) və Ş irvanşahlarla (I Xəlilulla, Fərrux Yassar) münasibətlər qura bilmişdir. Uzun Həsənin ölümündən sonra (1478) oğlu Yaqub sultanın vaxtında (1478-1490) Ağqoyunlu dövləti müəyyən qədər inkişaf etsə də 1490-cı ildən başlanan sülalə mübarizələrində bir-birini əvəz edən Baysunqur, Rüstəm, gödək Əhməd, Əlvənd, Muradın dövründə dövlət zəiflədi. Səfəvilərin zərbəsi nəticəsində 1501-ci ildə süqut etdi.
|