Azərbaycan Tarixi Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları

7. Azərbaycanın Əhəmənilər imperiyasından asılı vəziyyətə  

düşməsi və nəticələri 

II  Kir  Midiyanı  ələ  keçirdikdən  sonra  Əhəməni  fars  dövlətinin  əsasını 

qoymuşdur.  Əhəməni  sülaləsinin  banisi  Əhəmən  olmuşdur.  Onun  ilk  vətəni  ranın 

cənub-şərqində yerləşən Fars əyaləti hesab olunur. Buradan farslar tədricən yayılmış və 

Elamın Anşan vilayətinə yiyələnmişlər. Bəzi mülahizələrə görə farslar buraya e.ə. VIII 

ə

srdə  Parsua  vilayətindən,  Diyala  çayının  yuxarı  axarından  gəlmişlər.  Parsua  ölkə  adı 

onların etnik (pars, fars) adına çevrilmişdir. E.ə. VI əsrin əvvəllərində Anşan və Parsa 

Midiyanın  hakimiyyəti  altına  keçir.  II  Kir  (e.ə.  558-530)  fars  tayfalarını  birləşdirib 

Midiyaya qarşı müharibəyə başlayır. E.ə. 550-ci ildə fars qoşunları Midiyanın paytaxtı 

Ekbatana  şəhərini  tuturlar.  II  Kir  özünü  Midiya  şahı  elan  edir.  II  Kir  Midiyada  öz 

hakimiyyətini  qanuniləşdirmək  üçün  Astiaqın  qızı  ilə  evlənir.  Farslar  Midiya 

mədəniyyətinin  bir  çox  sahələrini,  eləcə  də  dövlət  idarə  quruluşunu  mənimsəyirlər. 

Qədim  yunanlar,  misirlilər  və  başqa  xalqlar  Midiya  taxt-tacının  Kirin  əlinə  keçməsini 

miras  kimi  başa  düşür,  çox  hallarda  isə  əhəməni  sülaləsinin  şahlarını  və  farsları 

“midiyalı”  adlandırırdılar.  Bir  neçə  il  ərzində  II  Kir  Midiya  dövlətinin  tərkibinə  daxil 

olan ölkələri özünə tabe etdi.  

E.ə.  530-cü  ildə  II  Kir  massaget  tayfalarına  qarşı  yürüş  təçkil  etdi.  Herodotun 

məlumatından  belə  nəticəyə  gəlmək  olur  ki,  II  Kir  Araz  çayından  şimalda  yaşayan 

massaget  tayfalarına  qarşı  çıxış  etmişdi.  Məlumdur  ki,  hələ  e.ə.  VII  əsrin  birinci 

rübündə Azərbaycan ərazisində skit və sak tayfaları məsgən salmışdılar. Massagetlər də 

skit tayfa birliyinə daxil idilər. Dion Kassi Arazdan şimalda yaşayan albanları massaget 

mənşəli  hesab  edirdi.  Erkən  orta  əsrlərdə  Şimali  Azərbaycan  əhalisinin  bir  hissəsi 

massaget adlandırılırdı. Strabon qeyd etmişdi ki, skitlərin böyük bir hissəsi massaget və 

sak adını daşıyırdılar. Ehtimala görə, II Kir Şimali Azərbaycanın ərazisində yaşayan və 

massaget  adlanan  etnoslara  qarşı  yürüş  təşkil  etmişdi.  Bu  tayfaların  hökmdarı  Tomris 

tərəfindən  məğlubiyyətə  uğradılaraq  həlak  olmuşdu.  Beləliklə,  əhəmənilərin  Araz 

çayından şimalda yerləşən torpaqları tutmaq cəhdi boşa çıxmışdı.  

II  Kirin  oğlu  Kambiz  (e.ə.  530-522)  Misir  səfərində  olarkən  e.ə.  522-ci  ildə 

randa dövlət çevrilişi olur və hakimiyyətə onun qardaşı Bardi gəlir. Əhəməni nəslinin 

digər qoluna mənsub olan Dara Qaumatanı yalançı Bardi kimi qələmə verərək sui-qəsd 

təşkil  edir  və  Bardi  öldürülür.  I  Dara  (e.ə.  522-486)  sui-qəsd  nəticəsində  hakimiyyətə 

gəlir. Əslində, I Dara II Kirin oğlu Bardini hakimiyyətdən salmış, Bisütun yazılarında 

onu yalançı Bardi kimi qələm vermiş və onu Qaumata adlandırmışdı. Məhz buna görə 

ə

həməni dövlətinin tərkibində olan bir çox ölkələr üsyan qaldırmışdılar. Üsyan qaldıran 

ölkələr arasında Azərbaycanda yaşayan tayfaların və əhalinin adı çəkilməmişdir. Yəqin 

ki,  Cənubi  Azərbaycan  müstəqil  daxili  idarə  üsulunu  saxlamış  və  buna  görə  də  üsyan 

qaldırmamışdı.  Herodotun  məlumatına  görə,  Araz  çayından  şimalda  yaşayan  xalqlar 

könüllü olaraq əhəməni dövlətini tanımış və ona xərac verməyə razılaşmışdılar.  

Xarici  siyasətində  yad ölkələrin işğalı başlıca  yer  tutan  I  Dara  e.ə.  519-cu  ildə 

ilk  növbədə  skit  və  sak  tayfalarına  qarşı  yürüşlər  təşkil  edir.  I  Dara  qələbədən  sonra 

sakların ancaq başçısını dəyişmiş və istədiyi adamı hakim qoymuşdu. Yəqin ki, sak adı 

altında  Azərbaycanın  bir  sıra  etnoslarının  adları  cəmləşdirilmişdi,  çünki  bu  zaman 

bütövlükdə Azərbaycanı ifadə edən məfhum hələ işlədilmirdi.  

I  Dara  işğal  olunmuş  ölkələri  20  satraplığa  (canişinliyə)  bölür  və  hər  bir 

canişinlik müəyyən vergi dairəsinə salınır. Bu və ya digər vergi dairəsinə Azərbaycanda 

yaşayan  etnoslardan  kaspilər,  saklar,  utilər,  müklər,  matienlər  və  başqaları  daxil 

edilmişdilər.  

I  Daranın  oğlu  Kserksin  (e.ə.  486-465-ci  illər)  ordusunda  fars-yunan 

müharibələri  zamanı  Azərbaycanda  yaşayan  həmin  tayfaların  iştirakı  qeyd  edilmişdir. 

Azərbaycan ərazisində yaşayan bu tayfalar öz başçıları ilə birlikdə əhəməni ordusunda 

vuruşurdular.  Onlar  Əhəməni  sərkərdələrinin  tabeliyində  idilər.  Herodotun 

məlumatından belə nəticə çıxarmaq olar ki, Azərbaycan I Daranın dövründən etibarən 

ə

həmənilərdən asılı vəziyyətə düşmüşdür.  

 

8. Makedoniyalı  skəndərin Şərqə hərbi yürüşləri. 

 

E.ə.  336-cı  ildə  II  Filippin  ölümündən  sonra  hakimiyyətə  oğlu  skəndər  (e.ə. 

336-323-cü  illər)  gəldi.  Iskəndər  atasının  siyasətini  davam  etdirərək  şərq  ölkələrinə 

yürüşə  hazırlaşdı.  Bu  zaman  şərq  ölkələri,  o  cümlədən  qərbi  Anadolu  ərazisindəki 

yunan şəhərləri əhəmnilərin hakimiyyəti altında idi.  

 E.ə.  334-cü  ilin  yazında  skəndərin  makedoniyalı  və  yunanlardan  ibarət  35 

minlik ordusu Şərqə doğru hərəkətə başladı. Əhəməni Şahı III Dara 40 minlik ordusu ilə 

Qranik çayı yaxınlığında  skəndərlə qarşılaşdı, lakin məğlub oldu.  

E.ə. 333-cü ildə Anadolunun xeyli hissəsi  skəndərin əlinə keçdi. III Dara böyük 

qüvvə toplayaraq Suriyaya tərəf irəlilədi və  so şəhəri yaxınlığında Makedoniya ordusu 

ilə üz-üzə gəldi. Makedoniyalılar bu döyüşdə qələbə çaldılar. Əhəməni ordusunun qalığı 

III Dara başda olmaqla döyüş meydanından qaçdı.  

Bu qələbədən sonra  skəndər Misirə yola düşdü. Misir müqavimət göstərmədi. 

Iskəndər  Misirdən  çıxaraq  kiçayarasına  doğru  hərəkət  etdi.  III  Dara  döyüşə 

ciddi  hazırlaşmış,  100  mindən  artıq  hərbi  qüvvə  toplamışdı.  Əhəməni  dövlətinin 

tərkibinə  daxil  olan  və  onu  tanıyan  ölkələr  kömək  məqsədi  ilə  hərbi  dəstələr 

göndərmişdilər. Əhəməni  ordusunun tərkibinə daxil olan midiyalılara Atropat başçılıq 

edirdi. 

Qavqamela  (cancal)  döyüşünə  Azərbaycanda  yaşayan  tayfalarda  cəlb 

olunmuşdu.  Kursi  Rufun  məlumatına  görə  kaspilər,  mardlar,  skitlər,  kadusilər  bu 

döyüşdə  iştirak  edirdilər.  Arrianın  məlumatına  görə,  alanlar,  sakesinlər,  həmçinin 

midiyalılar,  saklar  və  b.  sağ  cinahda,  kadusilər  sol  cinahda  düzülmüşdülər.  beləliklə, 

Cancal döyüşündə Azərbaycanda yaşayan tayfalar alban, sakesin, kaspi, kadusi, mard, 

sak və qafqazlı adı altında III Daranın tərəfində iştirak edirdilər. 

E.ə. 331-ci il oktyabr ayının 1-də Cancal (Qavqamela) düzənliyində qanlı döyüş 

başlandı. Dara döyüşün gedişində qorxuya düşərək Midiyaya qaçdı. Başsız qalmış ordu 

darmadağın  edildi.  Cancal  döyüşü  skəndərin  Şərqdə  udduğu  ən  böyük  döyüş  idi.  Bu 

döyüş  əhəməni  dövlətinin  süqutunu  başa  çatdırdı.  Qələbədən  sonra  skəndər 

müqavimətsiz  Babil  və  Elamın  paytaxtı  Suz  şəhərini  zəbt  etdi  və  şah  xəzinəsini  ələ 

keçirdi. Daha sonra  skəndər Əhəməni şahlarının vətəni Persidiya (Parsua) yola düşdü, 

Persepol şəhərini tutdu və Persepolun 120 min talant (1 talant 40 kq.-a qədər) qızıl və 

gümüşdən ibarət  xəzinəsinə  sahib oldu.  Persepol  yandırıldı.  Güman  edirlər ki, 12 min 

dananın  gönü  üzərində  yazılmış  müqəddəs  Avesta  həmin  yanğın  zamanı  məhv 

edilmişdir. 

E.ə. 330-cu ildə  sgəndər Midiyanın paytaxtı Ekbatana şəhərinə gəldi. III Dara 

ranın şərqinə qaçdı. Lakin Xəzər dənizinin cənubunda, Orta Asiyaya gedən yolda Dara 

(e.ə.  330-cu  ildə)  öldürüldü,  bununla  da  əhəməni  sülaləsinin  hakimiyyətinə  son 

qoyuldu.  sgəndər özünü əhəməni şahlarının varisi elan etdi.  

Iskəndərin  10  il  davam  edən  (e.ə.  334-324-cü  illər)  hərbi  yürüşü  qərbi 

Hindistanda sona yetdi. Isgəndər həmişəlik şərqdə qalmaq qərarına gəlir, döyüşçülərin 

yerli  əhali  ilə  yaxınlaşması  üçün  xüsusi  tədbirlər  keçirir,  onların  yerli  qızlarla 

evlənməsinə  və  şərqdə  məskunlaşmasına  şərait  yaradırdı.  O  köhnə  idarə  üsulunu 

saxlayır,  makedoniyalılarla  və  yunanlarla  yanaşı,  yerli  zadəgan  nümayəndələrinə, 

ə

sasən farslara ali vəzifələr tapşırırdı. Isgəndər yunan alimlərini, mədəniyyət sahəsinin 

nümayəndələrini,  bacarıqlı  insanlarını  şərq  ölkələrinə  aparır,  yunan  mədəniyyətinin 

şə

rqə  yol  açmasına  şərait  yaradırdı.  O,  bu  ölkələrdə  ellin  mədəniyyətini  yaymaq 

məqsədini güdürdü.  

Isgəndər  “Bütün  dünyanı”  zəbt  etmək  arzusunu  həyata  keçirə  bilmədi  və  e.ə. 

323-cü ildə 33 yaşında vəfat etdi.    

 

9. Atropatena dövlətinin yaranması. Əhalisi, ərazisi və təsərrüfatı. 

Makedoniyalı  sgəndərin  şərqə  yürüşü  nəticəsində  e.ə.  330-cu  ildə  əhəməni 

dövləti süquta uğradı. Əhəmənilərin taleyini həll edən Qavqamela döyüşündə (e.ə. 331) 

antiq  müəlliflərin  Kiçik  Mada  adlandırdığı  Satraplığın  başçısı  Atropatın  rəhbərliyi 

altında  kadusilərin,  albanların  və  sakasinlərin  sgəndərə  qarşı  vuruşmaları  tarixi 

mənbələrdə əksini tapmışdır. Strabon yazırdı ki, Atropat öz ölkəsinin makedoniyalılara 

tabe  olmasına  yol  vermədi.  Isgəndərə  tabe  olmadığına  görə  əvvəl  satrap  vəzifəsindən 

uzaqlaşdırılan Atropat makedoniyalılarla savaş əvəzinə danışıqlar yolu tutdu. E.ə. 328-

ci  ildə  o,  Makedoniyalı  sgəndər  tərəfindən  Kiçik  Midiyanın  Satrapı  vəzifəsinə  təyin 

edildi. Nəticədə Kiçik Midiya adlandırılan gələcək Atropatena  torpaqları Makedoniya 

işğalından xilas oldu. E.ə. 324-cü ildə  sgəndərə qarşı Baryaqsın başçılığı ilə baş vermiş 

üsyanı öz gücü ilə yatıran Atropat qızını  sgəndərin ən yaxın sərkərdəsi olan Perdikkiyə 

ə

rə  verərək  öz  mövqeyini  daha  da  möhkəmləndirdi.  E.ə.  323-cü  ildə  Makedoniyalı 

sgəndərin  ölümü  ilə  onun  imperiyası  sərkərdələri  arasında  bölüşdürüldü.  Perdikki 

dövlət  regenti  təyin  edilərək  əslində  sgəndərin  yerini  tutdu.  Görünür,  onun  səyləri 

nəticəsində  sgəndərin imperiyasının birinci bölüşdürülməsində Atropatın ölkəsinin adı 

çəkilməmişdir.  E.ə.  321-ci  ildə  Perdikkinin  ölümündən  sonra  imperiya  yenidən 

bölüşdürülərkən Atropatena yenə yada düşmədi. Beləliklə, e.ə. 321-ci ildə Küçük Mada, 

yəni  Atropatena  müstəqil  dövlətə  çevrildi.  Strabona  görə  yeni  dövlət  onun  qurucusu 

olan Atropatın adı ilə Atropatena adlandırılmışdır.  

Atropatdan başlayaraq Atropatena hökmdarları dövlətin siyasi, hərbi və iqtisadi 

qüdrətini  möhkəmləndirməyə  çalışırdılar.  E.ə.  III  əsrin  20-ci  illərində  Atropatena 

hökmdarı  Artabazan  Araz  çayından  nəinki  cənubda,  hətta  şimala  doğru  çox  geniş 

ə

razilərə malik olmuşdur.  

Selevki  hökmdarı  III  Antioxun  (e.ə.  223-187)  şərq  yürüşü  zamanı  selevkilərlə 

savaşda  məğlubiyyətə  uğrayan  Atropatena  hökmdarı  Artabazan  sülh  bağlayaraq 

onlardan asılılığı qəbul etdi. E.ə. 190-cı ildə Maqneziya döyüşündə romalılara məğlub 

olan selevkilərin mövqeləri zəiflədikdə Atropatena asılılıqdan çıxıb tam müstəqil oldu.  

E.ə.  III  əsrdə  yaranmış  Parfiya  dövləti  şərqdə  işğalçılıq  planlarını  həyata 

keçirməyə  çalışan  Roma  ilə  rəqabət  aparırdı.  E.ə.  53-cü  ildə  Parfiya  –Atropatena 

müttəfiq  qoşunlarının  Romaya  qarşı  apardıqları  Karr  döyüşündə  romalılar  ağır 

məğlubiyyətə  uğradılar.  E.ə.  36-cı  ildə  Mark  Antoni  Parfiya  və  onun  müttəfiqi 

Atropatena üzərinə böyük yürüşə başladı. Bu dəfə də romalılar məğlubiyyətə uğradılar. 

Atropatena  hökmdarı  I  Artabazd  (e.ə.  59-20)  bu  qələbəni  təntənə  ilə  qeyd  etdi.  Lakin 

Parfiyanın  Atropatenanı  özünə  tabe  etmək  cəhdi  Artabazdın  Roma  ilə  yaxınlaşmasına 

səbəb oldu.  

Artabazd Roma hökmdarı Oktavian Avqustun tapşırığı ilə e.ə. 20-ci ilədək eyni 

zamanda Ermənistanı da idarə etmişdir. II Ariobarzanın dövründə (e.ə. 20 – b.e. 2-ci ili) 

də  Ermənistan  ərazisi  Atropatenanın  tabeliyində  olmuşdur.  Eramızın  20-ci  illərində 

Atropatena  ərazisi  Parfiya  tərəfindən  ələ  keçirilmişdi.  Nəticədə  350  ilə  qədər  mövcud 

olan Atropatena dövləti siyasi müstəqilliyini itirərək Parfiyanın tərkibinə qatılmışdır.  

Atropatenanın  əhalisi  etnik  baxımdan  yekcins  deyildi.  Burada  matienlər, 

saqartilər, kadusilər, gellər, utilər, maqlar, kaspilər və başqaları yaşayırdılar.  

Atropatena  əlverişli  təbii-coğrafi  mövqeyə  və  iqlim  şəraitinə  əsaslanan  zəngin 

təsərrüfata malik olmuşdur. Əhali əkinçilik və maldarlıqla məşğul olurdu. Atropatenada 

heyvandarlığın, xüsusilə atçılığın geniş yayılması haqqında qiymətli məlumatlar var. 

Atropatena qədimdən yüksək inkişaf etmiş sənətkarlıq ölkəsi kimi məşhur olub, 

müxtəlif  sənət  sahələrinin  inkişafı  üçün  çox  zəngin  faydalı  qazıntılara  malik  idi. 

Dulusçuluq  geniş  inkişaf  etmişdi.  Atropatena  sənətkarları  yüksək  keyfiyyətli  metal  və 

gil  qablar,  müxtəlif  silah  növləri,  toxuculuq  məmulatı,  bəzək  şeyləri,  təsərrüfat  və 

məişət əşyaları istehsal edirdilər. 

 

 

10. Qafqaz Albaniyası dövlətinin yaranması.  

Tayfaları, şəhərləri, təsərrüfatı.  

E.ə. IV əsrin axırlarında Azərbaycanın Araz çayından şimalda yerləşən torpaqlarında 

yaşayan albanlar öz dövlətlərini qurmuşdular. Hələ e.ə. V əsrdə Herodot Araz çayından 

ş

imaldakı  torpaqlarda  Kaspi  adlı  Alban  tayfasının  yaşaması  haqqında  məlumat 

vermişdir.  E.ə.  331-ci  il  Qavqamela  döyüşündə  Əhəməni  ordusunun  tərkibində  alban 

döyüşçülərindən ibarət bir hərbi dəstə Makedoniyalı  sgəndərə qarşı vuruşmuşdur.  

Makedoniyalı  sgəndərin  hakimiyyəti  dövründə  Alban  hökmdarlığının  mövcud 

olmasını antik Roma müəllifi Böyük Plini təsdiq edir. 

E.ə. IV-III əsrlərdə Albaniyanı idarə edən hökmdarların adları tarixdə qalmamışdır. 

Buna  baxmayaraq  e.ə.  III  əsrdə  Makedoniyalı  sgəndərin  pullarına  oxşar  yerli  gümüş 

alban  pullarının  kəsilməsi,  üzərində  müxtəlif  süjetlərin  əks  olunduğu  üzük  formalı 

möhürlərdən  istifadə  olunması  dövlətin  mövcudluğundan  xəbər  verir.  Qədim  Alban 

dövlətinin paytaxtı Qəbələ şəhəri idi.  

Albaniyanın ictimai quruluşu haqqında əsas məlumatlar arxeoloji abidələr və yazılı 

qaynaqların öyrənilməsi nəticəsində əldə edilmişdir. Strabon e.ə. 60-cı illərin hadisələri 

ilə  bağlı  yazırdı ki,  hazırda bütün  alban  qəbilələrini bir padşah  idarə edir.  E.ə.  I  əsrdə 

(e.ə. 66-65-ci illər) Pompeyin yürüşləri zamanı Albaniyanı Oroys, Antoninin yürüşləri 

vaxtı  (e.ə.  30-cu  illər)  isə  Zober  idarə  edirdi.  Alban  Arşakilərinə  qədər,  yəni  I  əsrin 

ortalarınadək  Albaniyanı  onun  ilk  hökmdarı  olmuş  Aranın  nəsli  Aranşahlar  idarə 

etmişdir.  

Albaniyada  hakim  zümrəyə  əyanlar  və  kahinlər  daxil  idi.  Cəmiyyət  ali  zümrə  ilə 

yanaşı kəndlilər, sənətkarlar və tacirlərdən ibarət idi. 

Albaniyada  təsərrüfatın  müxtəlif  sahələrində  qul  əməyindən  istifadə  olunmuşdur. 

Burada əməkçi əhalinin böyük əksəriyyətinin azad adamlar, yəni vergi ödəyən zümrələr 

(kəndlilər, sənətkarlar və s.) təşkil edirdi.  

Albaniya  dövlətinin  şərq  sərhədini  Kaspi  dənizi,  qərb  sərhədini  isə  beriya  ( ori 

çayınadək)  təşkil  edirdi.  Şimal  sərhədləri  Dərbənddən  yuxarıdakı  Samur  dağ 

silsiləsindən  başlayıb,  Böyük  Qafqaz  dağlarının  ətəkləri  boyu  ori  çayının  yuxarı 

axarınadək uzanırdı. Araz çayı isə Alban dövlətinin cənub sərhədi hesab olunur.  

Alban  əhalisi  vahid  dildə  danışmırdı.  Strabona  görə  bu  ölkədə  26  dil  var  idi. 

Albaniyada  yaşayan  tayfalar  içərisində  kaspiləri,  utiləri,  qarqarları,  qardımanlıları, 

leqləri,  gelləri  və  başqalarını  göstərmək  olar.  Kaspilər,  utilər  və  başqaları  e.ə.  I 

minilliyin ortalarında daha böyük tayfanın adı ilə albanlar adlandırılmışdır.  

Antiq  dövrdə  alban  əhalisi  taxılçılıq,  tərəvəzçilik,  bağçılıq,  üzümçülük  və 

maldarlıqla məşğul olurdu.  

Albaniyada  sənətkarlığın  müxtəlif  sahələri  inkişaf  etmişdi.  Sənətkarlıq  əsasən 

şə

hərlərdə  qismən  də  kəndlərdə  cəmləşmişdi.  Sənətkarlıq  məhsulları  ölkənin  daxili 

tələbatını  ödəməklə  yanaşı,  bir  hissəsi  qonşu  ölkələrə  ixrac  olunurdu.  Silahqayırma, 

qiymətli  metallardan  qab  istehsalı  və  qiymətli  parça  növlərinin  toxunması  şəhər 

sənətkarlıq emalatxanalarında cəmləşmişdi. Metalişləmə sahəsində silah istehsalı, əmək 

alətləri və məişət əşyaları, bəzək əşyaları daha geniş yayılmışdı.  

Albaniyada  dulusçuluq  sənəti  də  geniş  yayılmışdı.  Toxuculuq  sənəti  öz  yüksək 

səviyyəsi ilə seçilirdi.  

Antiq  dövrdə  Albaniyada  daxili  ticarət  sürətlə  inkişaf  edir  və  ölkənin  xarici  ticarət 

ə

laqələri genişlənirdi. 

Ellinizm dövründə ölkə dünya ticarətinə qoşulmuşdu. II əsrdə yaşamış antiq müəllif 

Klavdi Ptolomey Albaniyanın 29 şəhər və böyük yaşayış yerlərinin adını çəkmişdir ki, 

bunlardan Teleba, Gelda, Albana və Qaytara Xəzər dənizi sahillərində yerləşirdi. Antiq 

qaynaqlarda  adı  çəkilən  şəhərlərdən  yalnız  Kabalakanın  (Qəbələ)  və  Şamaxının 

(Gemaxiya) yeri dəqiq məlumdur.  

11. Qafqaz Albaniyasında Roma işğalçılarına qarşı mübarizə. 

E.ə.  IV-III  əsrlərdə  Makedoniyalı  sgəndərin  və  Selevkilərin  Kaspi  dənizi  və 

onun  ətraf  bölgələrinə  göndərdikləri  ekspedisiyalardan  sonra  Albaniya  ərazisinə    hər 

hansı bir yürüş haqqında mənbələrdə heç bir məlumat verilmir. E.ə. I əsrin 60-cı illərinə 

qədər  Yaxın  Şərqdə  baş  verən  hərbi-siyasi  hadisələrdən  kənarda  qalan  Alban  dövləti 

üçün bu dövr əmin-amanlıq dövrü olmuşdur.  

E.ə. I əsrdə romalıların hərbi planlarında Albaniya və qonşu  beriya önəmli yer 

tutmağa  başladı.  Romalılar  Albaniyada  möhkəmlənməklə  Hindistanı  Qara  dənizə 

birləşdirən, bir hissəsi Kaspi dənizindən –Kür çayından və quru ərazidən keçən ticarət 

yollarını ələ keçirmək niyyətində idilər.  

Albaniyanın  ələ  keçirilməsi  Romaya  bu  ərazidən  Parfiyaya  zərbə  endirmək  və 

digər  ölkələrə  yürüş  etmək  imkanı  verirdi.  E.ə.  66-cı  ildə  Roma  sərkərdəsi  Pompey 

Alban  torpaqlarına  yürüşə  başlayaraq  Kür  çayı  sahilində  hərbi  düşərgə  saldı.  Alban 

hökmdarı  Oroysun  başçılıq  etdiyi  40    minlik  ordu  romalılar  üzərinə  hücuma  keçdi. 

Həmin  ilin  dekabr  ayında  Kür  çayı  sahilində  baş  vermiş  qanlı  döyüşdə  daha  güclü  və 

təcrübəli olan Roma ordusu qalib gəldi. 

Romalılar  beriyaya  yürüş  edəndə  albanlar  onları  arxadan  təqib  edərək  Roma 

qoşunu üçün təhlükəli vəziyyət yaratdıqlarından Pompey e.ə. 65-ci ildə yenidən albanlar 

üzərinə  yürüşə  çıxdı.  Albanlara  gözlənilməz  zərbə  vurmaq  üçün  romalılar  ori  ilə 

Alazan  çayları  arasında  susuz  çöllə  hərəkət  etməyi  qərara  aldılar.  Pompey  bir  neçə 

albanı əsir alaraq ordusunu daha qısa və rahat yolla aparmaq üçün onlardan bələdçi kimi 

istifadə  etdi.  Lakin  ölümündən  qorxmayan  albanlar  düşməni  daha  uzun  və  çətin  yolla 

apararaq xeyli ləngitdilər. Alazan çayı sahilində döyüş baş verdi. 60 min piyada və 12 

min  atlıdan  ibarət  Alban  qoşununa  Oroysun  qardaşı  Kozis  başçılıq  edirdi.  Süvari 

qoşunda  albanlar,  piyada  qoşunda  isə  romalılar  daha  güclü  idilər.  Pompeyin 

düşünülmüş taktikası əsasında Roma ordusunun önündə olan atlı dəstəsi qəsdən geriyə 

qaçaraq  albanları  öz  arxasınca  aparıb  mühasirəyə  saldı.  Döyüş  vaxtı  Kozis  Roma 

sərkərdəsi Pompeyə nizə ilə zərbə endirsə də, möhkəm zireh Pompeyi ölümdən qurtardı. 

Pompeyin  cavab  zərbəsi  ilə  Kozis  ölümcül  yaralandı.  Döyüş  romalıların  qələbəsi  ilə 

başa  çatdı.  Romalılara  qarşı  kişilərlə  birlikdə  alban  qadınlarının  da  qəhrəmanlıqla 

vuruşması  antik  Roma  müəlliflərinin  heyrətinə  səbəb  olmuşdu.  Döyüşdən  sonra 

Pompeyin tələbi əsasında onun düşərgəsinə gəlməyən alban hökmdarı Oroys məktub və 

hədiyyələr göndərməklə kifayətləndi. Pompey barışığa gəlmək və tabe olmaq haqqında 

Oroysun vədlərini qəbul edib, xəzər dənizi sahillərinə çıxmaq üçün ölkənin içərilərinə 

doğru  irəliləməyə  başladı.  Ciddi  müqavimətlə  qarşılanan  Pompey  bu  məqsədindən  əl 

çəkməyə məcbur olub Albaniyanı tərk etdi.  

E.ə.  36-cı  ildə  Antoninin  Atropatenə  və  Albaniyaya  yürüşünün  nəticəsi  olaraq 

Alban  hökmdarı  Zober  romalılardan  asılılığı  qəbul  etmişdi.  Roma  hökmdarı  Oktavian 

Avqustun  hakimiyyətinin  sonlarında  tərtib  olunmuş  məşhur  Ankir  kitabəsində  Alban 

hökmdarının Roma ilə dostluq etmək niyyətindən bəhs edilmişdir. Bu yazı göstərir ki, 

eramızın I əsrinin əvvəllərində öz ölkəsini müstəqil idarə edən alban hökmdarları Roma 

ilə  dinc  münasibətlər  qurmağa  çalışırdılar.  Qobustanda  bir  qaya  üzərində  Roma 

imperatoru  Demisianın  adı  ilə  bağlı  olan  kitabənin  qalması  eramızın  I  əsrində  Roma-

Alban  əlaqələrindən  xəbər  verir.  Roma  imperatoru  Trayanın  (96-117-ci  illər)  Ön 

Asiyaya yürüşü zamanı Albaniyanın ərazisi toxunulmaz qaldı. Belə bir şəraitdə albanlar 

öz torpaqlarının tam sahibləri idilər. II əsrdə Roma imperatoru Adrian (117-138-ci illər) 

Alban dövləti ilə dostluq əlaqələri saxlanmasına xüsusi əhəmiyyət verirdi.  

 

12. Azərbaycanda feodal münasibətlərinin yaranması. Feodal cəmiyyətinin 

sinifləri, feodal mülkiyyət formaları, vergilər. 

III-V  əsrlərdə  Azərbaycanda  feodalizmə  xas  olan  əsas  iqtisadi  münasibətlər 

bərqərar  oldu.  Məhsuldar  qüvvələrin  və  istehsal  münasibətlərinin  tədricən  inkişafı 

feodal  istehsal  üsülunun  bərqərar  olmasına  şərait  yaradırdı.  Hökmdar  və  onun 

ə

trafındakı istismarçı sinif nümayəndələri torpaq sahibkarlarına çevrilirdilər. Hökmdar, 

yaxud  dövlət  torpaqları  xidmət  əvəzi  olaraq  hərbçilər  və  dövlət  işçilərinə  paylanırdı, 

bəzən də hədiyyə verilirdi. 

  Xüsusi xidmət adamlarına paylanmış belə torpaqlar feod, yəni “mülk” adlanırdı. 

Feodalizm  adı  da  buradan  əmələ  gəlmişdi.  Feodal  torpaqlarında    kəndli  əməyindən 

geniş  istifadə  olunurdu.  Kəndli  feodaldan  asılı  vəziyyətdə  idi,    çünki  o  feodalın 

torpağını becərməli, məhsulun müəyyən hissəsini ona verməliydi. Kəndli eyni zamanda 

müxtəlif mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməli idi. Lakin onun əsas gəliri icarəyə götürdüyü 

feodal torpağı ilə bağlı idi. 

Bəzən onlar torpaqsız kəndliləri feodal torpağını becərmək üçün işə cəlb edirdilər. 

Feodal torpağında müflisləşmiş kəndli əməyi tətbiq olunurdu, lakin kəndlilərin torpağa 

təhkimləşməsi bərqərar olmadı, yalnız xidmətçilik genişləndi.   

Feodalızm  dövründə  iki  sinif-feodal  və  kəndli  sinifi  yarandı.  Kəndlilər  əsas 

istehsalçı  qüvvəni  təşkil  edirdilər.  kəndli  sinifinin  daxilində  baş  vermiş  mülki 

bərabərsizlik  onların  bir  qisminin  varlanmasına  və  xırda  mülkədarlara  çevrilməsinə 

səbəb oldu. Ölkədə baş verən siyasi hərc-mərclik, hakimiyyətin sasanilərə tabe edilməsi, 

dini  mübarizə  yoxsulların  sayını  daha  da  artırır,  feodalların  isə  varlanmasına  şərait 

yaradırdı. Kəndlilər, sənətkarlar və tacirlər dövlətə vergi verən təbəqəyə mənsub idilər. 

Sasani  dövlətində  əhali  dörd  sosial  təbəqəyə  kahin,  döyüşçü,  mirzə  və  vergi  verən 

təbəqələrinə  bölünmüşdü.  Son  təbəqə  can  (qezit)  və  torpaq  (xaraq)  vergisi  verirdi. 

Bundan başqa kəndlilər əmək mükəlləfiyyətinə cəlb olunurdular. 

III-VII əsrlərdə  Azərbaycanda feodal münasibətləri inkişaf edir, feodal istismarı 

möhkəmlənirdi.  Feodallar  arasında  iri  və  xırda  feodal  təbəqələri  formalaşırdı.  Iri 

feodallar  patrik  (  Bizans  qaynaqlarında),  xırda  feodallar  azat  ( ran  qaynaqlarında) 

adlanırdılar. Feodal münasibətlərı dini idarələri də bürümüşdü. 

Torpaq sahələri olan məbəd və kilsələrə əhali dini ibadət xətrinə vergi verməyə və 

müəyyən mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməyə məcbur edilirdi. Əsas istehsalçılar şinakan 

və  ramik  adlanırdılar.  Onlar  qismən  torpağa  təhkim  olunmuşdular.  Lakin  təhkimçilik 

qeyri-xristian təsərrüfatında yayılmadı, burada feodaldan asılı kəndli təbəqələri yarandı. 

Feodal  torpaq  mülkiyyəti  dastakert  (irsən  keçən  mülk)  adını  daşıyırdı.  Belə 

torpaqlar  kəndlilərə  icarəyə  verilirdi.  Şərti  mülkiyyət  Xostaq  adlanırdı.  Bu  mülk  irsən 

keçmirdi. 

 Kəndlilərin  torpağa  təhkimləşməsi  Azərbaycanın  ancaq  xristian  feodallarının 

mülklərində meydana gəlməyə başladı. Iranda hakimiyyətə gəlmiş Sasani sülaləsi (III-

VII  əsrlər)  mərkəzdən  asılı,  lakin  müəyyən  daxili  müstəqilliyə  malik  olan  dövlət 

quruluşlarını  ləğv  etdi.  Işğal  olunmuş  torpaqlarda  mərkəz  nümayəndələri  tərəfindən 

idarə olunan əyalətlər yaratdılar. Belə əyalətlərdən biri Azərbaycan idi. Burada canişin 

hakimiyyəti bərqərar edildi. Qaynaqlar canişini mərzban (sərhəd qoruyan) adlandırırdı. 

Iran şahları işğal olunmuş, yaxud mərzban torpaqlarının sahibkarı kimi çıxış edirdilər. 

Belə  ərazilərin  idarəsi  hakim  sülaləyə  mənsub  adamlara  tapşırılırdı.  Əslində    bu 

torpaqlar  şah  mülkiyyəti  hesab  olunurdu.  Azərbaycanda  hökmdar  hakimiyyəti  ləğv 

edildikdən sonra feodal torpaq sahibkarlığı gücləndi.