AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

THE DEFINITION OF SYNONYMY IN LINGUISTICS 
Rustamli G.S. 
Sumgait State University 
 
Synonymy is one of the most difficult and controversial problems, and the most controversial point is 
the problem of criteria of synonymy and the definition of synonyms. 
Traditional linguistics solved the problem with the notional criterion and defined synonyms  as words 
of the same part of speech conveying the same notion but differing either in shades of meaning or in stylistic 
characteristics. 
Some aspects of this definition have been criticized. It has been pointed out that linguistic phenomena 
should be defined in linguistic terms and the term ―notion‖ makes this an extra-linguistic definition. 
A characteristic feature of a vocabulary of any language is the existence of synonyms, which is closely 
connected with the problem of meaning of the word. 
The  most  complicated  problem  is  the  definition  of  the  term  ―synonyms‖.  There  are  a  great  many 
definitions of the term, but there is no universally accepted one. Traditionally the synonyms are defined as 
words  different  in  sound-form,  but  identical  or  similar  in  meaning.  But  this  definition  has  been  severely 
criticized on many points. 
The  problem  of  synonymy  is  treated  differently  by  Azerbaijani  and  foreign  scientists.  Among 
numerous definitions of the term in English linguistics the most comprehensive and full one is suggested by 
I. V. Arnold: ―Synonyms –are two or more words of the same meaning belonging to the same part of speech 
possessing one or more identical meaning interchangeable at least in some contexts without any considerable 
alteration  in  denotational  meaning,  but  differing  in  morphemic  composition,  phonemic  shape,  shades  of 
meaning, connotation, affective value, style, emotional colouring and valence peculiar to one of the elements 
in a synonymic group. 
This  definition  describes  the  notion  ―synonymy‖  gives  some  criteria  of  synonymy  (identity  of 
meaning,  interchangeability)  shows  some  difference  in  connotation,  emotive  colouring,  style  etc.  but  this 
descriptive  definition    as  well  as  many  others  has  the  main  drawbacks  –there  are  no  objective  criteria  of 
―identity‖  or  ―similarity‖  or  sameness  of  meaning.  They  all  are  based  on  the  linguistic  intuitions  of  the 
scholars.  

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
342 
 
 
The  English  word-stock  is  extremely  rich  in  synonyms,  which  can  be  largely  accounted  for  by 
abundant  borrowing.  The  synonymic  resources  of  a  language  tend  to  form  certain  characteristic  and  fairly 
consistent patterns. Synonyms in English are organized according to 2 basic principles. One of them involves 
double,  the  other  a  triple  scale.  In  English  there  are  countless  pairs  of  synonyms  whereas  the  foreign  one 
often has a learned, abstract air. They may also have emotive differences; the Saxon word is apt to be wanner 
and homelier than its foreign counterpart. The native words are usually colloquial. We quote a few examples 
of synonymic patterns double scale. 
Adjectives:  bodily-corporal,  brotherly-fraternal,  heavenly-celestial,  inner-internal,  learned–erudite, 
sharp –acute. 
Nouns: fiddle- violin , friendship- amity, help-aid, wire-telegram, world-universe  
Verbs: answer-reply, read-peruse, buy-purchase. 
Side-by-side with this pattern there exist in English a pattern based on a triple scale of synonyms: 
NATIVE                                           FROM FRENCH                           FROM LATIN 
To ask                                                   to question                                     to interrogate 
Belly                                                      stomach                                        abdomen 
To end                                                      finish                                          complete 
To gather                                             to assemble                                       collect 
To rise                                                   to mount                                        to ascent 
Teaching                                               guidance                                       instruction 
             So  we  must  say  that  synonyms  are  one  of  the  language‘s  most  important  expressive  means. 
They are the basis of language culture. To speak correctly and well one must know a lot of synonyms and 
differences between them. 
To define the character of the synonymic relations between the words it is necessary to analyze all the 
meanings  and  occurrences  of  the  words.  It  can  be  done  with  the  help  of  contextual  componental  and 
contrastive analyss. 
 
FARS DĠLĠNDƏ AZƏRBAYCAN SÖZLƏRĠ 
Rzayev Ə.İ. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Azərbaycan  və  fars  dilinin  qarşılıqlı  əlaqəsi  mövzusu  olduqca  vacib  məsələlərdən  biridir.  Məlumdur 
ki,  iki  dilin    bir-biri  ilə  əlaqəsi  yalnız  həmin  dildə  danışan  xalqların  qonşuluq  əlaqələrindən    ibarət  deyil. 
Çünki tarixin müxtəlif dövrlərində hər iki xalq vahid dövlət içərisində  yaşamışdır. Daha sonrakı illərdə iki 
dövlət  arasında  qarşılıqlı  ticari  və  iqtisadi  münasibətlər  mövcud  olmuşdur.    Bu  birgə  yaşayış  və  qarşılıqlı 
münasibət    dövrlərində    dillərin  bir-birinə  assimilyasiyası  baş  vermişdir.  Bu  dövrlər  çərçivəsində  hər  iki 
xalqın  dilindən    bir-birilərinin  lüğət  tərkibinə  müəyyən  sözlər  keçmişdir.  Bəzi  fars  mənbələrində  qeyri- 
obyektiv olaraq qeyd edilirdi ki, tarixin müxtəlif dövrlərində fars dilindən Azərbaycan dilinə sözlər keçmiş, 
bunun  əksinə  isə  rast  gəlinməmişdir.  Lakin  faktın  doğru  olmadığı  dilçi  alim  professor    H.  Zərinzadə 
tərəfindən  ortaya  qoyulmuşdur.  H.  Zərinzadə  Azərbaycan  türkcəsindən  fars  dilinə  keçən  600  sözü  qeyd 
etmişdir.  
Ümumiyyətlə, təkcə Azərbaycan türkcəsindən deyil, eləcə də türk  dilindən fars dilinə sözlərin keçməsi 
və  müasir  fars  dilində  türk  mənşəli    sözlərin  istifadəsi  nəzərəçarpacaq  qədər  çoxdur.  Fars  dilində  istifadə 
edilən  türk  sözləri    Camalzadə  Seyyid  Məhəmməd  Əlixanın  ―Tarixi-  Rəvabiti-  Rus  və  İran‖,  İskəndər  bəy 
Münşinin  ―Tarixi-Aləmi  -Arayi  Abbasi‖,    Mirzə  Bəy  Həsən  Hüseynin  ―Rozətəs-Səfəviyyə‖,  Mahmud 
Qaşqarlının  ―Divani-lüğət-it  türk‖,  Şəmsəddin  Saminin  ―Qamusi  Türki‖  kimi  əsərlərdə  Azərbaycan 
türkcəsindən fars dilinə keçən sözlərə rast gəlmək mümkündür.  
Məlum  olduğu  kimi,  Azərbaycan  dili  Səfəvi  dövlətinin  rəsmi  dövlət  dili  idi  və  bu  səbəblə  Səfəvi 
dövlətinin tərkibində yaşayan digər xalqlar da dövlət dilindən yararlanmış, bu dili mənimsəmişlər. Dövlətin 
rəsmi  dili  olan  Azərbaycan  dili  beləcə  fars  dilinə  də  sirayət  etmişdir.  Bu  hadisəni  məşhur  rus  şairi  M. 
Lermontov 1837-ci ildə dostu yazıçı S. Rayevskiyə yazdığı məktubda qeyd edir: ―Rusiyadan çıxdıqdan sonra 
dağları  aşdım,  Şuşa,  Quba  və  Şamaxını  gəzdim.  Azərbaycan  türkcəsini  öyrənməyə  başladım.  Fransız  dili 
Avropada nə qədər vacibdirsə, burada, xüsusi ilə,  Asiyada bu dil o qədər əhəmiyyətlidir‖  

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
343 
 
 
Bu  və  bu  kimi  tarixi  faktlar  Azərbaycan  dilinin  tarixin  müxətlif  dövrlərində  həlledici  rol  oynadığını, 
eləcə də dilimzdən fars dilinin lüğət tərkibinə müəyyən sözlərin keçməsi faktının danılmaz olduğunu sübut 
edir.  
Təbii ki, hər hansı bir dilə keçmiş söz o dilin qanunlarına, xüsusilə də, ahəng qanununa tabe olmağa 
məcburdur. Bu barədə məşhur dilçi alim Prof.  A.S. Çikobava yazır: ―İstənilən dildə təsadüf edilən fonetik 
dəyişmə, alınma sözlərdə dilin fonetikasında olmayan fonemlər olduğu zaman özünü göstərir:     
            Yunan dilində:                              Rus dilində  
             кathedra                                        кафедра 
Azərbaycan  dilindən  fars  dilinin  lüğət  tərkibinə    keçən  sözlər  də  bu  dilin  qanunlarına  uyğun  olaraq 
dəyişir.  İranda  ərəb  qrafikalı  fars  əlifbasından    istifadə  olunduğu  üçün  alınma  sözlər  daha  bir  dəyişikliyə 
məruz qalır. Bu səbəbdən alınma sözlərdə bəzi   saitlərin  qalması çətinləşir. Məsələn: tərkibində [ı], [ü], [ö] 
saitləri  olan  Azərbaycan  sözləri  fonetik  dəyişikliyə  məruz  qalır.  Çünki  fars  dilində  [ı],  [ü],  [ö]  saitləri 
mövcud deyil. Buna görə də 
                  Azərbaycan dilində                         Fars dilində 
       [tüfənk]                                                    [tofənk] 
       [qızıl]                                                       [qezel] 
       [çadır]                                                      [çador] 
    şəklində tələffüz edilir. 
 Müsir fars dilinin lüğət  tərkibində yer alan  Azərbaycan mənşəli sözlərə  qısa bir nəzər salaq: 
Ocaq,  otraq  (otaq),  açar,  ordugah,  ağaz  (kökü  ―ağız‖  sözündəndir  və  başlamaq  mənası  verir),  omid 
(ümid), ovc (uc sözündən alınmışdır, mənası ―yüksəliş‖dir), batlağ (bataqlıq), bacə (baca), tək, tutun (tütün, 
tüstü), tuman (duman), çoruk (çürük), çekoş (çəkic), çəkme (çəkmə), çolak (axsaq), xanom (xanım), xəndek 
(xəndək), doşek (döşək), dane (dənə), doçar (düçar), doğme (düymə), san (saymaq, sanamaq), sorağ (soraq, 
xəbər),  sovğat  (sovqat,  hədiyyə),  qaşoğ  (qaşıq),  ğali  (xalı),  qu  (quş),  quti  (qutu),  kelid  (kilid),  komek 
(kömək),  kuç  (köç),  kuçek  (kiçik),  kur  (kor),  kuri  (korluq),  nouker  (nökər),  yəxe  (yaxa),  yeylağ  (yaylaq), 
boşqab,  sürtmə,  qişlaq  (qışlaq),    tup  (top),  qayeq  (qayıq),  qiyme  (qıyma),  səncaq  (sancaq),  qurbağe 
(qurbağa), dəmağ (damaq), olağ (ulaq), çaroq (çarıq), yataqan (yatağan), alaçıq, təpe (təpə), dolme (dolma), 
taqçe (taxça), yalquz (yalqız), qondaq (qundaq),  moncoq (muncuq), pare (para), qaçaqçı və s. 
Yuxarıdakı  nümunədən  gördüyümüz  kimi,  fars  dilində  istfadə  edilən  Azərbaycan  sözləri  kifayət 
qədərdir.  Baxmayaraq  ki,  sözlərin  əksəriyyəti  fonetik  cəhətdən  dəyişikliyə  məruz  qalmışdır,  öz  ilkin 
formasını və mənasını qoruyub saxlamışdır.  
 
 
DĠL VƏ TƏFƏKKÜR, ONLARIN DĠALEKTĠK ƏLAQƏSĠ 
Sadıqov H.Ş.  
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Dil (nitq) və təfəkkür elmi fəlsəfənin əsas kateqoriyalarından olub, biri digəri ilə dialektik vəhdət təşkil 
edir. 
İnsanın həyat fəaliyyəti və əmək prosesi nəticəsində şüurun yaranması ilə  birgə nitq də yaranmış və 
formalaşmışdır. Dil insan təfəkkürünün istehsalı olan düşüncələri, fikirləri ünsiyyətə çıxartmaqda ən qüdrətli 
vasitədir. 
Dil  vasitəsi  ilə  insanlar  arasında  ünsiyyət  yaranır,  fikir  mübadiləsi  gedir,  hadısə  və  proseslərin  ideal 
obrazı və modeli formalaşdırılır. 
Dil  də  şüur  kimi  çox  qədimdir.  Dil  həqiqi  təcrübəvi  şüurdur.  O  da  şüur  kimi  insanlar  arasında 
ünsiyyətə ehtiyac nəticəsində yaranmışdır. 
Əsrlər boyu filosoflar da dilin yaranması və təfəkkürlə sıx əlaqədə olması haqqında müxtəlif fikirlər 
söyləmişlər.  Bəziləri  iddia  etmişlər  ki,  dil  ilahi  vergisidir.  Digərləri  isə  dilin  ictimai  hadisə  olduğunu 
bildirmişlər. 
Şüur yaradıcı varlıqdır. İnsan şüurunun fəaliyyəti ancaq obyektiv varlığı dərk etməklə məhdudlaşmır, o 
həm də onu yaradır. Bu isə dərketmənin və yaradıcılığın dialektik vəhdətini göstərir. 
Milli  dil  mədəniyyətlə  sıx  bağlıdır,  onun  fundamentini  təşkil  edir.  Dilsiz  milli  mədəniyyət  yoxdur. 
Dilin sosial mənası haqqında da filosoflar müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Məhşur alman filosofu M. Xaydeqer 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
344 
 
 
demişdir  ki,  ―Dil-  Varlığın  evidir‖.  Rus  yazıçısı  F.Dostoyevski  hesab  etmişdir:  ―Dil-  xalqdır‖.  Fransalı 
filosof A.Kamyu isə belə demişdir: ―Mənim vətənim- fransız dilidir‖. 
Dil  insanın  dünyanı  dərk  etməsində  və  ona  sahib  olmasında  başlıca  alətdir.  Dil  təfəkkürün  varlıq 
forması və ünsiyyət vasitəsi olmaqla yanaşı, eyni zamanda da şüurun özünün formalaşmasında mühüm rol 
oynayır. 
Tarix boyu insanların əldə etdikləri bilikləri, kəşfləri təsbit etməkdə, saxlamaqda və sonra da gələcək 
nəsillərə çatdirmaqda dilin rolu çox böyük olmuşdur. 
Mücərrəd  dərketmənin  də  mövcudluğu  və  inkişafı  ancaq  dilin  sayəsində  mümkündür.  Dilin 
mövcudluğu şüurun ümumiləşdirici fəaliyyətində mümkün olan başlıca alətdir.  
Bildirmək lazımdır ki, dil və şüur sıx əlaqədə olsalar da, onlar eyni deyil, fərqlənir. Dil nisbi müstəqil 
olmaqla, özünün xüsusi inkişaf qanunlarına malikdir və onlarda təfəkkürün obyektiv inkişaf qanunlarından 
fərqlənir. Ona görə də  sözlə anlayış arasinda, cümlə ilə mühakimə arasında eyniyyət yoxdur.  
Dilin həm də müəyyən daxili struktur sistemi vardır ki, onsuz dil işarələrinin təbiətini və məzmununu 
anlamaq mümkün deyildir.  
Son  vaxtlar  nəzəri  tədqiqatların  rolunun  artması  ilə  əlaqədar  suni  dillərin  qanunauyğunluqlarının 
məntiqi sintaksis və məntiqi semantik baxımından öyrənilməsinə maraq artmışdır. Beləliklə də, dilin tədqiqat 
obyekti  ancaq  linqvistika  deyil,  həm  də  məntiq  və  semantikadır.  Dil  hər  hansı  bir  fiziki  təbiətin  nişanıdır, 
işarə  sistemidir.  Dil  insan  fəaliyyəti  prosesində  həm  dərketmə  və  həm  də  kommunikativ  (ünsiyyət) 
funksiyaları yerinə yetirir.  
Müasir dövürdə təbii və suni dillər mövcuddur. Təbii dil dedikdə, gündəlik həyatda insanlar arasında 
təfəkkürün məhsulu olan fikrin ifadə forması və ünsiyyət forması nəzərdə tutulur. Süni dil isə hər hansı kiçik 
ehtiyacı  ödəmək  üçün  insanlar  tərəfindən  yaradılır  (riyazi  simvollar  dili,  fiziki  nəzəriyyələr  dili,müxtəlif 
siqnallar sistemi və s.). 
Dil  ictimai  hadisədir.  O,  müasir  dövrdə  ictimai  inkişaf  prosesində  yaranmış  müxtəlif  çoxsaylı 
millətlərin,  etnik  qrupların  və  ayrı-ayrı  fərdlərin  fəaliyyətini  koordinasiya  edən  mükəmməl  vasitəyə 
çevrilmişdir. 
 
 
KOQNĠTĠV BAXIMDAN FRAZEOLOJĠ MATERĠALLARIN ÖYRƏNĠLMƏSĠ 
Salayeva F.V. 
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
 
Dilçilikdə koqnitivizm yaxud antroposentrik paradiqma V. fon Humboldtun elmi baxışları ilə bağlıdır . 
Sonralar başqa alimlərin də əsərlərində öz inkişafını tapmışdı. XX  əsrin sonuna doğru dilçilikdə tamamilə 
yeni  elmi  paradiqma  formalaşmağa  başlayır.  Bu  paradiqma  müqayisəli-tarixi  və  sistem  struktur 
paradiqmalardan sonra formalaşır və antroposentrik paradiqma adı alır. V.A.Maslova qeyd edir ki, ―Dilin 
antroposentrikliyini hal-hazırda hamı tərəfindən qəbul olunmuş fikir hesab etmək olar‖ . Azərbaycan dilində 
antroposentrizm  terminini  bəşərmərkəzliyi  kimi  dərk  etmək  lazımdır.  Dilçilikdə  antroposentrizm  məhz 
strukturalizmin  əksi  kimi  formalaşır,  strukturalizmə  reaksiya  səciyyəsi  daşıyır.  Bildiyimiz  kimi, 
strukturalizm dildə mənaya ikinci dərəcəli amil yeri ayırırdı. 
Antroposentrik paradiqma tədqiqat maraqlarının obyektdən subyektə keçməsini göstərir. Tədqiqatçılar 
L.Vitqenşteynin  ―Dünya  əşyaların  yox,  faktların  çoxluğudur‖  tezisini  əsas  götürərək,  diqqəti  hadisələrə  və 
onların mərkəzində dayanan insana yönəldirlər. 
Antroposentrik  paradiqma  çərçivəsində  dil  mədəniyyətin  bir  qolu  kimi  qəbul  olunur.  Digər  tərəfdən 
mədəniyyət  özü  yalnız  mətndə  və  dildə  əks  olunan  fenomen  kimi  dəyərləndirilir.  Bu  istiqamətdə  aparılan 
tədqiqatlar leksik-semantik  materialı  müxtəlif  adətlər və  mərasimlər  ətrafında sistemləşdirirlər.  Əslində,  bu 
cür  sistemləşmə  semantik  sahələr  üzrə  aparılan  təhlilləri  də  xatırladır.  Ona  görə  ki,  semantik  sahələr 
bütövlükdə  müəyyən  mədəni  sahələri  əhatə  edir.  Semantik  sahəni  öyrənmək  elə  mədəniyyətin  müəyyən 
fraqmentini  öyrənmək  deməkdir.  Dilin  semantik  sistemini  semantik  sahələr  və  mədəniyyətin  müxtəlif 
sahələri  üzrə  öyrənməklə,  bütövlükdə  dil  sistemini  milli  mentalitetə  uyğun  gələn  sinxron  varlıq  kimi 
dəyərləndirmək olar . 
Antroposentrik  paradiqma  koqnitiv  dilçiliklə  eyniləşdirilə  də  bilər.  Ümumiyyətlə,  koqnisiya  termini 
informasiyanın qəbul olunması, nümayiş olunması və istehsal olunması proseslərinin qarşılıqlı əlaqə qəlibini, 
yəni  informasiya  prosesini  səciyyələndirən  və  ərsəyə  gətirən  psixi  proseslər  qəlibini  bildirir.  Müxtəlif 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
345 
 
 
insanlar  xarici  informasiyanı  eyni  cür  qəbul  etmir,  onların  şüurlarında  həmin  informasiya  eyni  formada 
reprezentasiya  olunmur  və  nitqlərində  eyni  formada  istehsal  olunmur.  Milli  şüur,  milli  mentalitet,  milli 
təfəkkür real varlıqdırsa, deməli, xalqlar bu səviyyədə fərqlənirlər. Lakin informasiyanın qəbulu və nümayiş 
olunması  (reprezentasiya)  səviyyəsində  baş  verənləri  duymaq  mümkün  deyil.  Yalnız  bir  səviyyədə-
informasiyanın istehsal sistemində koqnitiv fərqlər özünü büruzə verir. 
Dil informasiyanın istehsal sistemidir . Deməli, milli mentalitetlərin fərqləri özünü yalnız dildə göstərə 
bilər. Deyə bilərlər ki, davranış qaydaları da xalqları fərqləndirir. Davranış normaları ictimai hadisə olaraq, 
etnik  təfəkkür  tarixindən  çox,  ictimai  şüur  tarixini  əks  etdirir.  İctimai  şüur  tarixində  isə  mənşə  etibarilə 
hadisələri  fərqləndirmək  həmişə  mümkün  olmur.  Dilin  əsas  fondu  daxili  forma  səviyyəsində  xalqın 
dünyagörüşünü əks etdirir. İctimai fikir, xalqın düşüncəsini əks etdirirsə, folklordan tutmuş yazılı ədəbiyyata 
qədər geniş sahədə öz ifadəsini tapır. 
Bir sözlə, koqnitiv dilçilik dili, informasiyanı təşkil, emal və istehsal edən bir varlıq kimi dərk edir. 
Strukturalizmin əksi olaraq koqnitiv dilçilikdə semantika əsas yer tutur. Koqnitiv qəlib, qeyd olunduğu kimi, 
informasiyanın təşkili (alınması), emalı və istehsalını nəzərdə tutduğu üçün, koqnitiv dilçiliyin fundamental 
problemlərindən birini semantikanın həqiqətlə mövcud olan münasibətləri təşkil edir. 
Aydın məsələdir ki, söhbət dil semantikasının həqiqətdə olan münasibətlərindən gedirsə, ilk növbədə, 
leksik  və  frazeoloji  vahidlər  yada  düşür.  Məhz  leksika  milli  şüurun  konseptləşməsindən  xəbər  verir. 
Frazeoloji  vahidlər  isə,  dilin  ikinci  dərəcəli  nominasiya  vahidləri  olaraq,  işarələnənə  ekspressiv  münasibət 
bildirən vasitədir. Beləliklə də, frazeoloji vahidlər müasir dilçiliyin maraq mərkəzində yerləşir. 
Frazeoloji  vahidlər  ikinci  dərəcəli  nominasiya  vahidləri  olaraq  mədəniyyəti  konsept  şəklində  təqdim 
edir.  Yəni  mədəniyyət  leksika  və  frazeologiyada  konseptləşir,  lakin  frazeologiyada  mədəni  faktlara 
ekspressiv münasibət bildirilir və buna görə də frazeoloji vahid kommunikativ effekt baxımından dilin daha 
güclü  vasitəsidir.  Beləliklə,  müasir  dil  tədqiqatları  məcazlara,  frazeoloji  vahidlərə,  atalar  sözləri  və  zərbi-
məsəllərə  xüsusi  diqqət  yetirir.  İlk  növbədə  bu  diqqət  dil  vahidlərinin  əsasını  təşkil  edən  obrazların 
konseptləşməsilə  bağlıdır.  Məsələn,  Azərbaycan  dilində  və  Azərbaycan  xalqının  milli  təfəkküründə  daşın 
konseptləşməsi iki  koqnitiv  əlamət  üzərində  qurulur:  ―bərk‖  və  ―hissetməzlik‖. Çox  maraqlıdır  ki,  ―Rusca-
azərbaycanca  lüğət‖də  rus  dilində  işlənən  черствый,  черстветь,  черствость  sözlərini  və  anlayışlarını 
Azərbaycan dilində izah etmək üçün tərtibçilər daşa dönmək, ürəyini daşa döndərmək, daşürəklik, daşürəkli 
sözlərinə  müraciət  edirlər. Deməli,  artıq  Azərbaycan təfəkküründə  ―daş‖  konseptləşmişdir.  Frazeologiyada 
da bu konsept öz ifadəsini tapır. Məsələn, bağrı daşa dönmək frazeologizmində həmin konsept öz ifadəsini 
tapır. 
Konsept  milli  təfəkkürdə  hərtərəfli  əhatə  olunur.  Məsələn,  daşın  zərbə  endirmək  və  müəyyən  silah 
(maddi ya mənəvi) olmaq qabiliyyəti daş atmaq, daşqalaq etmək, daşı dalında gizlətmək frazeologizmlərində 
reallaşır.  Digər  tərəfdən  daşqalaq  etmək  frazeologizmi  müəyyən  tarixi-mədəni  situasiyanı  əks  edir  və, 
beləliklə də, daha mürəkkəb semantik quruluşa malikdir.  
Daşın  ―ölülüyü‖,  ―bərkliyi‖,  ―hərəkətsizliyi‖,  ―keyliyi‖,  ―durğunluğu‖  və,  bəlkə  də,  digər  koqnitiv 
əlamətləri  ―insan  və  durğunluq‖,  ―insan  və  həyatsızlıq‖  semantik  qəliblərinə  uyğun  olaraq  daşdan  çörək 
çıxarmaq, daşdan pul çıxarmaq, daşdan yağ çıxarmaq, daşdan keçmək frazeoloji vahidlərinin məzmununda 
reallaşır. Azərbaycan xalqının şüurunda daş küt bir qüvvənin rəmzinə çevrilir.  
Eyni  zamanda  daş  müqavimət  rəmzinə  çevrilir  və  bu  əlamət  daşı  sıxsa  suyunu  çıxarar,  daş-divarı 
gərmək, daşın böyüyündən yapışmaq kimi frazeoloji vahidlərdə əks olunur.  
Əslində,  ―keylilik‖,  ―bərklik‖  və  buna  oxşar  koqnitiv  əlamətlər  daş  kimi  yatmaq  ifadəsində  də  əks 
olunur.  Daşın  universal  koqnitiv  əlamətini  ―tikili‖,  ―bina‖  anlayışı  təşkil  edir.  Bu  əlamət  daş  üstə  daş 
qoymamaq frazeologizmində ifadəsini tapır. 
Beləliklə  də,  ―daş‖  konsepti  Azərbaycan  şüurunda  çox  mürəkkəb  bir  hadisə  kimi  çıxış  edir.  Kütləvi 
şüurda konseptləşmə bilavasitə leksik mənanın denotatı ilə bağlıdır. Təsadüfi deyil ki, denotat əşya haqqında 
tipik fikirdir. Yəni söhbət ayrı-ayrı insanların psixologiyasından yox, milli təfəkkürdən gedir. 
Koqnitiv  dilçilik  dili  və  mədəniyyəti  aktual  bir  korrelasiya  kimi  nəzərdən  keçirir.  İlkin  tezisə  görə 
mədəniyyət  paralel  olaraq  dildə  işarələnir.  Mədəniyyəti,  adətən,  mənəvi  və  maddi  mədəniyyətə  bölürlər. 
Mənəvi mədəniyyət mətnlər formasında mövcuddur. Maddi mədəniyyətə gəldikdə, qeyd etmək lazımdır ki, 
kütləvi təfəkkür maddi mədəniyyət haqqında refleksiya formasında mövcud olan təsəvvürlərlə eyniləşdirilir. 
Məsələn:  Azərbaycan  xalqının  maddi  mədəniyyət  sərvətlərindən  birini  Qız  qalası  təşkil  edir.  Bu  qala 
haqqında  müxtəlif  insanların  müxtəlif  təsəvvürləri  var.  Real  qalanın  obyektiv  görünüşü  və  obyektiv  tarixi 
var. Bununla bağlı emosiyalar mövcuddur və s. Lakin həm qalanın görünüşü yanlış ola bilər, həm də tarixi. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
346 
 
 
Kütləvi  şüurda  isə  tipik  təsəvvür  var  ki,  bu  da  Azərbaycan  xalqına  mənsubdur.  Əlbəttə,  bu  tipik  təsəvvür 
qalanın xarici və daxili görünüşü ilə, Qız qalası ifadəsinin lüğəvi təyini ilə, hamıya bəlli olan ümumi tarixi 
məlumatlarla  müəyyənləşir.  Bu  informasiya  bütövlükdə  Azərbaycan  xalqının  şüurunda  və  dilində 
konseptləşir,  yəni  lüğəvi  təyin,  ümumi  anlayış,  siqnifikat  mədəni-tarixi  informasiya  ilə  tamamlanır  və 
konsept  şəklində  dil  vahidlərinin  emosional  (obrazlı)  əsasını  təşkil  edir.  Nəticə  etibarilə  konseptual 
informasiya  kütləvi  şüurda  təhtəlşüur  formasında  və  səviyyəsində  reallaşır.  Həmin  bu  informasiya  danışıq 
situasiyasında  aktuallaşa  da  bilər,  aktuallaşmaya  da.  Əlbəttə,  daxili  formanın  və  etimoloji  mənanın 
aktuallaşması ifadənin ekspressiv gücünü artırır. Nəticə etibarilə deyimin kommunikativ effekti artır. Lakin 
etimoloji məna aktuallaşmaya da bilər. Bu zaman frazeoloji vahid adi işarə kimi çıxış edir və formal qəbul 
olunur. 
Koqnitiv  dilçilik  frazeoloji  materialı  təsəvvürlərin  konseptuallaşması  baxımından  öyrənir.  Və  bu 
baxımdan Azərbaycan dilinin frazeologiyası tədqiqat üçün geniş imkanlar açır.