Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
görüşü zamanı Xan Xoyskinin teleqramında göstərilən təkliflər bəyənildi
və qərara alındı ki, qarşılıqlı münasibətləri qaydaya salmaq üçün Sovet Rusiyası ilə danışıqlar aparmaq olar, lakin Denikinlə mübarizəyə gəldikdə isə Rusiyanın daxilində gedən vətəndaş müharibəsinə Azərbaycan və Gürcüstanın müdaxilə etməsinin yolverilməz olduğu göstərildi. Oliver Uordropla görüş zamanı Britaniya Аli komissarı tezliklə Azərbaycan və Gürcüstanın müstəqilliyinin Antanta tərəfindən tanınacağını, bu respublikalara müdafiə olunmaq üçün yardım göstəriləcəyini bildirdi. Eyni zamanda Uordrop Sovet Rusiyasının notası ilə bağlı Qafqazda yaranmış vəziyyət barədə İngiltərə Xarici İşlər Nazirliyinə geniş məlumat göndərdi. Yanvar ayının 12-də Gürcüstan Xarici İşlər Nazirliyi Sovet Rusiyasına bildirdi ki, gürcü hökuməti mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmaq üçün danışıqlara başlamağa hazırdır, lakin Rusiyanın daxili işi olan vətəndaş müharibəsinə qarışmaq fikrində deyildir. 1203
İki gün sonra Azərbaycan xarici işlər naziri Xan Xoyski də G.V.Çiçerinə cavab notasında Denikinin uzun müddət Azərbaycan üçün təhlükə təşkil etməsinə və ona qarşı Azərbaycan-Gürcüstan müdafiə paktı olmasına baxmayaraq, bu məsələnin Rusiyanın daxili işi olduğunu qeyd edərək, Azərbaycan Respublikasının Sovet Rusiyası ilə mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmaq məqsədilə danışıqlara başlamağa hazır olduğunu bildirdi. 14 yanvar tarixli radioqramada F.Xoyski bildirirdi: "Yanvarın 6-da aldığım sizin 2 yanvar tarixli radioteleqramınıza cavab olaraq məlumat verirəm: Azərbaycan xalqı böyük tarixi hadisələrin gedişində nəhəng itkilər və çətinliklər bahasına azadlıq və müstəqilliyə nail oldu, öz dövlət quruluşunu demokratik respublika əsasında qurdu. Xalqın öz müqəddəratını təyin etməsi əsasında yaranan Azərbaycan Respublikası dönmədən о nöqteyi-nəzər üzərində israr edir ki, hər bir xalq öz taleyi və həyatını
1202
Xarici işlər naziri F.X.Xoyskinin Gürcüstandakı Azərbaycan nümayəndəsi F.Vəkilova təcili diplomatik məlumatı. 07.01.1920. //ARDA, f.970, s.1, i.112, v.1a 1203 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.240 355
özünün istədiyi kimi müəyyən etmək hüququna malikdir. Təyini müqəddəratdan sonra Azərbaycan hökuməti heç vaxt başqalarına özünün daxili işlərinə qarışmaq imkanı vermədi və öz növbəsində başqa xalqların daxili işlərinə qarışmamaq prinsipini müdafiə edir. Bu sarsılmaz prinsipdən çıxış edən Azərbaycan hökuməti öz həyatını istədiyi kimi qurmaqda rus xalqının daxili işlərinə müdaxiləni yolverilməz hesab edir. Azərbaycan Respublikası bitərəf dövlət kimi öz azadlığını və müstəqilliyini hər cür xarici qəsdlərdən müdafiə etməyə qərarlıdır. Məhz, elə buna görə Azərbaycan hökuməti həmişə Azərbaycan xalqının müstəqilliyinə qəsd edən çar generalı Denikinə qarşı dönməz mübarizə aparırdı və bu mübarizənin uğurlu olması məqsədi ilə qonşu gürcü hökuməti ilə hərbi müdafiə ittifaqı bağlamışdı. Azərbaycan hökuməti tərəfindən rəhbər tutulan bu xarici siyasət kursu Azərbaycan xalqı ilə digər xalqlar arasında mehriban münasibətlərin qurulmasını zəruri edir. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan hökuməti hər iki dövlətin müstəqilliyi prinsiplərini rəhbər tutaraq danışıqlar yolu ilə Rusiya və Azərbaycan xalqları arasında mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmağa hazırdır. 1204
üçün Sovet Rusiyası rəsmi şəkildə Azərbaycan Respublikasını tanımalıdır. Məhz, bu addım Azərbaycanın milli müstəqilliyinin qorunmasına təminat ola bilərdi. G.Çiçerinə göndərilən notanın məzmunu barədə ingilis Ali Komissarı Oliver Uordropa da məlumat verildi. 1205 Lakin görünür Azərbaycan Respublikasının belə mövqeyi Sovet Rusiyasını təmin etmirdi və RK/b/P MK-nın Siyasi Bürosu F.Xoyskidən alınmış cavabı və ümumiyyətlə, Azərbaycan hökumətinə münasibət məsələsini yanvarın 17-18-də keçirilən iclasında müzakirə etdi. G.Çiçerinin məruzəsi və V.İ.Leninin təklifi ilə iclas Azərbaycan Respublikasının daxili işlərinə müdaxilə ruhunda qərar qəbul etdi. Orada göstərilirdi: "Xalq xarici işlər komissarlığına tapşırılsın ki, Azərbaycan hökuməti barəsində çox böyük təmkinlik və etimadsızlıq siyasəti yeritsin, çünki o, Denikinə qarşı birgə hərbi əməliyyat aparmaq təklifimizdən imtina etmişdir və Xəzər dənizində bizə qarşı çıxan İngiltərə hərbi qüvvələrinə xidmət göstərir. Hər bir millətin zəhmətkeş kütlələrinin öz müqəddəratını təyin etməsi hüququnu dönmədən qəbul etməyimizi tam müəyyən şəkildə qeyd etməklə, xalq xarici işlər komissarlığı Azərbaycan hökumətinin bu cür davranışına qarşı qəti protest etməlidir." 1206
ciddi şəkildə düşündürməyə və real əməli addımlar atmağa vadar edirdi. Qərbin siyasi dairələri yaxşı bilirdi ki, sovet ordusunun Cənubi Qafqaza təcavüzü bolşevik
1204
Bax: Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Mars, №10, p.2; Xarici işlər naziri Xan Xoyskinin Sovet Rusiyasının xarici işlər üzrə xalq komissarına radioqramı. 14.01.1920.//ARDA, f.970, s.1, i.112, v.7 1205
Gürcüstanda diplomatik nümayəndə F.Vəkilovun O.Uordropa məlumatı. 14.01.1919. //ARDA, f.897, s.l, i.69, v.33 1206 V.İ.Lenin. Əsərlərinin Tam Külliyatı, 40-cı cild, s.57 356
ideyasının İrana və Türkiyəyə yayılmasına səbəb olacaq, bütün Yaxın və Orta Şərqi həyəcan bürüyəcəkdir. Ona görə də Avropa siyasətçilərinin çoxu bu fikirdə idi ki, sovet hücumuna qarşı dura bilmək üçün Azərbaycan və Gürcüstanın müdafiəsini möhkəmləndirmək, onları müdafiə vasitələri ilə təmin etmək lazımdır. Lakin yeni formalaşan beynəlxalq münasibətlərin prinsiplərinə görə, müstəqilliyi tanınmayan dövlətlərə yardım göstərmək məsələsi hüquqi baxımdan ciddi çətinliklərlə qarşılaşırdı. Digər tərəfdən, 1920-ci ilin ilk günlərində yaranmış gərgin vəziyyətdə bu respublikaların müstəqilliyinin tanınmasına mane ola biləcək "vahid və bölünməz Rusiya" ideyası artıq öz əhəmiyyətini itirmiş, onun tərəfdarlarının ümidləri doğrulmamışdı. Ona görə də, hadisələrin çox sürətlə cərəyan etdiyi bir vaxtda Azərbaycan və Gürcüstanın müstəqilliyinin tanınması təxirəsalınmaz bir vəzifə kimi meydana çıxmışdı. Bu məqsədlə Böyük Britaniyanın təşəbbüsü ilə yanvar ayının 10-da Paris Sülh konfransı Ali Şurasının sessiyası çağırıldı. Sessiyada İngiltərə, Fransa və İtaliyanın hökumət başçıları və xarici işlər nazirləri, ABŞ və Yaponiyanın isə Sülh konfransındakı nümayəndələri və Fransadakı səfirləri iştirak edirdi. Ke d'Orsedə keçirilən sessiyada Cənubi Qafqaz respublikalarının məsələsi çox geniş və ətraflı müzakirə edildi. İngiltərənin Baş naziri Qafqazdakı vəziyyət barədə sessiyaya ətraflı məlumat verdi. О bildirdi ki, bolşeviklər Xəzər boyunca hərəkət edirlər, əgər onlar Denikini əzsələr və Xəzər dənizini ələ keçirsələr, ola bilsin ki, türklər onlarla birləşsinlər /burada Mustafa Kamal paşanın başçılığı ilə Türkiyədə başlanmış milli hərəkat nəzərdə tutulur - C.H./. Belə olduqda Qafqaz dövlətləri çıxılmaz vəziyyətdə qalacaqlar. Ona görə də Lloyd Corc təklif edirdi ki, bu dövlətlərə silah və hərbi sursat göndərmək üçün ağıllı bir yol fikirləşmək lazımdır. 1207
Onun təklifi ilə Ali Şura qərar qəbul etdi ki, hərbi ekspertlər Cənubi Qafqaz respublikalarına hərbi yardım göstərmək barədə təkliflər versinlər. Jorj Klemanso Lloyd Corcun bəyanatı ilə tam razılaşdı və qeyd etdi ki, Qafqaz işləri üzrə çox təcrübəsi olan Britaniya nümayəndələri "Cənubi Qafqaz respublikalarına kömək haqqında" memorandum hazırlasınlar. İclasda qərara alındı ki, bolşeviklərlə mübarizə məqsədilə Qafqaza hərbi yardım göstərilməsi məsələsi ekspertlər tərəfindən öyrənilsin və Britaniya nümayəndələri ilə birlikdə bu haqda Ali Şuraya məruzə edilsin. 1208
olmadan xarici işlər nazirləri səviyyəsində davam etdirildi. İngiltərənin xarici işlər naziri Lord Kerzonun təşəbbüsü ilə xarici işlər nazirləri Cənubi Qafqaz respublikalarına münasibət məsələsinin siyasi tərəflərini müzakirə etdilər. Kerzon öz çıxışında dedi ki, Lloyd Corc Ali Şuranın iclasında Azərbaycan və Gürcüstanın müstəqilliyinin tanınmasını qoymaq fikrindədir. O, əlavə etdi ki, Ermənistan məsələsi Türkiyə məsələsi ilə birlikdə həll ediləcəkdir. Xarici işlər nazirləri uzun müzakirələrdən sonra belə bir yekdil qərara gəldilər ki, Azərbaycan və Gürcüstan
1207 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. Paris Peace Conference, vol.IX, p.851 1208 İbid, p.837-838 357
respublikaları üçün üç tərəfdən təhlükə yaranmışdır. Birincisi, bolşevik Rusiyasının qoşunları cənub istiqamətində hərəkət edir, ikincisi, geri çəkilən Denikin ordusu bu respublikalara soxula bilər, üçüncüsü, kamalçılar Rusiya ilə razılıq əsasında bu respublikalara müdaxilə edə bilər. 1209
Vəziyyət böhranlı olduğu üçün Azərbaycan və Gürcüstan hökumətləri Antanta dövlətlərinə yardım üçün müraciət etmişdilər. 1210
Kerzon həmin müraciətlər barədə məlumat verib təklif etdi ki, yubanmadan Azərbaycan və Gürcüstanı de-fakto tanımaq lazımdır. Bu dövrdə yaranmış vəziyyəti təhlil edərək, sonralar M.Mehdiyev yazırdı: "Versal konfransının mühitindən aydın oldu ki, real surətdə mövcud olan dövlətləri tanımaq üçün artıq bütün şərait yaranmışdı. Sadəcə olaraq, bir təkan kifayət idi və bu təkanı Sülh konfransında nümayəndə olan İngiltərənin xarici işlər naziri Lord Kerzon verdi." 1211
Kerzona görə, Mudros barışığından sonra Britaniya qoşunları Cənubi Qafqaza birinci daxil olduğu üçün Britaniya hökumətinin digərlərinə nisbətən bu respublikalarla daha yaxın münasibətləri vardır. Bir gün sonra, yanvarın 11-də Müttəfiqlərin Ali Şurası Kerzonun təklifi üzrə bu məzmunda bir qərar qəbul etdi: "Müttəfiq və birlik ölkələri Аzərbaycan və Gürcüstan hökumətlərini birlikdə de-fakto səviyyəsində tanıyırlar." 1212 Bununla da Azərbaycanın müstəqilliyi 1920-ci ilin yanvar ayının 11-də de-fakto olaraq Paris Sülh konfransı tərəfindən tanındı. ABŞ və Yaponiya nümayəndələri öz aralarındakı razılığa əsasən, bildirdilər ki, bu ölkələrin nümayəndələri belə mühüm bir məsələni öz hökumətləri ilə qabaqcadan razılaşdırmalıdırlar. Az sonra Yaponiya fevral ayının 7-də Ali Şuranın qəbul etdiyi qərara qoşuldu. 1213
Birləşmiş Ştatlar isə rəsmi surətdə bundan imtina etdi. ABŞ hökumətinin bu qərarı müxtəlif amillərlə bağlı idi. Bir tərəfdən Amerika hökuməti Cənubi Qafqazda Böyük Britaniyanın nüfuzunun yüksələcəyindən ehtiyat edirdi, digər tərəfdən isə Sülh konfransının yekun mərhələsində ABŞ-la onun Avropa müttəfiqləri arasında ciddi ixtilaflar yaranmışdı. Yanvar ayının 13-də ABŞ-ın Parisdəki səfiri Valles Vaşinqtona məlumat verdi ki, İngiltərə və Fransa Azərbaycanın və Gürcüstanın müstəqilliyini de-fakto tanımışdır və onlara yardım göstərmək fikrindədirlər. Eyni zamanda Ali Şuranın qərarı Vaşinqtondakı Fransa səfirinə göndərildi ki, bu barədə ABŞ hökumətini məlumatlandırsın. Orada deyilirdi: müttəfiqlər qərara gəlmişdilər ki, Rusiyanın sərhədlərinə toxunmadan onun qonşuları olan Azərbaycanın və Gürcüstanın müstəqilliklərini tanısınlar. Lakin son nəticədə bolşeviklər bu dövlətlərlə sülh bağlamaqdan imtina etdilər və güc vasitəsi ilə onların müstəqilliyinə mane olmağa cəhd edirlər. Bu halda müttəfiq dövlətlər bütün
1209
İbid, p.953 1210
З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.240 1211
Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference. 1919, vol.IX, p.985-959; Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p.121 1212 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference, Vol.IX, p.959; Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 17 Janvier, №7, p.1 1213
Азербайджан, 1920, 15 февраля. 358
vasitələrlə bu dövlətlərə yardım göstərəcəklər. Müttəfiq dövlətlər bilmək istəyir ki, Birləşmiş Ştatlar hökuməti bu siyasətlə razıdırmı? 1214
Yanvar ayının 24-də Dövlət katibinin müavini F.Polkun imzası ilə Fransadakı Amerika səfirliyinə cavab gəldi ki, Birləşmiş Ştatlar İngiltərə və Fransanın Qafqaz dövlətlərinə yardım göstərməsi ilə razılaşır, lakin onların tanınmasına Rusiyanın parçalanmasının başlanğıcı kimi baxır. 1215
Yanvar ayının 12-də müttəfiqlərin birləşmiş hərbi komitəsi Qafqaz məsələsinə dair öz təkliflərini Versal Ali Şurasına göndərdi. Sənədi marşal Ferdinand Foş, general Sakvill Uest və Uqo Kovallero imzalamışdılar. Orada deyilirdi: Əgər bolşevizmi öz ərazilərində əzmək mümkün olmasa, o, Qafqaz kimi təhlükəli ərazilərə keçə bilər. Ona görə bolşeviklərin Qafqaza doğru hərəkətinə qarşı hərbi maneə yaradılması məsələsini bir daha diqqətlə nəzərdən keçirmək lazımdır. Yerli hökumətlərin qeyri-stabilliyini və hərbi birliklərin zəifliyini nəzərə alsaq, bolşevizmə qarşı bu maneə ilk dövrlərdə Avropa orduları tərəfindən yaradılmalıdır. Bu vəzifəni iki güclü diviziya yerinə yetirə bilər. Sonrakı mərhələdə təlim keçmiş yerli silahlı qüvvələr bu işə cəlb edilə bilər və tədricən Qafqazda Avropa Ordusu azaldıla bilər. Maliyyə və maddi məsələlərdən əlavə, Qafqaz müdafiə səddini yaratmaq üçün kifayət qədər zaman lazımdır. Buna ən azından üç ay vaxt gedəcək. Ona görə, bütün məsələlərə təcili şəkildə başlamaq lazımdır. 1216
daxilində Qafqaza hərbi sursat göndərmək işini davam etdirmək lazımdır və Xəzər dənizində müttəfiqlərin donanması vəziyyətə nəzarət etməlidir. Ekspertlərin fikrincə, müttəfiq dövlətlər qeyd edilənlərlə razılaşardılarsa, Qafqaz respublikalarına yardım göstərməyin yolunu və formalarını araşdırmaq olardı. Həmin gün Britaniya nümayəndələri də buna bənzər bir sənəd hazırladılar. Onların fikrincə bolşeviklərin Avropanı dağıtmaq arzuları gerçəkləşmədi, buna görə onlar müsəlmanlarla danışığa girib Şərqə hərəkət etməyə qərar verdilər. Denikinin qaçılmaz məğlubiyyəti müttəfiqlərin hər iki cinahdan qorumaq istədikləri Cənubi Qafqazı təhlükəli bir koridora çevirir. İndi hər şey etmək lazımdır ki, hər iki qüvvənin (bolşevik Rusiyası və kamalçı Türkiyənin - C.H.) birləşməsinə yol verilməsin. Britaniyalılar belə hesab edirdilər ki, Gürcüstana hücum müttəfiqlər üçün pis nəticələr verə bilərdi və əgər Gürcüstana müttəfiqlərin köməyi göstərilərdisə, onlar öz sərhədlərini qoruya bilərdilər. Sənəddə təklif edilirdi ki, Gürcüstana və Azərbaycana siyasi, hərbi, maliyyə və ərzaq yardımı göstərilməsi zəruridir. 1217
1214 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference. 1919, vol.IX,p.295 1215
Foreign Relations of the United States. 1920, vol.III, US Government Printing Office. Washington, 1947, p.703 1216 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference. 1919, vol.IX, p.902-903 1217
Ibid, p.903-904 359
Versal Аli Şurasının qərarından sonra yanvar ayının 15-də Аzərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri Fransa Xarici İşlər Nazirliyinə dəvət edildilər. Azərbaycan nümayəndələrindən Ə.M.Topçubaşovu və M.Məhərrəmovu, Gürcüstan nümayəndələrindən İ.Sereteli və Z.Avalovu nazirliyin Baş katibi Jül Kambon, ingilis nümayəndəsi Filipp Kerr və İtaliya nümayəndəsi markiz de-la Torreta qarşıladılar. Jül Kambon Ali Şuranın üzvləri və müttəfiq ölkələr tərəfindən Azərbaycanın de-fakto tanınması barədə Paris Sülh konfransının rəsmi qərarını Ə.M.Topçubaşova təqdim etdi. 1218
O, nümayəndələri təbrik edib bildirdi ki, bundan sonra Аzərbaycan və Gürcüstan müstəqilliyi tanınmış dövlətlər kimi, Sülh konfransına zəruri məsələlərlə bağlı rəsmən müraciət edə bilərlər. 1219
M.Mehdiyev bu məsələ ilə bağlı yazır: "Müsyö Kambon bəyan elədi ki, Аzərbaycan və Gürcüstan respublikaları rəsmi və beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq, müstəqil dövlətlər kimi tanınmışdır. Bu məqamdan başlayaraq, bu iki ölkə rəsmi olaraq "Ali Şura" ilə əlaqəyə girə bilər, öz ehtiyaclarını, qeydiyyata alınmalarını, konfransın iclaslarında qanuni hüquqlarını, bərabər hüquqlu üzv olmalarını tələb edə bilərlər. Bundan başqa Kambon bildirdi ki, bu dövlətlərin hökumətlərinin tanınması aktı, eyni zamanda onların Rusiyadan ayrılmasının tanınması ilə müşayiət olunmalıdır. Bundan çıxış edərək demək olar ki, Аzərbaycan və Gürcüstan Respublikaları bu gündən belə suveren dövlətlər hesab ediləcəkdir". 1220
Аzərbaycan Respublikası adından Ə.M.Topçubaşov Azərbaycanın siyasi quruluşu haqqında qısa məlumat verib, onun tanınması üçün təşəkkürünü bildirdi və qeyd etdi ki, Azərbaycan Respublikası böyük dövlətlərdən yardım və müstəqilliyinin de yure tanınmasını gözləyir. Versal Ali Şurasının qərarı Azərbaycan nümayəndələrinə təqdim edildikdən sonra Fransa Xarici İşlər Nazirliyi teleqram vuraraq özünün bir sıra ölkələrdə olan diplomatik nümayəndəliklərini və Ali Komissarlarını Azərbaycan və Gürcüstanın tanınması haqqında Ali Şuranın qərarı barədə məlumatlandırdı 1221 .
Аzərbaycan təmsilçiləri bir çox xarici dövlətlərin nümayəndələrindən, cəmiyyət və birliklərdən təbrik teleqramları aldılar. Müstəqilliyin tanınması münasibəti ilə Gürcüstan, Estoniya, İran, Hindistan və digər ölkələrin nümayəndələri, Lozannadakı Ukrayna bürosu, "Franko-Qafqaz" komitəsi, Cenevrədə yerləşən
1218
La reconnaissance de l'independance de l'Azerbaidjan et de la Georgie.// Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Fevrier, №8, p.l 1219 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.241 1220 Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p.122 1221 Reconnaissance des Gouvernements de Georgie et d'Azerbaidjan Le 22 janvier 1920. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 638, folio 183
360
Rusiya imperiyası tərkibindən çıxmış müstəqil respublikalar liqasının sədri cənab Pittard və digərləri təbrik teleqramları göndərmişdilər. 1222
Yanvar ayının 15-də günün ikinci yarısı Versalda hərbi ekspertlər Şurası Azərbaycan və Gürcüstana hərbi yardım göstərmək məsələsini müzakirə etdi. Şuranın işində iştirak etmək üçün təcili surətdə Böyük Britaniyanın hərbi naziri U.Çerçil, İmperiya Baş qərargahının rəisi feld-marşal H.Vilson, admirallığın birinci lordu U.Lanq, admiral lord Bitti və digərləri Londondan Parisə gəldilər. 1223
müxtəlif şayiələrin yayılmasına səbəb oldu. Fransa radiosu belə bir xəbər yaydı ki, on min ingilis əsgəri Bakıya yola düşmək üzrədir. Radionun məlumatına görə, Lloyd Corc guya, Klemansodan xahiş etmişdi ki, Almaniyada olan fransız işğal ordusunun sayını artırsın, oradakı ingilis ordusunu o, çıxarıb Bakıya göndərmək istəyir. Lakin bütün bunlar hamısı şayiə idi. Aprel hadisələrinə qədər nə Bakıya, nə də, Tiflisə nəinki ingilis ordusu, heç ingilis hərbi müşavirləri də göndərilmədi. Fransa, İngiltərə, İtaliya, Amerika və digər Qərb ölkələrin mətbuatı Аzərbaycan və Gürcüstanın tanınması ilə bağlı çoxlu yazılar vermişdilər. Yanvarın ikinci yarısında "Le Temps", 1224
"Le France", 1225
"La Croix", 1226
"Bonsoir", 1227
"L'Ordre Public", 1228 "L'Echo de Paris", 1229 "L'Echo de France", 1230 "L'Eclair", 1231
"La Justice", 1232 "Daily Chronicle", 1233 "La Patrie", 1234 "New York Herald", 1235
1236 "Chicago Tribune", 1237 "La France militaire", 1238 "La
democratie nouwelle", 1239
Bataille", 1240
"L'Action Française", 1241
1242 "La Petit Parisien", 1243 "La Lanterne", 1244 "L'Information", 1245
1222 Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Fevrier, №8, p.2 1223 З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.243-244 1224 Le Temps, 1920, 22 Janvier 1225 Le France, 1920, 20 Janvier 1226 La Croix, 1920, 21 Janvier 1227 Bonsoir, 1920, 21 Janvier 1228 L'Ordre Public, 1920, 21 Janvier 1229 L'Echo de Paris, 1920, 21 Janvier 1230 L'Echo de France, 1920, 16 Janvier 1231 L'Eclair, 1920, 21 Janvier 1232 La Justice, 1920, 21 Janvier 1233 Daily Chronicle, 1920, 21 Janvier 1234 La Patrie, 1920, 21 Janvier 1235 New York Herald, 1920, 20 January 1236 New York Times, 1920, 21 January 1237 Chicago Tribune, 1920, 22 January 1238 La France militaire,1920, 15 Janvier 1239 La democratie nouwelle,1920, 22 Janvier 1240 La Bataille, 1920, 22 Janvier 1241 L'Action Française, 1920, 23 Janvier 1242 L'Evenement, 1920, 23 Janvier 1243 La Petit Parisien, 1920, 23 Janvier 1244 La Lanterne, 1920, 23 Janvier 361
"L'Effort national", 1246 "L'Homme libre", 1247 "La Montagne", 1248 "La Gazette de Lausanie" 1249
qəzetlərində, "Le Journal de Geneve", 1250
"Le Journal de Peuple", 1251
"Le Journal des Debats", 1252 "Le Journal d'Orient" 1253 jurnallarında gedən məqalələrdə Azərbaycan və Gürcüstanın müstəqilliklərinin Versal Ali Şurası tərəfindən tanınması böyük hadisə kimi dəyərləndirilirdi. Hərbi ekspertlərin iclası yanvar ayının 16-da öz işini davam etdirdi. İclasa J.Klemanso sədrlik edirdi. O, bir gün əvvəl Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri ilə görüşmüş J.Kambodan xahiş etdi ki, Cənubi Qafqazdakı vəziyyət haqqında məlumat versin. Kambon bu respublikaların ciddi maliyyə, hərbi və digər yardıma ehtiyacı olduğu və onların müdafiə qabiliyyəti barədə məlumat verdi. Jül Kambon qeyd etdi ki, hər iki respublikanın nümayəndələri siyasi, hərbi və maliyyə yardımı göstərilməsini xahiş ediblər. Əvvəllər onlar Denikindən ehtiyat edirdilər, lakin indi Könüllü ordu artıq zəifləyib. Ötən müzakirədə F.Kerr hər iki nümayəndəliyə hərbi vəziyyət haqqında sual verdikdə aydın olmuşdu ki, Gürcüstan 50 min, Azərbaycan isə təxminən 100 min adamı orduya səfərbər edə bilər. Bu məlumatlar da öz növbəsində Klemansoya verildi. Lakin nə J.Kambonun, nə də F.Kerrin məlumatları Klemansonu qane etmədi. Jorj Klemanso bu rəqəmlərə şübhə ilə yanaşırdı. Lloyd Corc isə əksinə qeyd edirdi ki, bu ölkələrdə yaxşı intizamlı döyüş qabiliyyətinə malik dəstələr var ki, bunların da çoxunu tatarlar (azərbaycanlılar - C.H.) təşkil edir. J.Kambon əlavə etdi ki, hər iki respublikanın ordusu köhnə çar ordusu və milli qvardiyaların əsasında yaradılmışdır. Нər iki respublika cəbhə xəttini saxlamaq üçün kifayət qədər əsgərə malikdir. Yeganə çatışmayan silah və sursat tədarüküdür. Bilavasitə bununla bağlı respublikalar müttəfiqlərə müraciət ediblər. Sonra J.Kambon dedi ki, Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri Dağlılar Respublikasının da de-fakto tanınmasını istəyirlər, xüsusilə, azərbaycanlılar belə hesab edirlər ki, bolşeviklər Denikini təqib etsə, Könüllü ordu Dərbəndə gələ bilər və bu Bakını böyük təhlükə qarşısında qoyar. Bakının işğalı isə bütün Xəzər hövzəsini təhlükə altına sala bilər. Lloyd Corc Dağlılar Respublikasının tanınmasını ağıllı ideya kimi dəyərləndirdi. Onun fikrincə, müsəlmanlar bu addımı yaxşı qarşılaya bilərdilər. Eyni zamanda, o, əlavə etdi ki, müttəfiqlərin kifayət qədər silah və sursatı vardır, lakin iş bunun çatdırılması məsələsindədir. J.Klemanso dedi ki, Denikinə göndərilən silahın çoxu bolşeviklərin əlinə keçib. Uzun müzakirələrdən sonra nəhayət, qərara alındı ki,
1245
L'Information, 1920, 24 Janvier 1246
L'Effort national, 1920, 22 Janvier 1247
L'Homme libre, 1920, 24 Janvier 1248
La Montagne, 1920, 27 Janvier 1249
La Gazette de Lausanie, 1920, 30 Janvier 1250
Le Journal de Geneve, 1920, 20 Janvier 1251
Le Journal de Peuple, 1920, 21 Janvier 1252
Le Journal des Debats, 1920, 21 Janvier 1253
Le Journal d'Orient, 1920, 21 Janvier 362
sabah Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin özlərinin iştirakı ilə feldmarşal H.Vilson müzakirələri davam etdirsin. 1254
Yanvar ayının 17-də Azərbaycan nümayəndələrinin yaşadığı Klaric mehmanxanasında feldmarşal H.Vilsonun sədrliyi, admiral Bittinin, İngiltərə Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi Robert Vansittartın, Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrinin iştirakı ilə müşavirə keçirildi. Müşavirənin əsas məqsədi bolşeviklərin hücum edəcəyi təqdirdə Azərbaycan və Gürcüstana nə kimi maddi kömək göstərməyi aydınlaşdırmaq idi. Qafqaza müttəfiq qoşunlarının göndərilməsi məsələsi iclasda müzakirə edilmədi, yalnız hərbi sursat və ərzaq formasında yardım göstərilməsi məsələsinə toxunuldu. Admiral Bittinin - kənardan kömək olmadan Azərbaycan hərbi-dəniz donanması Xəzər dənizi sahillərinin müdafiəsini təşkil edə bilərmi? - sualına Ə.M.Topçubaşov - xeyr, təşkil edə bilməz - deyə cavab vermişdi. 1255
konfransının Аli Şurasının iclası Cənubi Qafqaz respublikaları məsələsini ətraflı müzakirə etdi. Artıq həmin gün Azərbaycan nümayəndələri tam heyətdə Paris Sülh konfransının iclasında iştirak edirdi. İclasa zəmanənin ən böyük siyasi xadimləri - Lloyd Corc, Klemanso, Nitti, Kambon, Matsi, Kerzon, Çerçil, Foş, Bitti, Vilson və digərləri toplanmışdı. 1256
İclasda Ali Şuranın 10 yanvardakı tapşırığı üzrə ingilis nümayəndələri tərəfindən hazırlanmış memorandum oxundu. Memorandumda aşağıdakı tədbirlər nəzərdə tutulurdu: 1. Azərbaycan və Gürcüstan tanınsın /bu bənd artıq həyata keçirilmişdi - C.H./; 2. Denikinə göndərilən və yolda olan silah və sursat Azərbaycana, Gürcüstana və Ermənistana göndərilsin; 3. Azərbaycan və Gürcüstana əlavə olaraq, ərzaq, maliyyə və hərbi /silah və sursat/ yardım göstərilsin; 4. Bakı və Batumun müdafiəsini möhkəmləndirmək məqsədi ilə əlavə tədbirlər görülsün; 5. Xəzər sahilinin müdafiəsi təmin edilsin, bolşevik ordusu və donanması Xəzər dənizinə buraxılmasın. Denikinin dəniz donanması müttəfiqlərin ümumi istifadəsinə qaytarılsın, bu mümkün olmadıqda həmin donanma batırılsın. 1257
İclasda marşal Ferdinand Foş müttəfiqlərin hərbi ekspertlər Şurasının məruzəsi ilə çıxış etdi. Ən böyük mübahisə, yardımın necə və hansı formada göstərilməsi barədə idi. Hərbi ekspertlərə başçılıq edən marşal Foş Cənubi Qafqaza bir neçə diviziya göndərməyi zəruri hesab edirdi. Feldmarşal Vilson Ferdinand Foşu müdafiə edərək əlavə etdi ki, Britaniya donanması Xəzər dənizində təşəbbüsü ələ almasa, Cənubi Qafqazı saxlamaq mümkün olmayacaq. Hərbi nazir U.Çerçil
1254 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference, vol.IX, p.866 1255
З.Авалов. Независимость Грузии в международной политике, с.245 1256
La reconnaissance de l'independance de l'Azerbaidjan et de la Georgie.// Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 1 Fevrier, №8, p.1-2 1257 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference, vol.IX, p.903-904 363
Henri Vilsonla razılaşdı və bildirdi ki, İngiltərə Xəzər dənizinə nəzarət etməsə, Zaqafqaziyaya göndərilən bütün silah bolşeviklərin əlinə keçəcəkdir. 1258
Lloyd Corc hərbi ekspertlərin təkliflərinə qəti şəkildə etiraz etdi. O, qeyd edirdi ki, hərbçilər siyasətdən baş çıxara bilmirlər. "Əgər Cənubi Qafqazı ordu göndərmədən saxlamaq mümkün deyilsə və əgər göndərilən silah itiriləcəksə, məntiqi şəkildə yardımdan imtina etmək lazımdır. Hərbçilərin qərarını beləmi başa düşmək lazımdır?", 1259 - deyə Lloyd Corc marşal Foşdan soruşurdu. Marşal Foş haqlı olaraq, Qafqazın bolşevik təcavüzündən xilas olunmasını ora ordu göndərilməsində görürdü. Beləliklə, marşal Foşun başçılığı ilə hərbi ekspertlər bilavasitə ordu göndərilməsi, Lloyd Corcun təsiri altında olan siyasətçilər isə silah, hərbi sursat verilməsi ilə yardım göstərilməsinə tərəfdar oldular. Azərbaycan və Gürcüstana hərbi kömək göstərməyin zəruriliyini qeyd etməklə yanaşı, Lloyd Corc aydınlaşdırmaq istəyirdi ki, bu respublikalar göndərilən yardımdan səmərəli istifadə edə biləcəklərmi, yaxud general Denikinə göndərilən yardım kimi bu da bolşevik ordusunun əlinə keçməyəcək? Konfransın sədri J.Klemanso hərbi ekspertlərə müraciət edərək soruşdu: hansı təhlükə bu ölkələri təhdid edir və Lloyd Corc tərəfindən qaldırılan məsələlərlə bağlı müttəfiqlər tərəfindən göstərilən yardımdan səmərəli istifadə etmək mümkün olacaqmı? 1260
Lord Kerzon məlumat verdi ki, o, hazırda gözləmə zalında olan Qafqaz respublikalarının nümayəndələri ilə geniş müzakirələr aparmışdır. Onlar hazırda bolşeviklərin hücum edəcəyindən bərk narahatdırlar. Onlar belə hesab edirlər ki, silah və sursat vaxtında çatsa, təhlükəni sovuşdurmaq olar. Əks təqdirdə, onların hökumətlərinin yıxılması qaçılmaz olacaq. Lord Kerzon dedi ki, hər ehtimala qarşı onları dinləmədən qərar qəbul etmək lazım deyildir. J.Klemanso bu ideyanı bəyəndi və qərara alındı ki, Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələrini dinləsinlər. 1261 Qafqaz nümayəndələri iclasa qatıldıqdan sonra Klemanso onlara müraciət edərək dedi: "Cənablar! Hazırda konfrans Azərbaycan, Gürcüstan və Dağıstana silah, sursat və ərzaq göndərilməsi məsələsini müzakirə edir. Təkliflər səsləndirildi ki, siz bolşeviklərin ölkələrinizə ehtimal olunan hücumunun mümkünlüyü və sərəncamınızda olan müdafiə vasitələri haqqında ətraflı məlumat verəsiniz. Biz bilmək istəyirik sizə ayırdığımız köməyi necə istifadə etmək niyyətindəsiniz. Biz sizə effektli yardım göstərməyə hazırıq, lakin bilmək istəyirik sizin ölkələriniz indi hansı vəziyyətdədir. Bu kömək bolşeviklərə qarşı effektli istifadə edilə biləcəkmi, yaxud Denikinlə olduğu kimi bolşeviklər bu silahı ələ keçirəcəklər və vəziyyət daha da ağırlaşacaq. Razılıq əsasında hər iki nümayəndənin adından İ.Sereteli çıxış etdi. O, qeyd etdi ki, Gürcüstan və Azərbaycanın müttəfiqlərin yardımına böyük ehtiyacı vardır. İ.Sereteli dedi: "Hər iki respublika eyni halda bolşeviklərin hücumunu gözləyir,
1258
Ibid, p.903 1259
Ibid, p.891 1260
Ibid, p.893 1261
Ibid, p.891 364
lakin məlum deyildir biz müdafiə oluna biləcəyik, ya yox. Əgər Antantanın köməyi gəlsə, bolşeviklər hücumu təxirə sala bilərlər. Əgər biz bolşevik hücumundan müdafiə olunmaq istəyiriksə, bu halda yardıma böyük ehtiyacımız vardır." Jorj Klemansonun -"Siz ordu istəyirsinizmi?", - sualına İ.Sereteli - "bu daha yaxşı olar, bolşeviklər gec-tez Cənubi Qafqaza hücum edəcəklər", - deyə cavab verdi. İ.Sereteli dedi: "Bizim xalqlar belə düşünür: əgər bolşeviklər hücum edəndə Antanta kömək etsə, hücumu ötüşdürməyə ümid etmək olar. Lakin bu kömək çox mühümdür və təcili göstərilməlidir. Denikin bizim torpaqlarımıza soxulanda adamlar ona qarşı vuruşmaq istəyirdilər, lakin ümidsiz idilər. İndi xalq görür ki, onların müstəqilliyi tanınıb və bizi əmin edirlər ki, dağlılar da daxil olmaqla, bütün qüvvələri bolşeviklərə qarşı səfərbər edəcəklər və müstəqilliyi qoruyacaqlar. Biz müharibə istəmirik. Biz, hətta mümkün olsa, bolşeviklərlə sazişə gəlməyə belə hazırıq." Jorj Klemanso İ.Seretelidən soruşdu: "Siz həqiqətən bolşeviklərlə saziş imzalaya bilərsiniz?" Sereteli cavab verdi ki, "bəli, lakin onlar bizə hücum etməyəcəklərinə və xalq içərisinə nifaq salmayacaqlarına təminat verməlidirlər." O, əlavə etdi ki, "əgər biz güclü olsaq və Antanta bizə kömək etsə, bolşeviklər bizim istiqlaliyyətimizi tanımaq məcburiyyətində qalacaqlar və öz niyyətlərindən əl çəkəcəklər." Sonra Lloyd Corc Azərbaycanın silahlı qüvvələri haqqında ətraflı sorğu-sual aparmağa başladı. Azərbaycan nümayəndəliyinin müşaviri M.Məhərrəmov məlumat verdi ki, zəruri olan silah və sursat olarsa, qısa müddətdə Azərbaycanda 100 min nəfər adamı orduya səfərbərliyə almaq olar. Lloyd Corcun "bu gün sizin ordunuz varmı?", - sualına cavab olaraq M.Məhərrəmov dedi: "Bizim kiçik ordumuz var, azərbaycanlı generalların komandanlığı altında yaxşı təlim görmüş 50 minlik ordu var. Lakin 10-12 min əsgərin silahı var." Lloyd Corc eyni sualı İ.Sereteliyə verdikdə Sereteli dedi ki, 15 min nəfərdən ibarət olan nizami ordu 16 batalyondan ibarət olub, yaxşı təlim görmüşdür. Əgər bizim silahımız olsa, iki həftə ərzində 50 min nəfər səfərbər edə bilərik. Lord Kerzon söz alaraq, Azərbaycan nümayəndələrinə belə bir sual verdi: "Məndə olan məlumata görə, Azərbaycan əsgərlərinin bir hissəsi türklərdir. Türk əsgərlərinin olması gələcəkdə bolşeviklərə qarşı döyüşə mane olmazmı? M.Məhərrəmov dedi ki, Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildiyindən əhalinin böyük bir hissəsi kömək üçün Türkiyəyə müraciət etdi. Onda türk ordusu Qafqazı azad etdi, bu ordunun zabitlərinin müəyyən hissəsi keçmiş Azərbaycan və Dağıstan sakinləri idi. Türklər Qafqazı tərk etdikdən sonra Azərbaycanda qalan türk zabitlərinin sayı 50 nəfərdən artıq deyillər, onlar qafqazlıdırlar və biz əminik ki, onlar da bütün xalq kimi bizim azadlığımız uğrunda bolşeviklərə qarşı vuruşacaqlar. 1262
İclasda çıxış edən Ə.Topçubaşov qeyd etdi ki, Azərbaycan Respublikasının bolşeviklər və Denikinin əleyhinə heç bir niyyəti yoxdur. O, Rusiyanın daxili işlərinə qarışmaq fikrində deyildir. Lakin Azərbaycanın müstəqilliyi üçün təhlükə törədən hər iki qüvvədən
1262
Ibid, p.895-896 365
özünü müdafiə etmək üçün bütün imkanlardan, ilk növbədə isə müttəfiqlərin yardımından səmərəli istifadə etməyi zəruri hesab edir. Əli Mərdan bəyin fikrincə, müttəfiqlər Ənzəlidə olan ingilis donanması vasitəsi ilə Bakının müdafiəsinə əhəmiyyətli köməklik göstərə bilərdilər. Ə.Topçubaşov Şimaldan gələn ordu ilə Cənubi Qafqaz respublikaları arasında bufer rolu oynayan Dağlılar Respublikasının da Müttəfiqlər tərəfindən de-fakto tanınmasını təklif etdi. 1263
Ə.M.Topçubaşovun bu sözlərindən sonra Lloyd Corc Denikinin Dağıstana hücumunun səbəbləri ilə maraqlandı. Sereteli dedi ki, Denikin Dağıstana və bütün Cənubi Qafqaza Rusiya əyaləti kimi baxır. F.Nitti bilmək istədi ki, Qafqaz dövlətlərinin tanınması bolşeviklərə qarşı müqavimət mühiti yaradacaqmı? İ.Sereteli bu sualı müsbət cavablandırdı və əlavə etdi ki, bu tanınma de-yure ilə tamamlansa, müqaviməti xeyli artıra bilər. M.Məhərrəmov söhbətə qoşulub məlumat verdi ki, Azərbaycan hökuməti Denikin donanmasının bölüşdürülməsinin əleyhinədir. İndi Denikin ordusu məğlub olduqda, matroslar arasında bolşeviklərə rəğbət yaranmışdır. Yəqin ki, onlar bolşeviklər tərəfinə keçəcəklər, bu da Bakı üçün və bütün Cənubi Qafqaz üçün təhlükə yaradacaq. Lloyd Corc maraqlandı ki, əgər silah gəlsə, Bakını müdafiə etmək olarmı? Bakının müdafiəsi üçün nə qədər adam səfərbər etmək olar? M.Məhərrəmov dedi ki, Bakıda artıq güclü qarnizon vardır. Klemanso bu qarnizonun sayını dəqiqləşdirmək istədikdə M.Məhərrəmov 7 min rəqəmini səsləndirdi. Sonrakı müzakirələr Qafqaz respublikalarının nümayəndələri olmadan davam etdirildi. 1264 İclasın bu mərhələsində U.Çörçil marşal F.Foşdan soruşdu ki, o, Qafqazın müdafiəsi məsələsinə müstəqil məsələ kimi, yoxsa bolşeviklərə qarşı mübarizə məsələsinin bir hissəsi kimi baxır. Marşal Foş cavab verdi ki, o, bu məsələyə bolşeviklərə qarşı mübarizənin bir hissəsi kimi baxır. U.Çörçil Denikinin, yoxsa bolşeviklərin Qafqaz üçün daha təhlükəli olduğunu soruşduqda Ferdinand Foş bolşeviklərin daha təhlükəli olduğunu bildirdi və dedi ki, ilk növbədə, bolşeviklərin cənuba doğru hərəkətini dayandırmaq, yeni yaranmış dövlətləri gücləndirmək lazımdır. O, Şərqi Avropa və Cənubi Qafqaz respublikalarının bolşevizmə qarşı ittifaqının yaradılmasını təklif edirdi. Marşal Foşun bu sözlərindən sonra iclas hərbi ekspertlərin iştirakı olmadan öz işini davam etdirdi.
1265
İclasın gedişində lord Kerzon Ermənistanın Azərbaycan və Gürcüstanla birlikdə tanınmamasının səbəblərini izah etdi. O, dedi: mən Azərbaycan və Gürcüstanın tanınması təklifinə görə şəxsən məsuliyyət daşıyıram. Mən ona görə, Ermənistanı təklif etmədim ki, Türkiyə ilə sülh müqaviləsi imzalanmadığından Ermənistanın tanınması məsələsi məqsədə uyğun sayılmırdı. Amma buna baxmayaraq, bu gün Ermənistanın tanınması üçün əsas var. Bugünki mövcud Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycan kimi paytaxtı İrəvan olmaqla keçmiş
1263
Ibid, p.901-902 1264
Ibid, p.892-895 1265
Ibid, p.897-898 366
Rusiyanın ucqarlarında yerləşir. Bundan əlavə, Ermənistan dövləti Cənubi Qafqazın digər dövlətləri kimi bolşevizmə qarşı vuruşacağına vəd verir. Ümid edirəm ki, bu tanınma Türkiyə ilə müqavilədən sonra Ermənistanın sərhədlərinin tanınmasına mane olmayacaqdır. J.Klemanso Ermənistanın de-fakto tanınması məsələsini də səsə qoydu və məsələ müsbət həll olundu. Sonra Lloyd Corc məlumat verdi ki, ABŞ konqresi Ermənistana 25 milyon dollar məbləğində köməklik göstərməyi müzakirə edir. Onun fikrincə, bu məbləğ Qafqaz dövlətləri arasında bölünsəydi, daha yaxşı olardı. Qafqaza ordu göndərməklə bağlı Lloyd Corc dedi: Marşal Foş Qafqaza üç diviziya ordu göndərilməsinin zəruriliyini bəyan etdi. Tamamilə aydındır ki, Britaniya hökuməti bu diviziyaları ayıra bilməyəcəkdir. Jorj Klemanso həmin anda əlavə etdi ki, biz də bunu edə bilmərik. F.Nitti də qeyd etdi ki, biz də heç bir ordu göndərə bilmərik. Bununla da fikir mübadiləsi başa çatdı. İclasa yekun vuran Lloyd Corc Cənubi Qafqaz respublikalarına təcili şəkildə silah, hərbi sursat və ərzaq göndərilməsi ilə yardım göstərilməsini vacib hesab etdi. Azərbaycan və Gürcüstana ordu göndərmək məsələsinə gəldikdə isə o, etiraf etdi ki, bu mümkün deyildir. Cənubi Qafqaz respublikaları özləri öz hərbi qüvvələrini möhkəmləndirmək üçün tədbirlər görməlidirlər və Bakının müdafiəsi xüsusilə möhkəmləndirilməlidir. Lloyd Corc Ə.Topçubaşovun Dağlılar Respublikasının de- fakto tanınması barəsindəki təklifini müdafiə etdi. 1266 Eyni zamanda o, açıq şəkildə bəyan etdi ki, bolşeviklərə, ancaq Bakı lazımdır. Göndəriləcək silahın bolşeviklərin əlinə keçmə təhlükəsi ilə bağlı Lloyd Corc dedi ki, onsuz da bolşeviklərin əlinə böyük həcmdə silah keçib, indi 25 min və ya 50 min silahın onların əlinə keçməsi heç nəyi dəyişmir. Nəticədə müzakirə edilən məsələlərlə bağlı Ali Şura Qafqaz məsələsinə dair dörd bənddən ibarət qərar qəbul etdi: 1. Ermənistan və Dağlılar İttifaqı de-fakto tanınmalıdır. Bu qərar Türkiyə məsələsi ilə bağlı baxılacaq, Ermənistanın sərhədləri məsələsinə toxunmur; 2. Müttəfiq hökumətləri Cənubi Qafqaz respublikalarına ordu göndərmək imkanına malik deyildirlər; 3. Müttəfiqlər Cənubi Qafqaz respublikalarına silah, hərbi sursat və ərzaq göndərməklə köməklik göstərəcəklər; 4. Marşal Foşdan və feldmarşal Vilsondan xahiş edilsin ki, Cənubi Qafqaz respublikalarına göndəriləcək hərbi materialların nədən ibarət olması və hansı yolla çatdırılması məsələsinə baxsınlar. 1267 Bu iclasla nəinki Paris Sülh konfransı öz işini, eyni zamanda onun sonuncu iclasına sədrlik edən Fransanın Baş Naziri Jorj Klemanso da öz siyasi fəaliyyətini başa çatdırdı. 1929-cu ildə J.Klemanso vəfat edən zaman Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınmasındakı roluna və xidmətlərinə görə Ə.M.Topçubaşov Azərbaycan Sülh nümayəndəliyinin rəhbəri kimi Fransa hökumətinə səmimi bir başsağlığı verdi. Orada deyilirdi: "Fransanın böyük siyasi xadimlərindən biri kimi Jorj Klemansonun vəfatı bizi dərindən
1266
Mir Yacoub. Le probleme du Caucase, p.123 1267
Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference, vol.IX, p.902
367
kədərləndirmişdir. Biz azərbaycanlılar həmişə xatırlayacağıq ki, Azərbaycanın müstəqilliyi Klemansonun sədrliyi ilə tanınmışdır. 1268
Qərar qəbul edildikdən sonra İtaliyanın Baş naziri F.Nitti bildirdi ki, İtaliya rəsmi şəkildə Qafqaz respublikalarına hərbi material göndərə bilməz, çünki İtaliya parlamenti Rusiyanın daxili işlərinə müdaxilə etməmək haqqında qərar qəbul etmişdir. Lakin Nitti, Lloyd Corc və Klemansonun təzyiqi ilə Qafqaz respublikalarına qeyri-rəsmi yolla silah və hərbi sursat göndərməyə razılıq verdi. Eyni zamanda F.Nittiyə cavab olaraq, Lloyd Corc iclası yekunlaşdırarkən dedi ki, Kolçak və Denikindən fərqli olaraq de-fakto tanınan Azərbaycana və Gürcüstana göstərilən hərbi yardıma Rusiyanın daxili işlərinə müdaxilə kimi baxıla bilməz. 1269
Beləliklə, 1920-ci ilin yanvarında Paris Sülh konfransında Azərbaycan Respublikasının siyasi cəhətdən tanınması dəyişən siyasi şəraitlə yanaşı, Ə.Topçubaşov başda olmaqla Azərbaycan nümayəndələrinin uğurlu diplomatik fəaliyyətinin nəticəsi hesab edilməlidir. Böyük çətinliklər və məhrumiyyətlər hesabına müstəqilliyin tanıdılması uğrunda mübarizəni Ə.Topçubaşov Parisdən Azərbaycan hökumətinin başçısı N.Usubbəyova hələ, 1919-cu ilin noyabrında göndərdiyi məktubda belə dəyərləndirirdi: "Siyasət qədər çox dəyişən və elastik heç nə yoxdur. Elə buna görə də, onun qabarması və çəkilməsi həmişə gözlənilməzdir. Lakin elə bir dövr başlanır ki, bizim də azad, müstəqil yaşamaq ümidlərimiz möhkəmlənir və gerçək bir formaya düşməyə can atır. Biz heç vaxt ümidimizi itirmirik, hətta keçmiş Rusiyanın bütün xalqları üçün əlverişsiz anlarda belə, hətta о vaxt bizə əbəs yerə zəhmət çəkdiyimiz deyiləndə belə ümidimizi üzməmişdik. Ona görə belə hərəkət edirdik ki, xalqımızın müstəqil yaşaya biləcəyinə və ən nəhayət, nəyin bahasına olursa-olsun istiqlaliyyət əldə edəcəyimizə inanırıq. Bununla belə biz başqa kiçik xalqların təsirli mübarizələrini də yaddan çıxarmamışıq. О xalqlar yarım il, bir il ərzində deyil, on illərlə və daha böyük zaman, uzun illər ərzində, özləri üçün azadlıq əldə etmək naminə çalışıblar və çox böyük şəxsi və maddi qurbanlar bahasına istəklərinə nail olublar. Belə dəyərli xoşbəxtliyin qarşısından biz heç vaxt çəkilmirik və çəkilməyəcəyik də, çünki özümüz üçün buna bərabər başqa heç nə bilmirik. Biz arzu edirik ki, hamı, bizim bütün xalqımız dərk etsin ki, bu aylarda, bu günlərdə biz azad siyasi-ictimai və iqtisadi həyata qadir olmağımızın sübutu yolunda imtahan vermək istəyirik." 1270
1268 Président de la Délégation de Paix de la République d'Azerbaïdjan A.M.Toptchibacheff - Le Cabinet a envoyé carte 29 novembre 1929.// Ministère des Affaires Etrangère de France, (МАЕ) Archives Diplomatique, Correspondance politique et commerciale, 1914-1940 Série «Z» Europe 1918-1940 Sous-Série URSS Russie-Caucase (Azerbaïdjan) Direction des Affaires Politiques et Commerciales 1 avril 1920-31 décembre 1929, vol. 639, folio 307 1269 Documents on British Foreign Policy, vol.II, p.924 1270 Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransındakı nümayəndəliyinin başçısı M.Topçubaşovun Nazirlər Şurasının sədrinə məktubu. 06-10.11.1919.//ARDA, f.970, s.l, i-146, v.27-28
368
Müttəfiqlərin Ali Şurası tərəfindən Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınması barədə məlumatı Qafqazda olan İngiltərənin səlahiyyətli nümayəndəsi Oliver Uordrop Azərbaycan hökumətinə bildirdi. Yanvar ayının 12-də o, Tiflisdən Bakıya göndərdiyi teleqramda yazırdı: "Lord Kerzon məni vəkil etmişdir Azərbaycan hökumətinə bildirim ki, dünən o, Parisdə təcili olaraq Azərbaycanın və Gürcüstanın de-fakto tanınması barədə təklif vermişdir. Müttəfiqlərin Ali Şurası yekdilliklə bu qərarı qəbul etmişdir." 1271 Azərbaycan nümayəndələrinin respublikanın müstəqilliyinin de-fakto tanınması barədə Parisdən göndərdikləri məlumat da bu məktubdan az sonra respublika hökumətinə yetişdi. 1272 Yanvar ayının 18-də isə İtaliyada olan Azərbaycan hərbi missiyasının başçısı general İ.Usubov Romadan Azərbaycan hökumətinin sədrinə və müdafiə nazirinə göndərdiyi teleqramda Azərbaycan Respublikasının tanınması haqqında qərarın yanvarın 17-də İtaliya Xarici İşlər Nazirliyində ona təqdim edildiyini bildirirdi." 1273
iclası çağırıldı. Paris Sülh konfransının Ali Şurası tərəfindən Azərbaycanın istiqlaliyyətinin tanınması kimi böyük hadisəni qeyd etmək üçün xüsusi tədbirlər müəyyən edildi. Yanvar ayının 13-də bu mühüm hadisə ilə bağlı hökumət məlumatı elan edildi və hökumət teleqramı ilə yanvar ayının 14-də bütün Azərbaycanda bayram şənliklərinin keçirilməsi barədə məlumat verildi. Respublikanın paytaxtında mitinq və nümayişlərin, Azərbaycan ordusunun hərbi paradının və Azərbaycan Parlamentinin təntənəli iclasının keçirilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Yanvar ayının 14-nün bütün Azərbaycanda qeyri-iş günü olduğu bildirildi. 1274
Yanvarın 14-də respublikanın baş naziri N.Usubbəyovun "Azərbaycan vətəndaşlarına" müraciəti elan edildi. Orada deyilirdi: "Vətəndaşlar! 1918-ci sənənin mayis ayının 28-də Azərbaycan millətinin əzmü qərarı ilə müstəqil elan edildi. Şiddətli hadisələr və fəlakətlər içərisində cümhuriyyət doğmuşdu. Bütün məmləkət qanlı iğtişaş və fəlakətə məruz qalaraq təxrib və təxriş edilməkdə idi. Kəndi müqəddəratını təyin etmiş və öz müqəddəs hüququna imal etmiş millət az bir zamanda iğtişaşa xitam verib, dövlət əsasını müvəffəqiyyətlə qurdu. Gələcəkdə milli qayə və amalımızın felən icrayə qonulması üçün müşkülata baxmayaraq, Azərbaycan öz hissəsinə düşən ağır imtahanlardan şərəflə çıxmağa müvəffəq oldu. Müstəqil həyata və kəndisini idarəyə müqtədir olduğunu göstərən millət kəndi iradəsilə hürr və demokratik yeni Azərbaycan Cümhuriyyətinin təsis və davamına təntənəli surətdə müvəffəq oldu. Azərbaycan istiqlaliyyəti haqqında böyük müttəfiqlər Şurayi Alisi tərəfindən müttəhimən rəy qəbul edilmişdir.
1271 Tiflisdə Britaniya Ali komissarı Uordropun Azərbaycan Respublikasının Gürcüstanda diplomatik nümayəndəsi F.Vəkilova məlumatı. 12.01.1920. //ARDA, f.897, s.l, i.69, v.13 1272
Ə.M.Topçubaşovun N.Usubbəyova təcili diplomatik məlumatı. 12.01.1920. //ARDA, f-897, s.l, i.69, v.18 1273 General İ.Usubovun N.Usubbəyova teleqramı. 18.01.1919. //ARDA, f.970, s.l, i.157, v.48 1274 Celebration de l'independence de la Republique d'Azerbaidjan.// Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 15 Fevrier, №9, p.4-5
369
Аzərbaycan bütün hüquqa malik olaraq, Qərbin pişrov millətləri ailəsinə daxil olması onun tarixində ən işıqlı bir gündür. Bu gündən etibarən ruhən və mənən tərəqqi edərək, millətin qüvveyi-mənəviyyəsi gün-gündən nəşvü nüma edəcəyinə şübhə yoxdur. Yenidən nə növ maneə və xətalar baş versə də, hürr və müstəqil məmləkətin səadətini təmin etmək yolunda bütün vətəndaşların yekvücud olaraq müavintət və müzahirətdə bulunacaqlarına hökumət iman ediyor. Yaşasın müstəqil Azərbaycan xalqı". 1275
də isə Parlamentin təntənəli iclası açıldı. Deputatlardan başqa bütün hökumət üzvləri, İngiltərə, Gürcüstan, Estoniya və Polşa diplomatik nümayəndələri də iclasda iştirak edirdilər. Sədrlik edən Həsən bəy Ağayev parlamentin iclasını açaraq, sözü 1919-cu ilin dekabr ayının 24-də yenidən xarici işlər naziri təyin edilmiş Xan Xoyskiyə verdi. Аzərbaycan istiqlaliyyətinin elan edilməsi və onun böyük dövlətlər tərəfindən tanınması uğrunda mübarizənin ağırlığını öz çiyinlərində çəkənlərdən biri Fətəli Xan Xoyski öz qısa təbrik nitqində dedi: "1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan xalqı öz istiqlaliyyətini elan etdi. Lakin bunu elan etmək hələ az idi. Bütün dünyaya sübut eləmək lazım idi ki, biz müstəqil həyata layiqik. Və ötən il yarımda Azərbaycan xalqı Avropaya sübut etdi ki, o, müstəqil yaşaya bilər, müstəqil idarə edə bilər. Azərbaycan xalqının həyat qabiliyyətinə inanan Avropa bizim müstəqilliyimizi tanımağı lazım bildi. Birinci Azərbaycan hökuməti təşkil olunduğu vaxt, onun başında mən dururdum, indi isə bizim respublikamızın müstəqilliyinin tanınması haqqında xəbəri sizə çatdırmağı özüm üçün böyük xoşbəxtçilik hesab edirəm." 1276
Parlamentin iclasına sədrlik edən Həsən bəу Ağayev öz çıxışında göstərirdi ki, Azərbaycan Respublikasının on doqquz ay yarımlıq mövcudiyyətindən sonra Antanta onun müstəqilliyini tanıdı. "Bu bayram tək bizim bayramımız deyil, bütün türk xalqının bayramıdır. Sübut etmək lazım idi ki, biz müstəqil həyata layiqik. Avropa bizim dövlətimizdə olan nümayəndələri vasitəsi ilə bizim xalqın həyat qabiliyyətinə inandı və bizim müstəqilliyimizi tanıdı. Böyük qurbanlar bahasına biz buna nail olduq." 1277
Sonra o, müstəqilliyin tanınması ilə bağlı Gürcüstan Milli Məclisi, Ermənistan hökuməti, Gürcüstan müsəlman Milli Şurası, Qafqazda Alman mərkəzi Şurası, Azərbaycanda yaşayan polyakların, Norveç konsulunun, Azərbaycanda yaşayan Krım tatarları və digərlərinin göndərdikləri təbrik teleqramlarını oxudu. 1278
İclasda M.Ə.Rəsulzadə, A.B.Səfikürdski, S.Ağamalıoğlu, M.A.Quxman, S.A.Vonsoviç, A.D.Malxazyan,
1275
Aux Citoyens de l'Azerbaidjan.// Bulletin d Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 15 Fevrier, №9, p.4; İstiqlal, 1920, 18 yanvar. 1276 Au Parlement. Seance solennalle du 14 Janvier.// Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 15 Fevrier, №9, p.5-6; Yanvar ayının 14-də keçirilən Parlamentin təntənəli iclasının stenoqramı. 14.01.1920. //ARDA, f.895, s.l, i.259, v.3 1277 Yenə orada, v.6 1278 Au Parlement. Seance solennalle du 14 Janvier.// Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 15 Fevrier, №9, p.6
370
V.A.Bakaradze təbrik nitqi söylədilər. Parisdəki Azərbaycan nümayəndələri M.Ə.Rəsulzadənin parlamentin tarixi iclasındakı istiqlaliyyətin tanınması ilə bağlı parlaq nitqinin tam mətnini fransız dilinə tərcümə edib, informasiya bülletenində dərc etmişdilər. 1279
İclasın sonunda Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması münasibəti ilə amnistiya elan etmək haqqında hökumətin qərarını ədliyyə naziri Хəlil bəу Xasməmmədov oxudu. 1280
Parlamentin təntənəli iclasından sonra müstəqilliyin tanınması ilə bağlı Azərbaycan xarici işlər naziri Xan Xoyski qəbul keçirdi. Baş nazir N.Usubbəyov, parlamentin sədrinin müavini H.Ağayev, bütün nazirlər və millət vəkilləri, Bakıdakı xarici nümayəndəliklər qəbulda iştirak etdilər. Fətəli xan Azərbaycanın həyatında baş vermiş bu tarixi hadisə ilə bağlı təbrik nitqi söylədi.
1281
Bakı ilə yanaşı, Gəncədə də təntənəli istiqlal bayramı keçirildi. "Azərbaycan" qəzeti yazırdı: "Yanvarın 13-də Gəncə şəhərinə qeyri-rəsmi bir xəbər çatdı ki, Azərbaycan istiqlalı Versal Аli Şurası tərəfindən təsdiq edilmişdir. Bu xəbər üzərinə hər kəs bir-birini təbrik ilə qarşılayırdı. Axşama doğru rəisi- vükəla həzrətlərinin rəsmi teleqrafları alınmış olduğundan bütün şəhər sevinirdi... 14 yanvar Gəncədə çox az görülmüş günlərdən idi. Saat 1-də Gəncə Bələdiyyə idarəsinin fövqəladə bir iclası oldu... Gəncə valisi Xudad bəy Rəfibəyli cənabları əvvəlcə rusca, sonra türkcə olaraq, hökumət rəisi tərəfindən gələn rəsmi teleqramı oxudu. Təsdiq xəbərini yetirən bu sevinc teleqrafı sürəkli alqışlarla qarşılandı. Müqəddiməyi təşkil edən bələdiyyə rəisi müavininin nitqindən sonra Axundzadə Cavad, Səfikürdski Ağalar bəу, Məşədi Yusif Fərzxanov, Xuluflu Vəli və sevgili ədibimiz Köçərli Firudin bəу əfəndi tərəfindən nitqlər söylənib təbriklər edildi." 1282
İstiqlaliyyətin tanınması münasibətilə Azərbaycan mətbuatında xeyli yazılar getdi. Yanvar ayının 14-də rəsmi hökumət orqanı olan "Azərbaycan" qəzeti yazırdı ki, bu gündən etibarən Azərbaycan və Gürcüstan respublikaları xalqların beynəlxalq ailəsinə daxil olurlar. 1283
"İstiqlal" məcmuəsi yanvar ayının 18-də yazırdı: "Çoxdan gözlənilən bayram gəldi. Böyük hadisə bərpa oldu. Ələski ildən bəri millətin bütün əqsamı tərəfindən min müşkülata təhəmmül edilən böyük mübarizə müvəffəqiyyət qazandı. Avropanın və yalnız Avropanın deyil, bəlkə də bütün dünyanın idarəsini əllərində bulduran böyük dövlətlər tərəfindən cümhuriyyətimizin istiqlalı tanındı: ...Tarixin içində olduğumuzdan keçirdiyimiz bayramın əzəmətini, bəlkə də lüzumunca təqdir edəmiyoruz... Fikrən kəndimizi əlli sənə bundan sonra bir zamanda təsəvvür edə bilsək, о zaman nə kibi bəxtiyar adamlar olduğumuzu, nə şanlı və şərəfli bir zamanda dünyaya gəldiyimizi oxurda
1279 Au Parlement. Seance solennalle du 14 Janvier. Discours de M.Rassoul-Zade.// Bulletin d'Information de L'Azerbaidjan. Paris, 1920, 15 Fevrier, №9, p.6-7 1280
Yanvar ayının 14-də keçirilən Parlamentin təntənəli iclasının stenoqramı. 14.01.1920. //ARDA, f.895, s.l, i.259, v.16 1281 Азербайджан, 1920, 16 января. 1282 Azərbaycan, 1920, 22 yanvar. 1283 Азербайджан, 1920, 14 января. 371
qibtə edəriz. Əvət, əslafımızın heç şübhəsiz böyük həyəcanlar və qeyrətlərlə oxuyacağı bu dövrü-tarixdə bulunuşumuzla iftixar edə biləriz." 1284
İstiqlaliyyətin dünya siyasətini müəyyən edən dövlətlər tərəfindən tanınması Azərbaycan türklərinin öz gücünə inamını, sabaha ümidini artırmışdı. Azərbaycanın istiqlaliyyətinin Paris Sülh konfransının Ali Şurası tərəfindən tanınması münasibəti ilə M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: "Mülki və siyasi hüquqlardan məhrum edilmiş, dövlətin idarəsinə yaxın belə buraxılmayan Şərqin zülm altında inləyən xalqlarından biri ilk imkan düşən kimi bütün çətinliklərə baxmayaraq, mədəni cəmiyyət yaradılmasında elə ləyaqət nümunəsi göstərdi ki, onun bu qabiliyyəti sayəsində Azərbaycan Cümhuriyyəti müttəfiqlərin və bütün dünyanın diqqətini cəlb etdi və beynəlxalq həyata daxil oldu. Müttəfiq dövlətlərin Ali Şurasının 1920-ci il yanvarın 11-də toplanmış iclası Azərbaycan Cümhuriyyətini de-fakto tanıdı. Rusiya imperiyasının xarabalıqları üzərində yaradılmış Cümhuriyyətlər arasında Azərbaycan Avropanın inandığı yeganə müsəlman qurumu idi. Bu yeni türk dövləti bütün müsəlman dünyasında yaradılmış yeganə türk cümhuriyyəti idi. Türk dünyasında və türk tarixində bu böyük və xoş məramlı hadisəni yalnız onunla bilavasitə bağlı olan Azərbaycan bayram etmirdi." 1285
və tarixində üçüncü mühüm hadisə baş verdi. Azərbaycanın müstəqilliyinin Paris Sülh konfransı tərəfindən tanınması gənc respublikanın dünya birliyinə qovuşması, geniş əməkdaşlıq sisteminə daxil olması üçün böyük imkanlar açdırdı. Elə bu məramla da 1920-ci ilin yanvar ayının 29-da Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Ə.M.Topçubaşov və Gürcüstan heyətinin başçısı N.Çxeidze ölkələrinin bolşevizmə qarşı birgə müdafiə olunacağı barədə birgə bəyanatla çıxış etdilər. 1286
olan səfirinə xüsusi məktubla müraciət edib, Vaşinqtonu Azərbaycan və Gürcüstanın müstəqilliyinin tanınması barədə Versal Ali Şurasının qərarına qoşulmağa çağırdı. 1287
Lakin bu zaman ABŞ Birinci Dünya müharibəsinin sonunda başlanmış təcridçilikdən beynəlmiləlçiliyə keçidin acı məğlubiyyətini yaşayırdı. Həmin keçidin banisi sayılan Vudro Vilson təcridçilərin böyük müqaviməti ilə qarşılaşmışdı.
Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|