Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

XVI əsrdə I Şah İsmayılın 
zamanında əsası qoyulan 
Səfəvi-Moğol münasibətləri 
XVII əsrdə də davam etməkdə 
idi. Səfəvilərlə moğollar 
arasında zaman-zaman 
münaqişə mənbəyinə 
çevrilən Qəndəhar vilayəti 
I Şah Abbasın hakimiyyəti 
dövründə (1587-1629) də 
hər iki dövlət arasında 
mübahisəli ərazi olaraq 
qalırdı.

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
182 
Əkbər şahın I Şah Abbasa yazdığı bu məktubda o, Səfəvi hökmdarından 
məktub aldığı üçün ona öz təşəkkürünü bildirir və etiraf edirdi ki, o, Şah Ab-
basa bu məktubu əvvəl yazmalı idi. Lakin Hindistan daxilində işləri səhmana 
salmaqla məşğul olduğuna görə gec məktub yazmaq məcburiyyətində qal-
mışdı.  Məktubda Əkbər şah  Qəndəharın tutulması  səbəblərini  geniş  şəkildə 
izah edir və Qəndəharın tutulmasından sonra da səfəvilərlə dostluq əlaqələrini 
saxlamaq arzusunda olduğunu bildirirdi. Əkbər şah məktubda səfəvilərə hər 
hansı hərbi kömək göstərilməməsinin səbəbini izah edərək bildirirdi ki, onun 
bu addımı bölgədə anlaşılmazlıq yarada bilərdi. Həmçinin Moğol hökmdarı I 
Şah Abbasdan Səfəvi dövlətindəki  işlər barədə ona daim məlumat verilməsini 
xahiş edirdi. Əkbər şah Abdulla xana münasibətini izah edərək yazırdı ki, “sülh 
axtarana qarşı müharibə başlamaq olmaz” [7, s.81].
Şəfəvi  hökmdarı  I  Şah  Abbas  1007-ci  ildə  (oktyabr/1598)  Əkbər  şahın 
elçiləri ilə birlikdə Mənuçöhr bəy Eşikağasıbaşının rəhbərliyi ilə Moğol sarayına 
növbəti elçi heyəti göndərdi [3, s.431; 9, s.64]. Hatəm bəy Ordubadi tərəfindən 
tərtib edilmiş məktubu Əkbər şaha aparan bu elçilik 1598-ci ildə Hindistana 
gəldi və Əkbər şah tərəfindən hörmətlə qəbul edildi [7, s.83].
I Şah Abbasın Əkbər şaha göndərdiyi bu məktubda yenə də səfəvilər və 
moğollar arasında ənənəvi dostluq münasibətlərindən bəhs olunurdu: “Alla-
ha şükür olsun ki, sələflərimiz tərəfindən əkilən ağaclar zaman keçdikcə böyü-
yür və öz bəhrəsini verir. Bizim dostluğumuzun yeni təzahürü sənin məktubun 
oldu. Orada bizə zəruri olan xeyli dəyərli məsləhətlər var idi. Bu məsləhətlər bizə 
dövlət  və  idarə  işlərini,  dini  məsələləri  və  xalqın  həyatını  qaydaya  salmaqda 
kömək etdi” [7, s.125].
I  Şah  Abbas  məktubda  daha  sonra  I  Şah  Təhmasibin  ölümündən  sonra 
yeridilən  siyasət  və  xarici  dövlətlərlə  münasibətlər  barədə  məlumat  verir.  O, 
Şah  Məhəmməd  Xudabəndə  zamanı  ölkədə  baş  alıb  gedən  anarxiya,  Xora-
sanın  işğal  edilməsi,  səfəvilərin  qərb  sərhədlərində  daim  gərginliyin  olması 
barədə də Moğol imperatoruna yazırdı. Daha sonra o, Osmanlı sultanı ilə sülh 
bağladığından, Xorasanı geri almaq üçün özbəklərə qarşı müharibə hazırlıq-
larından yazır və bu işdə Əkbər şahdan xeyir-dua almaq istəyini bildirirdi [7, 
s.126-127].
Moğol  sarayına  gələn  Səfəvi  elçiləri  burada  böyük  hörmət  və  ehtiram-
la qarşılansa da, bu dəfə də Əkbər şah elçi heyətini 4 il öz sarayında saxla-
dı. Yalnız 1011-ci ilin rəcəb ayında (oktyabr/1603) Moğol hökmdarı öz elçisi 
Mirməhəmməd Məsum Bəkri ilə birgə Səfəvi elçilərini geri  göndərdi. Onlar  I 
Şah Abbas İrəvanda osmanlılara qarşı vuruşarkən onun yanına gəldilər. 
Əkbər şahın Səfəvi hökmdarına göndərdiyi məktubda deyilirdi: “Bizim ar-
zumuz  budur  ki,  siz  biz  tərəfi  özünüzünkü  hesab  edəsiniz,  tez-tez  öz  səmimi 
məktublarınız  və  elçilərinizlə  bizi  sevindirəsiniz.  Biz  şad  olarıq,  əgər  siz  vacib 
məsələlərlə bağlı bizə müraciət etsəniz, biz qüvvəmiz daxilində hər şey etməyə 
hazırıq...” [15, s.8].
Səfəvi  hökmdarı  Moğol  imperatorunun  onun  səfirini  lazımsız  olaraq  4  il 
saxladığı üçün moğol elçisinə lazımi səviyyədə ehtiram göstərmədi və yalnız 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
183
1013-cü  ilin  məhərrəm  ayında  (iyun/1604)  İrəvan  qalasının  fəthindən  sonra 
elçiyə qayıtmağa icazə verdi [3, s.431; 9, s.65-66].  
Elçi vasitəsilə  Əkbər şaha bir məktub göndərdi. Həmçinin Şah Abbasın xa-
lası Zeynəb Bəyim də bu elçi vasitəsılə Əkbər Şahın anası Həmidə Banu Bəyimə 
bir  məktub göndərdi. 
Şah Abbas Əkbər şaha 1604-cü ildə yazdığı bu məktubda Hind və Səfəvi 
əlaqəsinin  dostcasına  olmasının  lazımlılığını  ifadə  edərək,  Sultan  Süleyman 
Qanuninin  oğlu  Şahzadə  Bayazidin  Səfəvi  dövlətinə  sığınma  hadisəsini,  ba-
bası  Şah Təhmasibin ölümündən sonra Səfəvi dövlətində qarışıqlıq çıxdığını 
və bundan istifadə etmək istəyən Osmanlı dövlətinin Azərbaycan ilə Şirvanı 
öz torpaqlarına qatdığını ifadə etmişdir. Bu məktubda Şah bu hadisəni belə 
ifadə edirdi: “Anadolu sultanları ucalar ucası Şah babam [Təhmasib] ilə sülh 
və  andlaşma  şərtlərini  möhkəm  bir  iman  üzrə  qurmuşdular.  Cənnət  məkanlı 
bu  qulların  ölümündən  sonra    Qızılbaş  tayfaları  arasındakı  ixtilafları  bəhanə 
edərək onlar fürsət tapdılar və Azərbaycan ilə Şirvanı almağa yönəldilər”. Ar-
dından sözü Təbrizin fəthinə gətirən Şah Abbas Osmanlı dövləti ilə döyüşdən 
başqa çarəsi olmadığını izah etməyə çalışmış və yaşanan hadisələrlə əlaqədar 
Əkbər şaha məlumat vermişdir. Şah Abbas bunları məktubunda belə ifadə et-
mişdir: “Biz, Osmanlı dövləti ilə əvvəldən andlaşma etmişdik. Amma onlar bu 
əhdi heç sayıb, Nəhavəndə qədər bizim torpağımızı alıb, ələ keçirdikləri yerləri 
məhv etdilər. Bu barədə öz sədaqətsizliklərini göstərdilər. Səltənət və hökumət 
namusunun  paramparça  olmasına  dözə  bilməyib,  dərhal  bölgəyə  ordu  sövq 
edib,  40  gün  içində  Təbriz  və  ətrafını  fəth  etdik.  Beləcə  Osmanlı  əsgərləri  bu 
bölgələrdən geri çəkildilər. Bu döyüşdə təxminən 10.000 düşmən süvarisi bizim 
qılıncımızla ölmüşdür. Bizim ordumuz Təbriz qalasını 20 gün içində almışdır. Bu 
qalanın fəthi nəticəsində təxminən 2000 top, 5000 tüfəng , 100.000 men (83.300 
kq) barıt, 10 illik yemək və vəsait əlimizə keçmişdir. Buradan İrəvan, Naxçıvan 
və Azərbaycanın digər qalalarına doğru hərəkət etdik. Düşməni buralarda da 
məğlub edib, adı çəkilən bölgələri nəzarətimiz altına aldıq. Biz əvvəldən and-
laşma edib, hüdudumuzu müəyyən etmişdik. Gəncə və Şirvanı aldıqdan sonra 
artıq yeni hüdud ortaya çıxmışdır. Hal-hazırda isə biz sülhə hazırıq. Artıq daha 
çox insanın ölməsini istəmirik... Osmanlıdan bizə aid olan bütün qalaları aldıq. 
Hal-hazırda isə onlardan cavab gözləyirik. Barışa hazırıq. Sizə Allahdan güc və 
sağlamlıq diləyirik” [16, s.371; 17, s.302-304].
Şah  Abbas  Əkbər şahın  ölümündən sonra onun yerinə taxta keçən  oğlu 
Cahangirlə  də  (1605-1627)  yaxşı  əlaqələr  qurmağa  səy  göstərdi.  O,  Mo-
ğol  hökmdarına  səmimi  məktublar  göndərərək  iki  dövlət  arasında  dostluq 
münasibətlərinin davam etdirilməsinə çalışırdı. Lakin I Şah Abbasın Qəndəhara 
yürüşü iki dövlət arasında münasibətləri gərginləşdirdi.
Şah Abbas 1611-ci ildə Yadigar Əli Sultan Talış adlı elçisi ilə Moğol sarayına 
bir başsağlığı məktubu və bir təbrik məktubu göndərmişdi [1, s.229].
Şah Abbas Əkbər şahın vəfatı səbəbilə yazdığı başsağlığı məktubunun baş-
lanğıcında insanın Allah tərəfindən yaradılışı, güc və elm verilməsi haqqında 
bəzi məsələləri anladaraq “Biz, şübhəsiz, (hər şeyimizlə) Allaha aidik və Ona 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
184 
dönəcəyik” ayəsini xatırlatmışdır. Şah Abbas məktubunda Əkbər Şahın yerinin 
cənnət olmasını dilədikdən sonra bu dünyanın insanlar üçün qalıcı bir məkan 
olmadığını söyləmiş və öz yerinin də harada olacağına Allahın qərar verəcəyini 
yazmışdır.  Şah  Abbas  Nasir  Tusi  tərəfindən  qələmə  alınan  bu  məktubunda 
Cahangirə belə yazır: “Mən Hind padşahının vəfatına çox kədərləndim. Amma 
o cənnətə getdi və Allahın dəvətini razılıqla qarşıladı. Bu fani dünyanı buraxıb, 
baqi dünyaya getdi. amma onun yerinə Allah sevər və Allahı bilən bir kimsə 
oturmuşdur.  Biz  bu  kədəri  sizin  padişahlığınız  sayəsində  xoşbəxtliyə  çevirdik. 
Əkbər şahın vəfatından sonra sizin yola daha güclü bir şəkildə davam etmənizi 
diləyirik.  Üzüntünü  bir  kənara  qoyub,  ölkənizi  gücləndirmənizi  və  yaxşı  idarə 
etmənizi arzu edirik. Bizi də bir qardaş ölkə olaraq bilin. İki ölkənin gün keçdikcə 
bir-birinə yaxınlaşmasını Allah-Təaladan arzu edirik” [1, s.230]. Şah Abbas taxta 
çıxması səbəbi ilə göndərdiyi ikinci təbrik məktubunda Cahangirə  “Gürgan 
məqamında oturan, Sahibqıranlıq tacına varis olan” deyə xitab edərək bunla-
rı yazır: “Allahdan, böyük Padişaha [Şah Səlimə] müvəffəqiyyətlər diləyirik. Öz 
ölkənizi inkişaf etdirmənizi və irəliyə götürmənizi Allahdan arzu edirik. Taxta çıx-
manızı can bir qəlbdən təbrik edirik... Sarayımızın əhəmiyyətli şəxsiyyətlərindən 
və  mənim  də  yaxın  bəndələrimdən  olan  Yadigar  Əli  Sultanı  sizə  göndərdim. 
Həm  təbrik,  həm  də  iki  ölkənin  bundan  sonrakı  əlaqələri  barəsində  bu  şəxs 
mənim vəkilim olaraq sizin ölkənizdə olacaq” [1, s.231; 17, s.307].
Şah Abbas məktubun sonunda iki ölkə arasında yazışmaların davam etməsi 
istəyini təkrar xatırlatmışdır. Bu səbəbdən Şah Səlim də qarşılıq olaraq Şah Ab-
basa sevgi dolu bir məktub göndərmişdir. Bu məktubu iki ildən sonra (1613)  
Yadigar Əli Sultan ilə birlikdə Səfəvi sarayına göndərilən moğol elçisi Mirzə 
Bərxudar Xan [Xan Aləm] gətirmişdir. Bu məktubda Cahangir yazır: “Həmişə 
Səfəvi ölkəsi ilə əlaqələrin yaxşı olmasını diləyirəm. Allahdan dostluğumuzun 
daha irəli getməsini arzu edirəm. Mən taxta yeni keçdim və hakimiyyəti ələ al-
dım. Ən əhəmiyyətli işim qonşu ölkələrlə dostluq əlaqəsi qurmaq olacaq. Mənim 
sizin xatirinizi nə qədər istədiyimi Allah bilir. İki ölkənin əlaqələri bundan sonra 
əbədiyyətə qədər sürəcək”  [17, s.308-309]. 
1614-cü ildə Şah Abbasın Robert Şerli adlı elçisi Moğol sarayına gəlmiş və 
Səfəvi hökmdarının məktubunu Cahangirə çatdırımışdır. Burada olduqca yaxşı 
qarşılanan Şerli, Cahangirin Şah Abbas üçün göndərdiyi iki fil, səkkiz antilop və 
çoxlu sayda hədiyyələrlə birlikdə (may/iyun 1615) geri qayıtmışdır [1, s.232].
1615-ci ildə Şah Abbasın Mustafa bəy adlı elçisi hədiyyələrlə birlikdə Moğol 
sarayına gəlmişdir. Bu elçi Şah Abbasın Gürcüstandakı zəfəri haqqında Cahan-
giri məlumatlandırmışdır [20, s.282-283].
Bir neçə ay sonra ölkəsinə dönməsinə icazə verilən, Cahangir tərəfindən 
20.000 rupi və bir xələt hədiyyə edilən bu elçiyə Şah Abbasa təqdim edilmək 
üçün hədiyyələr ilə bir məktub da verilmişdi. Şah Abbas 1615-ci ildə iranlı ta-
cir  Xoca  Əbdulkərim  Gilani  vasitəsilə  Cahangirə  Yəməndən  gəlmə  əqiq  da-
şından hazırlanmış bir təsbeh, Venesiyadan gətirilmiş bir kasa və bir məktub 
göndərmişdir [20, s.310]. 
Moğol hökmdarı Cahangir 28 oktyabr 1616-cı il tarixində Şah Abbasın elçisi 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
185
Məhəmməd Rza bəyi hüzuruna qəbul etmişdir. Rza bəy gətirdiyi hədiyyələri 
(atlar,  bəzi  qiymətli  əşylar  və  s.)  və  şahın  məktubunu  Cahangirə  təqdim  et-
mişdir. Elçisi vasitəsilə göndərdiyi məktubda Şah Abbas böyük bir səmimiliklə 
dostluq və qardaşlıq təmənnalarını təkrarlamışdır. Cahangir də Səfəvi elçisi Rza 
bəyə ləl-cəvahiratla bəzədilmiş bir tac, gözəl bir xalat, bir fil və 20.000 rupi 
hədiyyə etmişdir [20, s.337]. 
1617-cı  ilin  mart  ayında  ölkəsinə  dönməsinə  icazə  verilən  Səfəvi  elçisi 
Məhəmməd Rza bəy həmin ildə yolda vəfat etmişdir. Elçinin vəfatından son-
ra onun şəxsi əşyaları və Cahangirin Şah Abbasa göndərdiyi hədiyyələr elçilik 
heyətinin tərkibində olan Məhəmməd Qasım bəy adlı bir tacirə əmanət edil-
mişdir [9,  s.77].
Şah Abbas 1618-ci ildə (Sərab sülhündən sonra - A.M.) elçisi Seyid Həsən 
vasitəçiliyi ilə Moğol hökmdarı Cahangirə bir məktub göndərmişdir. 1619-cu 
ilin iyul ayında Hindistana çatan Seyid Həsən gətirdiyi qiymətli hədiyyələri və 
məktubu  Cahangirə  təqdim  etmişdir.  Adı  çəkilən  məktubda  Şah  Abbas  Ca-
hangiri  baş  verən  hadisələrdən  xəbərdar  etmiş  və  osmanlılarla  müharibə 
istəmədiyini, lakin bəzi fitnəçi valilər üzündən yenə döyüş çıxdığını, ölkəsini və 
sərhədlərini müdafiə etmək məcburiyyətində qaldığını, bundan başqa, üsyan-
çıların minlərlə günahsız insanı öldürdüyünü, lakin sonda məğlub edildiklərini 
yazmışdır. Məktubda Şah Abbas xüsusilə dostluq və qarşılıqlı əlaqələr qurul-
ması istiqamətindəki səmimi diləklərini təkrarlamışdır [17, s.309-312].
Qeyd  olunduğu  kimi,  XVII  əsrdə  Azərbaycan  Səfəvi  imperiyası  ilə  Böyük 
Moğol  dövləti  arasında  diplomatik  yazışmalar  mütəmadi  olaraq  davam  et-
mişdir. Bu yazışmalardan məlum olur ki, bu dövr Səfəvi-Moğol münasibətləri, 
əsasən, dostluq və müttəfiqlik üzərində qurulmuşdur.  
2. Azərbaycan Səfəvi imperiyası ilə Osmanlı imperiyası 
arasında siyasi münasibətlər
Bu dövrdə Azərbaycan Səfəvi imperiyasının Osmanlı imperiyası ilə də siyasi 
münasibətləri davam edirdi. XVI-XVII yüzilliklərdə Səfəvilər dövləti ilə Osmanlı 
imperiyası arasında mütəmadi olaraq hərbi-siyasi və diplomatik münasibətlər 
mövcud olmuşdur. Bu dövlətlər arasında mövcud olan hərbi qarşıdurmaların 
nizamlanmasında diplomatik nümayəndələrin və elçilərin böyük rolu olmuş-
dur.
XVI əsrin II yarısında Osmanlı imperiyasının Azərbaycan Səfəvi dövlətinin 
bir  hissəsini  işğal  etməsi  Səfəvi-Osmanlı  münasibətlərinin  inkişafına  ciddi 
zərbə vurdu. Şah I Abbas hakimiyyətinin ilk dövrlərində ölkə ərazilərini işğal-
dan azad etmək üçün atdığı hərbi-siyasi addımlar lazımi nəticə vermədi. Çünki 
dövlətin hərbi-siyasi qüdrətinin zəiflədiyi bir vaxtda iki cəbhədə - osmanlılara 
və özbəklərə qarşı eyni vaxtda mübarizə aparmaq olduqca çətin idi. Bu ba-
xımdan Səfəvi dövlətinin hərbi qüdrətini bərpa etmək üçün osmanlılarla sülh 
müqaviləsi bağlamaq olduqca vacib idi.
Sülh  müqaviləsi  bağlamaq  üçün  1589-ci  ilin  sentyabr  ayında  Səfəvi 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
186 
hakimiyyəti Ərdəbil hakimi Mehdiqulu xan Ustaclunun rəhbərliyi ilə İstanbula 
bir elçi heyəti göndərdi. Osmanlı hakimiyyətinin tələbi ilə elçi heyəti ilə birlikdə 
Həmzə Mirzənin 9 yaşlı oğlu Heydər Mirzə də girov kimi İstanbula göndərildi 
[4, s.260-261; 10, s.375; 19, s.39-40].
Şah I Abbas elçi heyəti ilə Fərhat Paşaya Qızılbaş türkcəsində yazılmış bir 
məktub da göndərmişdir. Məktubda deyilirdi: “…Bizim razılıq və fərmanımıza 
əsasən  vəkilimiz  Mürşüd  Qulu  xanı  fitnəni  aradan  qaldırmaq  üçün  sizin  hü-
zurunuza  ezam  etmiş  və  qərara  gəlmişik  ki,  aliməqamlı  şahzadənin  sözü  və 
əhalinin tələbinə əsasən İslam padişahının (Osmanlı sultanı) hüzuruna yetişsin… 
və  bu  xan  şahzadənin  (Heydər  Mirzə)  göndərilməsi  haqqında  bəzi  məsələləri 
hüzurunuzda bəyan edəcəkdir. Öz məmləkətinə və Padişahına xidmət etdiyin 
və fədakarlıq göstərdiyin kimi bizimlə də dostluq edib, iki məmləkət arasında 
ədalətin möhkəmlənməsi üçün səy göstərməlisən ki, etdiyin bu iş dünya durduq-
ca əbədi qalsın….İnşaallah –Təala” [16, s. 52-55].
Səfəvi  elçi  heyəti  Fərhat  Paşanın  yanına  çatdıqdan  sonra  onunla  birlikdə 
1590-cı ilin yanvar ayında İstanbula gəldi. Yanvar ayının 24-də Divan-i Hüma-
yunda sülh təklifləri müzakirə olundu [10, s. 379]. Nəhayət, İstanbulda aparılan 
danışıqlar  nəticəsində  1590-cı  il  mart  ayının  21-də  tərəflər  arasında  12  illik 
Osmanlı-Səfəvi  müharibəsinə  (1578-1590)  son  qoyan  sülh  müqaviləsi  bağ-
landı. 4 bənddən ibarət olan bu müqavilənin 2-ci bəndində Osmanlı imperi-
yasına qatılan Səfəvi dövlətinin əraziləri əks olunmuşdu. Bu bənddə deyilirdi: 
“H. 98 Nevruzi-firuzi (21 mart 1590) tarixinədək, Qızılbaşların əlindən alınaraq 
Osmanlı dövlətinin tabeliyinə keçən bu ərazilər Osmanlı mülkiyyəti sayılmalı-
dır: Təbriz, Qaracadağ və ətrafı, Gəncə, Qarabağ və ətrafı, Şirvan, Gürcüstan, 
Nihavənd, Luristan...” [6, s.179; 10, s.379-381; 12, s.195-197]. Göründüyü kimi, 
bu  müqavilənin  şərtlərinə  görə,  Səfəvi  dövlətinin  böyük  bir  hissəsi  Osmanlı 
imperiyasının tərkibinə daxil edildi.
Səfəvi dövləti ilə Osmanlı dövləti arasında bağlanan İstanbul sülh müqaviləsi 
Səfəvi  hakimiyyətinin  məcburiyyətdən  imzaladığı    bir  müqavilə  idi.  Çünki 
Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas üçün dövlətin hərbi və iqtisadi gücünü, mərkəzi 
hakimiyyəti möhkəmləndirmək məqsədilə bu müqavilə olduqca vacib idi.   
Osmanlı hökmdarı III Mehmet (1595-1603) zamanında da Səfəvi dövləti ilə 
Osmanlı imperiyası arasında elçilik mübadiləsi və diplomatik yazışmalar  davam 
etməkdə idi. Sultan III Mehmetin taxta çıxdığı ərəfədə Səfəvi elçisi Kərəm xan 
Osmanlı sarayına göndərilmişdi. Elçinin məqsədi hər iki dövlət arasında diplo-
matik münasibətləri inkişaf etdirmək və şahzadə Heydər Mirzənin vəziyyəti ilə 
maraqlanmaq olmuşdur. Eyni zamanda elçi İraqda şiələr üçün müqəddəs he-
sab olunan yerlərdə kasıblara nəzarət olunması üçün bu yerlərə iki nəfər Şəfəvi 
nümayəndəsinin təyin olunmasını istəmişdir [12, s.216].
XVII  əsrin  əvvəllərində  (1603-1612)  Səfəvi-Osmanlı  müharibələrinin  yeni 
mərhələsinin  başlanması  siyasi  və  diplomatik  münasibətləri  arxa  plana  ke-
çirdi. 1603-1612-ci illərdə osmanlılara qarşı səfəvilərin həyata keçrdiyi hərbi 
əməliyyatlar nəticəsində osmanlıların ələ keçirdiyi əksər Səfəvi torpaqları azad 
edildi. Səfəvi dövlətinin bu qələbələrindən sonra Osmanlı hakimiyyəti yenidən 

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL 
187
sülh danışıqlarına başladı. 
Bu dövrdə sülh danışıqları aparmaq üçün 
Azərbaycan Səfəvi dövlətindən Osmanlı sa-
rayına bir neçə elçilik heyəti göndərilmişdir. 
Bu elçilik heyətlərindən biri 1612-ci ilin sen-
tyabr ayında Qazıəskər Qazı xanın rəhbərliyi 
ilə İstanbula gələn elçi heyəti olmuşdur. Bu 
elçilik  heyətinə  İsfahan  və  Qəzvin  qazıla-
rı Müizzi İsfahani və Hüseyn Yezdi də daxil 
idi. Bu elçilik heyətinin apardığı uğurlu sülh 
danışıqları  nəticəsində  tərəflər  arasında  II 
İstanbul  sülh  müqaviləsi  (20  noyabr/1612) 
bağlandı [11, s.166-167]. 
II İstanbul sülh müqaviləsi üç il qüvvədə 
qalsa  da,  1615-ci  ildə  yeni  Səfəvi-Osmanlı 
müharibəsi  başlamışdır.  1618-ci  ildə  Os-
manlı  taxtına çıxmış  II  Osman  (1618-1622)  
I Şah Abbasa elçisi Çavuş Həsən ağa vasitəsilə 
bir dostluq məktubu göndərmişdir. 1618-ci 
ilin may ayında Qəzvində I Şah Abbasın hü-
zuruna gələn Osmanlı elçisi çox soyuq qar-
şılanmış və Səfəvi hökmdarı tərəfindən bu cavabı almışdır: “Məktubun heç bir 
faydası yoxdur. Əgər Osmanlı dövlət adamları adilanə şərtlərlə və xoş niyyətli 
sülhə hazır olsalar, mən də dostluq əlimi uzadaram. Əgər siz türklər savaşıb 
qan tökərək biçarə və günahsız insanları öldürmək niyyətində olsanız, günah 
sizin boynunuzda qalacaq və mən bu vəziyyətdə Səvəfi ordusunu döyüş mey-
danına göndərəcəyəm” [1, s.145].  Səfəvi hökmdarı Osmanlı elçisi ilə birlikdə 
Mirzə Məhəmməd Hüseyn Əbhəri adlı elçisini Diyarbəkrdən olan sərdar Xəlil 
paşanın yanına göndərmiş və Nasuh paşa (II İstanbul) müqaviləsinə uyğun bir 
razılaşmanın bağlanmasını istəmiş, əks halda savaşa hazır olduğunu bildirmiş-
dir. 
 Hərbi əməliyyatların mənasız olduğunu görən Osmanlı tərəfi yenidən danı-
şıqlara başlamışdır. 1618-ci il avqust ayının 31-də Xəlil paşanın elçisi Dəftərdar 
Həkim Osman Ərdəbilə gələrək osmanlıların sülh təkliflərini Səfəvi hökmda-
rına çatdırdı. Osmanlıların sülh təklifi şərtlərindən biri də Səfəvi hökmdarının 
oğullarından  birinin  İstanbula  göndərilməsi  idi.  Bu  şərtə  cavab  olaraq  I  Şah 
Abbas əlindəki qılıncı hüzurunda olan Osmanlı elçisinə göstərərək demişdir: 
“Mənim oğlum budur və bunun xaricində sizin üçün bir şeyim yoxdur. Gücünüz 
yetirsə bunu əlimdən alın. Türk əsgəri hara qədər gəlmək istəyirsə, mən sağlam 
bir  şəkildə  onları  gözləyəcəyəm”.  Şahın  bu  sözlərinə  Osmanlı  elçisi  günahsız 
insanların  qanı  töküləcəyini  və  bunun  günahının  Şahın  boynuna  düşəcəyini 
söyləmişdi. Səfəvi şahı elçinin bu sözlərinə belə cavab vermişdi: “Mən öz evimdə 
oturmuşam və osmanlılar hər il gəlib evimə hücum edirlər. Qan tökür və pislik 
gətirirlər. Mən və xalqım ölkəmizi qorumayaqmı?” [11, s. 147]. 
XVII əsrin əvvəllərində 
(1603-1612) Səfəvi-Osmanlı 
müharibələrinin yeni 
mərhələsinin başlanması 
siyasi və diplomatik 
münasibətləri arxa plana 
keçirdi. 1603-1612-ci illərdə 
osmanlılara qarşı səfəvilərin 
həyata keçrdiyi hərbi 
əməliyyatlar nəticəsində 
osmanlıların ələ keçirdiyi 
əksər Səfəvi torpaqları azad 
edildi. Səfəvi dövlətinin 
bu qələbələrindən sonra 
Osmanlı hakimiyyəti yenidən 
sülh danışıqlarına başladı. 

STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015
188 
Tərəflər  arasında  aparılan  ardıcıl  danışıqlardan  sonra  1618-ci  ildə  Sərab 
sülh müqaviləsi bağlandı. Yadigar Əli Sultanın rəhbərlik etdiyi Səfəvi elçi heyəti 
Sərab sülh müqaviləsini təsdiq etmək üçün 1619-cu il sentyabr ayının 29-da 
İstanbula gəldi və bu müqavilə təsdiq edildi [11, s.172-173].
Nəticə
XVI-XVII  əsrlərədə  Azərbaycan  Səfəvi  dövləti  ilə  Osmanlı  imperatorluğu 
arasında Bəsrə körfəzindən Gürcüstana qədər olan əraziləri ələ keçirmək uğ-
runda fasilələrlə müharibə baş vermişdir. I Şah Abbasın hakimiyyəti  dövründə 
(1587-1629)  Səfəvi-Osmanlı  müharibələri,  əsasən,  Güney  Azərbaycan,  Şərqi 
Anadolu və İraq-i Əcəmə nəzarət etmək  uğrunda olmuşdur.  Bu dövrdə Səfəvi 
dövlətinin Osmanlı imperiyası ilə siyasi münasibətləri Yaxın Şərq bölgəsində 
siyasi və strateji maraqlar üstündə  baş verən və bölgəyə hakim olmaq uğ-
runda mübarizəyə əsaslanan hərbi-siyasi qarşıdurma şəklində təzahür edirdi. 
Eyni zamanda, tərəflər arasında mövcud olan məzhəb qarşıdurmaları  və Səfəvi 
hakimiyyətinin  Osmanlı  dövlətinin  hərbi  müdaxiləsinin  qarşısını  almaq  üçün 
Avropa dövlətləri ilə mütəmadi olaraq danışıqlar aparması ziddiyyətləri daha 
da artırırdı. 
I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə Səfəvi-Osmanlı münasibətlərini dörd 
mərhələyə  bölmək  olar:  1.  1577-1589-cu  illəri  əhatə  edən  və  İstanbul  sülh 
müqaviləsi (1590) ilə başa çatan dövr; 2. 1603-1612-ci illəri əhatə edən və Na-
suh paşa (II İstanbul) sülh müqaviləsinin imzalandığı dövr; 3. 1615-1618-ci illəri 
əhatə edin və tərəflər arasında Sərab sülh müqviləsinin bağlanması ilə başa 
çatan dövr; 4. 1622-1639-cu illəri əhatə edən və Qəsri Şirin sülh müqaviləsi 
ilə başa çatan dövr. Qeyd olunan bu dövrləri Səfəvi dövləti ilə Osmanlı  impe-
riyası arasında “müharibələr dövrü” kimi də xarakterizə etmək olar. Həmçinin 
bu dövrlərdə tərəflər arasında diplomatik yazışmalar olmuş və bunun nəticəsi 
olaraq bir neçə dəfə sülh müqaviləsi bağlanmışdır.  
Bu dövrdə Azərbaycan Səfəvi imperiyası ilə Böyük Moğol dövləti arasın-
da  diplomatik  yazışmalar  mütəmadi  olaraq  davam  etmişdir.  Bu  yazışmalar-
dan məlum olur ki, bu dövr Səfəvi-Moğol münasibətləri, əsasən, dostluq və 
müttəfiqlik üzərində qurulmuşdur.
Ümumiyyətlə, XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi imperiyasının Şərq 
ölkələri ilə siyasi və diplomatik əlaqələri müxtəlif istiqamətlərdə inkişaf edirdi. 
Bu diplomatik əlaqələr Osmanlı imperiyası ilə hərbi-siyasi münasibətlər fonun-
da baş verirdisə də, Böyük Moğol imperiyası ilə fərqli olaraq, əsasən, sülh və 
dostluq şəraitində həyata keçirilirdi.

Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL