AZƏrbaycan respublikasinin prezidenti yaninda döVLƏT İdarəÇİLİk akademiyasi

Şumer-Mesopotamiya sivilizasiyası 

 

Dünya sivilizasiyası  və  şəhər mədəniyyətinin mühüm mərkəzlərindən 

biri, əvvəli b.e.ə. IV minilliyə aid olan Mesopotamiyadır. Mesopotamiyanın 

etnogenezində şumerlər, akkadlar, amoreylər, haldeylər, subareylər, kutilər, 

lulubilər, aşşurlar, hetlər, hürritlər, kaslar, arameylər və bir çox digər etnos-

lar iştirak etmişlər. Bu sivilizasiyanın əsasını, yazını yaratmış və onu insa-

nın həyat fəaliyyətinin xidmətinə vermiş şumerlər qoymuşdur. Onların nai-

liyyətləri babilistanlılar və assuriyalılar tərəfindən mənimsənilmiş və inki-

şaf etdirilmişdir. Şumer-Mesopotamiya sivilizasiyasında geniş riyazi, astro-

nomik və coğrafi biliklər toplanmış, kitabxanalar, məktəblər, muzeylər, ar-

xivlər, zəngin  ədəbiyyat və incəsənət abidələri, dini və  hərbi institutlar, 

həmçinin digər ölkələrin və xalqların mədəniyyətinə təsir göstərmiş dünya-

nın elmi dərk edilməsi sistemləri, müxtəlif hüquqi sistemlər və dövlət idarə-

çiliyi sistemləri yaradılmışdır.  

Şumer-Mesopotamiya dövlətçiliyinin təşəkkülü və inkişaf tarixi haqqın-

da hökmdarların çoxsaylı yazıları, həmçinin Eredu, Ur, Uruk, Laqaş, Nip-

pur, Mari, Aşşur, Nineviya, Babilistan, Arrapxa və s. şəhərlərin dövlət, mə-

bəd və şəxsi arxivlərindən tapılmış minlərlə təsərrüfat, hüquqi və diploma-

tik sənədlər danışırlar. Onlar İkiçayarası ölkələrin qarışıq etnik tərkibi, siya-

si quruluşu, dövlət quruluşu və idarəetmə, iqtisadi və sosial münasibətlər, 

ailə mədəniyyəti, hüquq normaları, dini baxışları və beynəlxalq münasibət-

ləri haqqında təsəvvür yaradırlar. Şumerin qədim şəhər-dövlətlərinin siyasi 

quruluşu və hökmdarların idarəçiliyi haqqında məlumatlar Şumer epik poe-

malarında əks olunmuşdur. Çoxlu sayda inzibati və digər sənədlər “hökm-

dar siyahıları”, “salnamələr”, padşahların və onların canişinlərinin, məmur-

ların, sərkərdələrin, kahinlərin məktublarında və “limmu” məmurlarının 

Assuriya siyahılarında saxlanılır.  

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

121

Mesopotamiyanın dövlətçilik mədəniyyəti haqqında məsələ uzunmüddətli 

elmi diskussiya mövzusu olmuşdur. Hələ XIX əsrin sonlarında Ed.Meyer tərə-

findən “dövrilik nəzəriyyəsi” yaradılmışdır ki, ona uyğun olaraq, hər bir sivili-

zasiya feodolizmdən başlayır, kapitalizm səviyyəsinə çatır və sonra daxili zid-

diyyyətlər nəticəsində məhv olur, bundan sonra inkişaf dövrəsi yenidən təkrar-

lanır. Bu konsepsiyaya uyğun olaraq, Şərq “daimi feodalizm” vəziyyətində 

olan bir cəmiyyəti ifadə edir. V.V.Struve qədim Şərq cəmiyyətinin quldarlıq, 

Asiya xarakteri haqqında nəticə çıxarmışdır. İ.M. Dyakonov idarəetmənin qə-

bilə formalarından monarxiya dövlətinin formalaşmasına doğru tədrici keçidi 

haqqında özünün elmi müddəası ilə  Qədim Ön Asiyada quldarlıq cəmiyyəti 

konsepsiyasını  təsdiq etmişdir.  Şumerdə dövlətçiliyin ibtidai demokratiyanın 

ilkin formasından istibdad hakimiyyətinə doğru təşəkkülü ilk dəfə keçən əsrin 

ortalarında Torkild Yakobsen tərəfindən aşkarlanmışdır.  

Arxeoloqlar tərəfindən Şumer-Mesopotamiya sivilizasiyasının formalaş-

masından əvvəl mədəniyyətin uzun müddətli tarixi inkişaf prosesi haqqında 

bir sıra mədəni qatlar aşkar edilmişdir. Bu, b.e.ə. VII-IV minilliklər dövrü-

nü  əhatə edən Carmo, Xassun, Xalaf, Übeyd mədəniyyətləri, Uruk mədə-

niyyəti və Cəmdət-Nəsr mədəniyyətidir.  

Sinfi cəmiyyətin və dövlət quruluşunun əmələ gəlməsi, Şumer sivilizasi-

yası  əsaslarının yaranması b.e.ə. IV minilliyin II yarısına aiddir və Uruk 

mədəniyyəti ilə bağlıdır. Bu dövrdə yaşayış  məskənlərinin artması,  əmlak 

təbəqələşməsi, cəmiyyətin differensiasiyası, məbədlərin və saray kompleks-

lərinin tikintisi müşahidə olunur, sənət, ticarət və  nəqliyyat inkişaf edir, 

əmək bölgüsü baş verir, piktoqrafik yazı yaradılır, ilk şəhərlərin formalaş-

ması prosesi başlayır. Sivilizasiyanın təşəkkülü və sosial infrastrukturun 

mürəkkəbləşməsi dövlət hakimiyyəti orqanlarının xüsusiləşməsini tələb 

edirdi. Kahin-hökmdarlar və  sərkərdə-hökmdarlar meydana çıxdı. Dövlət 

idarəetmə mərkəzləri kimi, məbədlərin rolu yüksəldi. Hakimiyyəti öz əlin-

də  cəmləşdirən kahinlər yalnız dini funksiyaları yerinə yetirməyə deyil, 

həm də suvarma əkinçiliyini idarə etməyə, istehsal və məhsulların bölüşdü-

rülməsi üzərində nəzarəti həyata keçirməyə başladılar. Bu dövrdə Şumerdə 

Səma allahı Anunun Urukdakı “Ağ məbədi” və Tell-Brakdakı “Müqəddəs 

göz” məbədi seçilirdi. Bu dövrə, həmçinin xüsusiyyət nişanəsi olan möhür-

lərin yaradılması da aiddir.  

İlkin sülalə dövründə (b.e.ə. XXVIII-XXVII əsrlər) hakimiyyət struktur-

larının ibtidai demokratiyadan istibdad monarxiya formasına keçidi baş ve-

rir. İlkin sülalə dövrünün əvvəlində Şumer şəhər-dövlətinin başında baş ka-

hin (və ya kahinə) – “en”, “ensi” (qurucu-kahin) və ya daha geniş səlahiy-

yətlərdə, “luqal” (böyük adam, ağa, hərbi rəhbər, hökmdar) dururdu. Bu 

dövrdə ibtidai demokratiya institutunun saxlandığını nəzərə alaraq bu vəzi-

Fuad Məmmədov

 

 

122

fə təxminə görə seçkili idi. Kahin funksiyalarından başqa o, məbəd admi-

nistrativ aparatına, tikintiyə  və digər ictimai işlərə, vergilərin yığılmasına 

rəhbərlik edir, sosial-iqtisadi həyatı tənzimləyirdi. İlkin sülalə dövrü ərzin-

də Şumerdə Ağsaqqallar surası və Xalq yığıncağı fəaliyyət göstərməkdə da-

vam edirdi. Onların tərkibinə daxil olan tamhüquqlu icma üzvü döyüşçüləri 

hakimi seçmək və ya onu devirmək hüququna malik idilər. Onların funksi-

yasına, həm də hakimin fəaliyyətinə  nəzarət, məhkəmənin adi qanun əsa-

sında keçirilməsi, daxili intizamın qorunması və icma mülkiyyətinin idarə 

edilməsi daxil idi. Sinfi cəmiyyətin inkişafı ilə xalq yığıncağının rolu azal-

dı, lakin Ağsaqqallar surası özünü hakimə qarşı qoya bilirdi və onun haki-

miyyətini məhdudlaşdıra bilirdi. İlkin sülalə dövrünün sonuna yaxın haki-

min hərbi-siyasi və iqtisadi hakimiyyətinin güclənməsi nəticəsində fironun 

hakimiyyətini xatırladan istibdad formalı monarxiya hakimiyyəti meydana 

gəldi. Daimi qoşun  şəklində  təşkil edilmiş, dövlət təminatında olan ordu 

dövlət idarəçiliyinin dayağı oldu. Bu və sonrakı dövrdə şumer cəmiyyətinin 

sosial sabitliyi idarəetmə üslubundan və siyasi rejimdən asılı idi. Belə ki, 

istibdad üslubu və onunla əlaqədar vergi və mükəlləfiyyətlərin artırılması, 

əhalinin fəaliyyəti və onun gəliri üzərində nəzarətin güclənməsi, məmurla-

rın özbaşınalığı  və köhnə qaydaların ləğvi, Laqaşda olduğu kimi, dövlət 

çevrilişlərinə  və hakimiyyətin devrilməsinə  gətirib çıxarırdı. Bir tərəfdən 

kahinlərlə qəbilə əyanları, digər tərəfdən - hökmdarla xidmətdə olmuş za-

dəganlar arasındakı ziddiyyətlər, hökmdar tərəfindən onu hakimiyyətə təyin 

edən sosial təbəqələri təmin edən islahatlar keçirilməsi yolu ilə həll edilirdi. 

Bu islahatlar hüquqi səciyyə daşıyırdı. Hüquq normalarının ilk yazılı qeyd-

lərindən biri, b.e.ə. 2318-2312-ci illərdə hökmdar Laqaş Uruinimginanın 

apardığı islahatlar olmuşdur. Mesopotamiyada sonsuz istilaçı müharibələr 

şəraitində ölkə daxilində dövlətin sosial sabitliyini təmin edən düzgün ida-

rəetmə bir çox cəhətdən xarici qüvvələrə qarşı müvəffəqiyyətlə dayanma 

rəhni idi. B.e.ə. XXIV-XXII əsrlərdə akkadlar tərəfindən zəbt edilmiş  şu-

mer şəhər-dövlətlərinin birləşdirilməsi yolu ilə hökmdar (“şarrum”) Sarqo-

nun başçılığı ilə vahid mərkəzləşdirilmiş dövlət olan Akkad şahlığı  təşkil 

edildi. Dövlətin başında təkhakimiyyətliliyi Ağsaqqallar  şurasına istinad 

edən, qəbilə aristokratiyası ilə mübarizədə təsdiqlənən istibdadçı-şah durdu. 

Öz növbəsində  şahı  İlahə  İştarın himayəsi sayəsində yüksələn sima kimi 

mədh edən kahinlər xüsusi imtiyazlardan istifadə etməyə başladılar.  Şah 

hakimiyyətinin sosial dayağı yeni xidmətdə olmuş zadəganlar, şahın bürok-

ratiyasını təşkil edən məmurlar oldular. İrsi “ensi”lərin əvəzinə onun nüma-

yəndələri ölkə şəhərlərinin başında dururlar. Mərkəzi hakimiyyət rejiminin 

sərtləşməsi dövlətin gücdən düşməsinə və xarici çağırışlar üçün onun zəif-

ləməsinə  gətirib çıxaran  Şumer qəbilə aristokratiyasının separatizminə  sə-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

123

bəb oldu. İstibdad hakimiyyətinin mərkəzləşdirilməsi prosesini davam etdi-

rərək, Naram-Suen, irsi hakimlər olan “ensi”ləri məmur mövqeyinə endirir, 

öz oğullarının canişinləri və şah bürokratiyasının nümayəndələri təyin edir, 

şah ailəsi üzvlərini məbəd heyətinin tərkibinə daxil edir, kahinlərə isə çox-

saylı güzəştlər təqdim edir. “Minnətdar” kahinlər padşahı “Akkad allahı” 

kimi tanıdılar və ona “dünyanın dörd tərəfinin hökmdarı” titulunu verdilər. 

Buna baxmayaraq, hökmdar pərəstişliyinin tətbiq edilməsi son nəticədə ka-

hinlərlə ziddiyyətlərə gətirib çıxardı. Padşahın müstəbid hakimiyyəti Akka-

dın kutilər tərəfindən siyasi məğlubiyyəti nəticəsində  zəiflədi, bu da mü-

vəqqəti olaraq, hakimiyyətin Ağsaqqallar surası və xalq yığıncağının fəaliy-

yətini nəzərdə tutan əvvəlki strukturunun bərpasına gətirib çıxardı. Lakin 

Urun III sülaləsi dövründə (b.e.ə. XXII əsrin axırı - XX əsrin  əvvəli)  Şu-

mer-Akkad  şahlığının dövlət quruluşu qədim  şərq istibdadının bitkin for-

masını əldə etdi. Hökmdar qeyri-məhdud hakimiyyətə malik idi və “dünyanın 

dörd tərəfinin hökmdarı” titulunu daşıyırdı. İdeologiya cəhətdən onun hakimiy-

yəti din ilə əsaslandırılırdı: o, allahın himayəsi altında idi. Şulqanın idarəçiliyi 

vaxtından (b.e.ə. 2093-2047-ci illər) kahinlik hökmdarlara tabe edildi. Onlara 

ilahi ehtiram göstərməyə başladılar və onların ayini yaradıldı. Ölkənin inzibati 

idarəetmə sahəsində də dəyişikliklər baş verdi. Cəmiyyətin bütün həyat fəaliy-

yətində bürokratizm ruhu hakim oldu. Geniş bürokratik aparatın başında 

hökmdar dururdu. Şəhər-dövlətləri və yerli icma əyanları müstəqilliyini tama-

milə itirdilər. Ölkə, hökmdarın təyin etdiyi məmurlar tərəfindən idarə edilən 

canişinliklərə bölündü. Canişinlər, məmurlar və kahinlər də yenidən təşkil edil-

miş hökmdar məhkəməsində hakim vəzifəsini yerinə yetirirdilər. Mühakimə 

üsulu dünyada ən qədim qanunnamə olan “Şulqanın qanunları” əsasında həya-

ta keçirilirdi. Bununla bərabər  əyalətlərdə yerli özünüidarə hüququnda icma 

məhkəmələri fəaliyyət göstərirdi. Ümumilikdə, Mesopotamiyada dövlətin idarə 

edilməsi sosial ziddiyyətlərlə, “vətəndaş itaətsizliyinin” müxtəlif formalarında 

ifadə olunan kütlələrin narazılığı ilə mürəkkəbləşirdi. Daxili və xarici siyasət-

dəki böhranlar, iqtisadiyyatın zəifləməsi və daxili müharibələr b.e.ə. II minilli-

yin əvvəlində mərkəzləşdirilmiş dövlətin müvəqqəti tənəzzülünə və ölkədə si-

yasi parçalanmanın bərpasına gətirib çıxardı.  

B.e.ə. XIX-XVI əsrlərdə hakimiyyət uğrunda mübarizə gedişində, ba-

şında amorey sülaləsi duran, strateji cəhətdən mühüm olan Babil (“Bab-ili” 

– “Allahın qapısı”) şəhərinin yüksəlişi baş verir. Güclü siyasi lider, hökm-

dar Hammurapinin effektiv hakimliyi sayəsində (b.e.ə. 1792-1750-ci illər) 

Babil Ön Asiyanın ən iri iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəzinə çevrilərək, ən 

yüksək tərəqqi dövrünə yetişdi. Babilistandakı dövlət idarəçiliyinin fərqli 

xüsusiyyəti vətəndaşların həyat fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsi idi. Qə-

dim babil cəmiyyətinin bütün səviyyələrində hüquq və qanun - iqtisadiyya-

Fuad Məmmədov

 

 

124

tın və sosial həyatın, ictimai münasibətlərin tənzimlənməsinin  əsası idi. 

Hammurapinin hakimliyi dövründə quldarlıq qanunlarının üstünlüyünə 

əsaslanan hüquqi idarəetmə sistemi mütərəqqi nailiyyət idi. Hökmdar tərə-

findən nəşr edilmiş qanun külliyyatı onun geniş dövlətinin möhkəmlənmə-

sinə yönəldilmişdi və dövlətin həyat fəaliyyətini vahıd prinsiplər və qayda-

lar əsasında tənzimləməyə imkan verirdi. Müxtəlif ixtisaslar üzrə diferensi-

al ödəmə  və yerinə yetirilən işə görə ciddi məsuliyyət, azad vətəndaşların 

(“avilum”–“insan”), “səcdəyə  əyilənlərin” (“muşkenum”) və qulların (“var-

dum”) hüquqları qanunlarla təyin edilmişdi. Varlı vətəndaşların xüsusi mül-

kiyyəti və quldarların maraqları qanunlarla müdafiə olunurdu. Azad vətən-

daşlara quldarlar - (iri torpaq sahibləri, kahinlər, tamkarlar (tacirlər), icma 

kəndliləri və  sənətkarlar) və  xırda istehsalçılar sinfi aid edilirdilər. Yalnız 

azad vətəndaşlara münasibətdə “talion” (“qana qan”) prinsipi tətbiq edilirdi.  

Babil dövlətinin başında qanunverici, icraedici, məhkəmə və dini haki-

miyyətə malik olan hökmdar dururdu. Hammurapi qanunları əsasında ölkə-

də dövlət idarələri fəaliyyət göstərirdi. Maliyyə-vergi idarəsi gümüşlə, qı-

zılla və məhsuldan, mal-qaradan, sənətkarlıq məhsullarından natura ilə alı-

nan vergilərin yığılması ilə  məşğul olurdu. Hökmdar məhkəməsi, məbəd 

məhkəməsi, icma məhkəməsi və  şəhərdə  məhəllə  məhkəməsindən ibarət 

olan hökmdarın məhkəmə idarəsi təşkil edilmişdir. Əsas məhkəmə funksi-

yaları hökmdar məhkəməsinin əlində cəmləşsə də, digər məhkəmə kateqo-

riyaları da onların ərazisində törənmiş ailə və cinayət işlərini həll etməyin 

bəzi hüquqlarını özündə saxlamışdılar. Hakimiyyətin dayağını ordu təşkil 

edirdi. Döyüşçülərin hüquqları və vəzifələri də Hammurapi qanunları ilə ni-

zamlanırdı. Dövlət xidmətə görə döyüşçülərə özgəninkilişdirilə bilməyən 

nadellər (pay torpaqlar) verir, onların ailələrini təmin edirdi. Dövlət təsərrü-

fatı strukturu mülkiyyətin xüsusi-icma sektorunun təşviqinə və hökmdarın 

torpaqlarının icarəyə  və ya xidmətə görə məmurlara, döyüşçülərə, muşke-

numlara və başqalarına  şərtli tutulma üçün verilməsinə  əsaslanırdı. Geniş 

bürokratik aparat öz fəaliyyətini hökmdarın sərəncamları  əsasında həyata 

keçirirdi və ciddi şəkildə onun nəzarəti altında idi. Hökmdar administrasi-

yası yerlərdə hakimiyyət nümayəndələri - icma şuraları və icma başçıları ilə 

sıx əlaqədə çalışırdı. Hammurapi qanunları inzibati aparatda rüşvətxorluq, 

ələ alma, intizamsızlıq və tənbəlliklə sərt mübarizəni təmin edirdi.  

Dörd əsrlik kassit sülaləsinin hakimiyyətindən sonra b.e.ə. XI əsrdən başla-

yaraq, Babilistanda aramey etnosu üstünlük təşkil etməyə başladı, b.e.ə. IX əsr-

dən isə Babilistan tarixində bir neçə əsr ərzində aramey dili dialektlərinin birin-

də danışan haldey tayfaları mühüm əhəmiyyət daşımağa başladılar. B.e.ə. VIII 

əsrdə aşşur istilasından sonrakı Babilistan yalnız b.e.ə.VII əsrin sonunda özünə 

gəldi. B.e.ə. 609-cu ildə Aşşurun Midiya və Yeni Babil şahlığı ilə müharibədə 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

125

məğlubiyyəti qüdrətli Babilistan dövlətinin yaranmasının başlanğıcı  oldu.        

II Navuhodonosorun hökmdarlığı Babilistanın iqtisadi yüksəliş və mədəni dir-

çəliş dövrü hesab olunur. Bu dövrdə Babilistan, Etemenankanın yeddi pilləli 

zikkuratı (Babil qalası), Semiramidanın asma bağları, həmçinin möhtəşəm Esa-

gil məbədi,  İştar ilahənin  əzəmətli darvazası kimi “dünyanın möcüzələri”nin 

yerləşdiyi Qədim Şərqin ən iri qala-şəhərinə çevrildi. 

B.e.ə. VII-IV əsrlərdə Babilistan cəmiyyəti  şəhərlərin tamhüquqlu və-

təndaşlarından, vətəndaşlıq hüququ alınmış azad insanlardan, yarıazad əha-

linin müxtəlif qruplarından və qullardan ibarət idi. Tamhüquqlu vətəndaşlar 

ailə və mülkiyyət məsələlərinin həllində məhkəmə hakimliyinə malik olan 

bu və ya digər məbəddə mövcud olan xalq yığıncağının üzvləri idilər. Onlar 

məbəd gəlirlərindən pay almaq hüququna da malik idilər. Belə vətəndaşlara 

dövlət və  məbəd məmurları, kahinlər, tacirlər, sənətkarlar və mülkədarlar 

aid edilirdi. Onların hamısı irsi statusa malik idilər və hüquqi cəhətdən bə-

rabərhüquqlu sayılırdılar. Tamhüquqlu vətəndaşlar  şəhərlərdə yaşayırdılar 

və xalq yığıncağı hakimiyyətinin yayıldığı şəhərə bitişik  ətraf kənd yerlə-

rindəki torpaqlara sahib idilər. Vətəndaşlıq hüququndan məhrum edilmiş 

azad insanlara şahın hərbi kolonistləri,  şahın xidmətində olan əcnəbi mə-

murlar, eləcə də Babilistanda yaşayan bütün əcnəbilər aid idi. Bəzən onlar 

xüsusi özünüidarə təşkilatı yarada bilərdilər.  

Babilistan üslubuna görə  Aşşur və Babil şahlarının idarəetmə üslubundan 

xeyli fərqlənən, öz dövlət idarəçilik sistemini tətbiq edən farslar tərəfindən 

b.e.ə. 12 oktyabr 539-cu ildə istila edildi. Bu yeni üslubun xüsusiyyəti, insan 

münasibətləri mədəniyyətinin  əhəmiyyətininin və insanların idarə edilməsinə 

humanist psixoloji yanaşmaların başa düşülməsinə  əsaslanan özünəməxsus 

“demokratizm” idi. Fars şahı Kir və onun əhatəsi babilistanlıların dini məra-

simlərinə və bayramlarına hörmət ifadə edirdilər, onların allahlarına qurbanlar 

gətirirdilər. Mesopotamiyaya zorla köçürülmüş xalqlara, o cümlədən yəhudilə-

rə də öz doğma yerlərinə qayıtmağa icazə verildi. Fars administrasiyası Babi-

listan üçün ənənəvi olan idarəetmə metodlarını qorumağa, iqtisadi həyatın, 

tranzit ticarətinin inkişafı üçün şərait yaratmağa çalışırdı. Əvvəlki vəzifəli şəxs-

lər inzibati aparatda öz mövqelərini saxladılar. Kahinlər öz qədim dini ayinləri-

ni bərpa etmək imkanı əldə etdilər. Əslində Babilistan öz müstəqilliyini itirsə 

də, “diplomatik idarəetmə” prinsipləri sayəsində Kirin hakimiyyəti yadelli ha-

kimlik kimi qiymətləndirilmirdi, belə ki, o, qədim müqəddəs ayinlərə  əməl 

edərək, taxt-tacı Marduk allahın əlindən qəbul etmişdi.  

B.e.ə. II minilliyin əvvəlində “alum Aşşur” (alum – şəhər və ya icma) 

adlanan Aşşur dövlətinin siyasi quruluş sistemində hərbi demokratiya döv-

rünün xüsusiyyətləri qorunurdu. Hakimiyyətin ali orqanı “Şəhər evi” – kü-

bar ailələrin nümayəndələrindən təşkil olunmuş Ağsaqqallar şurası idi. On-

Fuad Məmmədov

 

 

126

ların arasından bir il müddətinə, şəhər xəzinəsini idarə edən hörmətli vəzi-

fəli  şəxs - “limmu” seçilirdi. Ağsaqqallar  şurası, həmçinin  şəhər-dövlətin 

məhkəmə və inzibati işlərini idarə edən vəzifəli şəxsi - “ukullumu” da təyin 

edirdi. Kahin funksiyalarını, müharibə vaxtı  sərkərdə olan hakim “işşiak-

kum” həyata keçirirdi. Lakin b.e.ə. XVIII əsrin əvvəllərində dövlət idarəet-

mə sistemi yenidən təşkil edildi. Mərkəzləşdirilmiş geniş inzibati aparat ya-

radıldı. Padşah həm hökmdar, həm ali baş komandan, həm də hakim idi. 

Dövlət, padşah ailəsindən, ali idarə və ya yerli sülalə içərisindən olan cani-

şinlərin başçılıq etdikləri dairələrə və ya əyalətlərə bölündü. Çoxsaylı mə-

mur aparatı vergilərin yığılması, ictimai işlərin təşkili və ordu toplamaqla 

məşğul olurdu. Şəhər şurası ümumdövlət orqanı statusundan məhrum edil-

mişdi. Bununla belə, b.e.ə. XV-XIV əsrlərdə  şura orta Aşşur qanunlarını 

dərc etməkdə davam edirdi ki, bunun əsasında da ağsaqqallar tərəfindən 

Aşşurda məhkəmə icraatı həyata keçirilirdi. Orta Aşşur qanunları “böyüklə-

rin” hüquqlarını qoruyurdu. Kənd icması torpaq üzərində mülkiyyət hüqu-

quna sahıb idi və  ağsaqqalın və  kənd “böyüklər”  şurasının rəhbərliyi ilə 

özünüidarəyə malik idi. Atanın və ərin, ev sahibinin hökmü bütün ailə üzv-

lərinə şamil edilirdi. İstila olunmuş vilayətlərin idarə edilməsi, assuriya hər-

bi və vətəndaş idarəsinin rəhbərlik etdiyi əyalətlər qismində, məğlub ölkə-

lərin Assuriyanın tərkibinə daxil edilməsi yolu ilə həyata keçirilirdi.  

B.e.ə. birinci minilliyin əvvəli üçün qədim şərq dövlətlərinin siyasi və sosi-

al-iqtisadi inkişafında qeyri-bərabərlik müşahidə olunur. Yaxın  Şərqin siyasi 

səhnəsinə Midiya, Urartu, Persiya, Lidiya, Kuş kimi dövlətlər çıxır. Lakin bu 

dövrdə də Yaxın Şərqdə üstünlüyə nail olan ən güclü imperiya Assuriya hesab 

edilirdi. Aramey tayfalarının hücumları  nəticəsində ikiyüzillik tənəzzül yaşa-

mış Assuriya b.e.ə. X-VII əsrlərdə yeni Aşşur dövründə öz inkişafının, yüksəli-

şin və tənəzzülün vaxtaşırı əvəzlənməsi ilə səciyyələnən yeni pilləsinə qalxdı. 

Onun iqtisadi inkişaf, həmçinin kəskin daxili sosial problemlərinin aradan qal-

dırılmasının əsas mənbəyi, Qafqazda və Şərqi-Aralıq dənizi sahilində yerləşən 

nisbətən zəif dövlətlərin işğalı və əsarətinə yönəldilmiş təcavüzkar xarici siya-

səti idi. B.e.ə. VIII əsrdə hökmdar III Tiqlatpalasar hakimiyyətin mərkəzləşdi-

rilməsi səviyyəsini qaldıran və Assuriya dövlətini möhkəmləndirən inzibati is-

lahat keçirdi. İdarəetmənin yenidən qurulması canişinliklərin parçalanması, on-

ların vilayət rəisləri adlanmağa başlayan hakimlərinin mərkəzi hakimiyyətə ta-

be etdirilməsi və funksiyalarının məhdudlaşdırılması ilə bağlı idi. Vilayət rəis-

ləri tərəfindən idarə olunan ərazilər xeyli azaldı, onların öz mülkləri parçalandı, 

onlara, vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edən toxunulmazlıq fərmanlarını 

vermək dövlətin xeyrinə qadağan olundu. Digər islahat ordunun gücləndirilmə-

sinə yönəldilmişdir: əsgər yığma əsasında doldurulmuş və padşahın təminatın-

da olan “hökmdar polku” - daimi ordu yaradıldı, qoşun növünə görə bölgü təs-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

127

bit edildi. Məmur aparatında və orduda and içmək nəzərdə tutulurdu. Xarici si-

yasət sahəsində xalqların assimilyasiyası və mədəniyyətlərin qarışması üçün ilk 

dəfə olaraq, xalqların bir vilayətdən digərinə köçürülməsi tətbiq edilməyə baş-

landı. B.e.ə. VIII əsrin sonu üçün V Salamansarın dövründə zəngin tacirlərin 

və kahinlərin təsir dairəsini məhdudlaşdırmaq məqsədi ilə, Assuriya və Babilis-

tanda məbədlərin və özünü idarə edən ticarət şəhərlərinin imtiyaz və toxunul-

mazlıqları hökmdar tərəfindən ləğv olundu ki, bu da şahın devrilməsi ilə başa 

çatan kahin-ticarət və hərbi dairələr arasında siyasi mübarizənin kəskinləşməsi-

nə gətirib çıxardı. Yeni hökmdar II Sarqon, hakim sinfin bu iki təbəqəsi arasın-

da tarazlığın saxlanılması yolu ilə dövlətdə olan daxili siyasi mübarizənin tən-

zimlənməsinə nail ola bildi. B.e.ə. VII əsrin əvvəllərində Babilistanda baş ver-

miş dağıntıları bərpa edən və b.e.ə. 671-ci ildə Misiri işğal edən şah Asarhadon 

daxili siyasi sabitliyə eyni idarəetmə strategiyası: hərbi partiyanın maraqlarıyla 

sələmçi-ticarət və kahin dairələrinin maraqlarının məharətlə əlaqələndirilməsi 

ilə nail ola bilmişdi. Lakin Assuriyadakı nisbətən uğurlu dövlət idarəçiliyi, 

yüksək təhsilli (o vaxt üçün), yalnız siyasəti və dövlət işlərini deyil, həm də dil-

ləri, riyaziyyatı, astronomiyanı  və digər elmləri yaxşı bilən Aşşurbanapalın 

(b.e.ə. 669 - 635/27-ci illər) padşahlığı vaxtına düşür. Qədim Şərqdə, 300 000-

dən artıq gil lövhəciklərin hesablandığı ən geniş kitabxananın Nineviyada yara-

dılması xidməti ona məxsusdur.  

Bununla yanaşı həmin dövrdə - əmlak təbəqələnməsi, icma mülkiyyətinin 

aradan qalxması və şəxsi mülkiyyətin inkişafı, sələmçiliyin genişlənməsi, tor-

pağın və  şəxsin girovu ilə verilən borclarla əlaqədar, dövlət idarəçiliyində 

ciddi çatışmamazlıqlar və  çətinliklər yer almışdı. Assuriya iqtisadiyyatının 

qarətlərə əsaslanan parazit xüsusiyyətləri istehsal qüvvələrinin inkişafına im-

kan yaratmırdı. Hərbi qənimətin qeyri-bərabər paylanması ictimai münasibət-

lərin tənzimlənməsində çətinliklərə səbəb olurdu. Hərbi, xidməti, kahin və ti-

carət zadəganlarının ayrı-ayrı təbəqələrinin monopolizmi, həm hakim sinfin 

daxilində, həm də onunla və xırda istehsal sinifləri arasında sosial-siyasi zid-

diyyətlər  əmələ  gətirirdi. Sosial-siyasi yanaşmada, bütün bunlar yekunda, 

müstəbid aşşur dövlətini son dərəcə dayanıqsız etdi. Özünü “şahlar şahı” ad-

landıran hökmdarın, orduya və böyük bürokratik aparata söykənən qeyri-

məhdud hakimiyyəti, müəyyən şəhərlər, məbədlər və saray rütbələri üçün im-

tiyazlara  əsaslanan  ədalətsiz daxili siyasəti Assuriyanın inkişafına “içi boş 

müqəvva” kimi yardım edirdi. İqtisadiyyatın birtərəfli inkişafı, sonsuz sosial 

münaqişələr, siyasi birliyin olmaması, böyük dövlətin dövlət idarəçiliyi təşki-

lindəki yanlış hesablamalar, həmçinin istila edilmiş xalqların artan mübarizə-

si son hesabda Assuriyanı məhvə gətirib çıxardı. B.e.ə. VII əsrdə Midiya və 

Yeni Babilistan şahlığı ilə mübarizədə dağıdıcı  məğlubiyyətə  uğrayaraq, 

Assuriya öz mövcudluğunu sona yetirdi və tarixdə heç bir əsəri qalmadı.  

Fuad Məmmədov

 

 

128