Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi kollegiyasının 03 fevral 2014-cü il tarixli
Yüklə 439,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 2. Fiziki aktivliyin dərəcələri
- Tövsiyə olunan dərəcə
- Cədvəl 3. Müxtəlif onkoloji nozologiyalarda tövsiyə olunan fiziki aktivlik dərəcələri Onkoloji nozologiya
- Bir məşqin minimal davametmə müddəti 10 dəqiqə olmalıdır
- Dəyişilmiş stereotipli həyat tərzi
- Cədvəl 4 . Orta və intensiv dərəcəli fiziki aktivliklərin nümunələri
- İntensiv dərəcəli aktivlik
- III. Müxtəlif lokalizasiyalı xərçəng xəstəliyi zamanı fiziki aktivlik xüsusiyyətləri Yoğun bağırsaq xərçəngi
- Yumurtalıqların xərçəngi
|
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Cədvəl 2. Fiziki aktivliyin dərəcələri 1
dərəcəsi Aktivliyin təsviri Sağlamlığa faydalı təsir 1 Qeyri- aktiv İşə daim maşınla və ya ictimai nəqliyyatla getmək. Daha çox oturaq iş. Minimal ev işi və bağ işləri. Aktiv istirahət yoxdur. Yoxdur 2
aktivlik Aşağıdakılardan birini və ya bir neçəsini yerinə yetirmək:
İşin bir müəyyən hissəsi kimi müəyyən gəzinti, qaldırma və daşıma hərəkətləri
Müəyyən sadə ev və ya bağ işləri
Yüngül intensivlikli müəyyən aktiv istirahət Xronik xəstəliklərə qarşı müəyyən müdafiə. Tövsiyə olunan orta aktivlik dərəcəsinə keçid 3.Tövsiyə olunan dərəcə Orta
aktivlik Aşağıdakılardan birini və ya bir neçəsini yerinə yetirmək:
İşlə əlaqədar müntəzəm fiziki aktivlik
Evdə və bağda işlə əlaqəli müntəzəm aktivlik
Müntəzəm aktiv istirahət və orta intensivlikli kütləvi bədən tərbiyəsi Xronik xəstəliklərə qarşı yüksək müdafiə. Zədələnmə və sağlamlığa mənfi təsir riski minimaldır 4 Yüksək
aktivlik Bir çoxunu yerinə yetirmək:
Yüksək aktivlikli iş
Müntəzəm ev və bağ işləri
Müntəzəm aktiv istirahət və ya yüksək intensivlikli idman Xronik xəstəliklərə qarşı maksimal müdafiə. Zədələnmə və sağlamlığa bəzi mənfi təsir riski bir qədər artır 5 Maksimal aktivlik Gərgin və ya çox gərgin fitness məşqləri, yüksək intensivlikli idman oyunları ilə məşğul olmaq
Xronik xəstəliklərə qarşı maksimal müdafiə. Zədələnmə və sağlamlığa mənfi təsir riski artır.
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. Onkoloji xəstələr həm şiş prosesinin inkişafı, həm də spesifik müalicə nəticəsində qeyri-qənaətbəxş vəziyyətlərdə olurlar.
Mütəxəssisin nəzarəti altında yerinə yetirilən fiziki aktivlik bir qrup onkoloji xəstələrin səhhətini yaxşılaşdırır. Müxtəlif müşahidələrdə aşkar olunmuşdur ki, aerob və anaerob məşğələlərin növbələşdirilməsi ürək-damar sisteminin, skelet əzələlərinin, bədəndə əzələ-piy nisbətinin müsbət dəyişikliklərinə gətirib çıxarır 25 . Tədqiqatlar göstərmişdir ki, fiziki məşğələlər ümumi zəifliyi, psixososial distressi, depressiyanı azaldmaqla həyat keyfiyyətini və əhval-ruhiyyəni yaxşılaşdırır 4 . Məsələn, aerob və qeyri-aerob tapşırıqları yerinə yetirən prostat vəzi xərçəngi olan xəstələrdə bədən çəkisi və piyada gəzinti müddəti artmışdır (B) 23 ;
əzələ kütləsinin artması müşahidə edilmişdir (B) 23 . Fiziki aktivliyin əhəmiyyətini müəyyənləşdirən tədqiqat göstərmişdir ki, onkoloji xəstəliklə əlaqədar yorğunluq dərəcəsinin azalması və fiziki aktivliyin artması arasında xətti asılılıq mövcuddur
23 . Fiziki aktivlik həmçinin həyat keyfiyyətinin klinik əhəmiyyətli yaxşılaşmasına gətirib çıxarmışdır və bu vəziyyət məşğələlər bitdikdən sonra da saxlanılmışdır (B) 23 .
xəstələrdə əllər üçün intensiv aerob məşğələlərin
effektivliyini və limfatik ödemin dərəcəsinin azaltmasını sübut edən çoxlu sayda tədqiqatlar mövcuddur 23 .
xəstələrdə artmış yanaşı xəstəliklərin (şəkərli diabet, ürək-damar xəstəlikləri) meydana çıxma riskini azaltmaq mümkündür (Cədvəl 3).
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 14
aktivlik dərəcələri Onkoloji nozologiya Fiziki aktivlik dərəcələri Sağlamlıqla bağlı gözlənilən nəticə Süd vəzi xərçəngi Orta dərəcəli fiziki aktivlik Yanaşı xronik xəstəliklərdən maksimum müdafiə Kolorektal xərçəng Orta dərəcəli fiziki aktivlik Yanaşı xronik xəstəliklərdən maksimum müdafiə Prostat xərçəngi Orta dərəcəli fiziki aktivlik Yanaşı xronik xəstəliklərdən maksimum müdafiə Yumurtalıq xərçəngi Orta dərəcəli fiziki aktivlik Yanaşı xronik xəstəliklərdən maksimum müdafiə Baş və boyun xərçəngi Yüngül fiziki aktivlik Yanaşı xronik xəstəliklərdən müdafiə və daha yüksək dərəcəli fiziki aktivliyə hazırlıq Endometrianın xərçəngi Yüngül fiziki aktivlik Yanaşı xronik xəstəliklərdən müdafiə və daha yüksək dərəcəli fiziki aktivliyə hazırlıq Ağciyər xərçəngi Yüngül fiziki aktivlik Yanaşı xronik xəstəliklərdən müdafiə və daha yüksək dərəcəli fiziki aktivliyə hazırlıq Fiziki məşğələlərin onkoloji xəstələrə bir sıra müsbət təsirlərinin olması ilə yanaşı, bəzi hallar belə xəstələrin fiziki aktivlik qabiliyyətinə təsir edə bilər. Bəzən isə, aparılan müalicənin təsiri nəticəsində fiziki məşğələlərlə bağlı zədələnmə riski və yan təsirləri arta bilər. Buna görə aşağıdakı ehtiyat tədbirlərini qeyd etmək lazımdır:
normallaşanadək, gündəlik məişət aktivliyi istisna olmaqla, fiziki məşğələləri təxirə salmalıdırlar
göstəriciləri normallaşanadək ümumi gimnastika zalları və su idmanı hovuzlarından istifadəni dayandırmalıdırlar. Həmçinin sümük iliyi transplantasiyası olunmuş xəstələrə də transplantasiyadan sonrakı bir il ərzində bu cür fiziki aktivliyin təxirə salınması məsləhət görülür
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 15
Olduqca zəifləmiş onkoloji xəstələr adi fiziki aktivlik proqramları yerinə yetirə bilməzlərsə, onlara gündə 10 dəqiqəlik yüngül fiziki aktivlik tövsiyə olunur
səbəbindən xlorla hər hansı kontaktdan qorunmalıdırlar (məsələn, üzgüçülük hovuzunda)
suyu və ya başqa növ vasitəsilə mikroorqanizmlərlə kontaktlardan qorunmalı və ya bunlardan imtina etməlidirlər, belə ki, bu cür kontakt infeksiyanın inkişafı və həmçinin kateterin yerdəyişməsi ilə nəticələnə bilər
yanaşı xəstəlikləri olan xəstələr fiziki aktivlik proqramının dəyişdirilməsi üçün müalicə həkiminin əlavə konsultasiyasını almalıdırlar
Ağır periferik neyropatiyası və ya ataksiyası olan xəstələrdə zədələnmiş ətraflarda hərəkət məhdudluğu və tarazlığın saxlanmasının pozulması ola bilər. Belə hallarda, məsələn, qaçış hərəkətləri yerinə velotrenajor daha pozitiv effekt verə bilər Yuxarıda göstərilənləri nəzərə alaraq tövsiyə olunur ki,
xəstə diaqnoz qoyulduqdan və ya müalicə bitdikdən sonra mümkün qədər tez hipokineziyadan imtina etsin və normal fiziki aktivliyə qayıtmağa çalışsın.
Yüngül dərəcəli fiziki aktivlik ümumiyyətlə fiziki aktivliyin olmamasından daha yaxşıdır; verilən tapşırıqların artıqlaması ilə yerinə yetirilməsi zamanı sağlamlığa əlavə pozitiv effektin əldə olunacağı ehtimal olunur. Bir məşqin minimal davametmə
bütün həftə boyunca paylanmalıdır. Bundan əlavə, yetkin yaşında olan şəxslər müqavimətlə yerinə yetirilən hərəkətləri həftədə ən azı 2 dəfə bütün əzələ qruplarının iştirakı ilə yerinə yetirməlidirlər. 65 yaşdan yuxarı şəxslərin də imkan daxilində bu tövsiyələrə əməl
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 16
etmələri məsləhətdir. Amma bu yaşda olan xəstələrdə yanaşı xəstəliklər səbəbindən aktivlik imkanları məhdudlaşarsa, onlar öz imkanları yol verdiyi həcmdə fiziki aktivliyi yerinə yetirməlidirlər. Dəyişilmiş stereotipli həyat tərzi Mövcud olan məlumatlar əsasında onkoloqlar pasiyentlərinin 10%-dən azının ilkin müalicə zamanı və yalnız 20-30%-nin müalicədən sonrakı reabilitasiya müddətində aktiv olacağını gözləyə bilərlər 23 . Beləliklə, davranış stereotipin dəyişdirilməsinə yardım edilməsə, onkoloji xəstələrin əksəriyyəti fiziki aktivlikdən tam bəhrələnə bilməyəcəklər. Onkoloji xəstələrin həyat tərzində müəyyən dəyişikliklərin edilməsi məqsədəuyğundur. Bəzi uğurlu tədqiqatlara əsaslanaraq təlimatçının rəhbərliyi altında qısamüddətli məşğələləri, telefonla məsləhətləri, istək və arzuları düzgün istiqamətləndirməyi, çap materiallarının istifadəsini tövsiyə etmək
olar. Cədvəl 4-də orta və intensiv fiziki aktivlik dərəcələri üçün nümunələr verilmişdir Cədvəl 4. Orta və intensiv dərəcəli fiziki aktivliklərin nümunələri 19
Orta dərəcəli aktivlik (bu zaman sadəcə söhbət etmək mümkündür, lakin zümzümə etmək
İntensiv dərəcəli aktivlik (fasiləsiz olaraq cəmi bir neçə söz demək mümkündür)
Velosipedlə üfüqi istiqamətdə 16 km/saat sürətlə hərəkət
Topla idman oyunları (beysbol, voleybol)
Stolüstü tennis (iki nəfərlik)
Əlil arabasından istifadə
Erqometrlərdən istifadə
Sürətli yeriş
Su aerobikası
Velosipedlə yoxuş istiqamətində 16 km/saat və ya daha artıq sürətlə hərəkət
Bağçada ağır iş (qazma, doldurma)
İpatdı hərəkətləri
Döyüş növləri (məsələn karate)
Qaçış
Əksərən qaçış tələb edən idman növləri (basketbol, xokkey, futbol)
Sürətli üzmə
Tennis (bir nəfərlik)
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 17
aktivlik xüsusiyyətləri Yoğun bağırsaq xərçəngi Epidemioloji, klinik və laborator məlumatlar göstərir ki, fiziki aktivlik, qidalanma və piylənmə yoğun bağırsaq xərçənginin
əmələ gəlməsi riskinə əhəmiyyətli təsir göstərən faktorlardır 24 . Son onilliklər ərzində getdikcə artan sayda tədqiqatlar nəticəsində bu faktorların fiziki fəallığa, həyatın keyfiyyətinə və yorğunluq hissinin azalmasına müsbət təsiri göstərilmişdir 30 . Bir sıra tədqiqatlarda göstərilmişdir ki, gimnastik məşğələlər
və ya oyunlarla fiziki aktivliyin artması həyat keyfiyyətinin, fiziki statusun yaxşılaşması və yorğunluğun azalması ilə müşayiət olunur 3,11
. Aerob fiziki məşğələləri daha aktiv yerinə yetirən
şəxslərdə həyat keyfiyyəti, fiziki status və psixoloji distress göstəriciləri başqalarına nisbətən daha çox yaxşılaşmışdır. Yoğun bağırsaq xərçəngi olan onkoloji xəstələrdə fiziki aktivlik xərçəngin residiv riskini azaldaraq xərçənglə bağlı ölüm və ümumi ölüm göstəricilərinin də azalmasına səbəb olmuşdur. Bu xəstələrə ürək-damar və xərçəng xəstəliklərinin profilaktikası məqsədi ilə sağlam bədən çəkisini qorumaq, müntəzəm olaraq fiziki aktivliklə məşğul olmaq, düzgün balanslaşdırılmış qida qəbulu tövsiyə edilir. Yoğun bağırsaq xərçəngi olmuş və müalicə olunaraq sağalmış onkoloji xəstələrdə fiziki aktivliklə residivlərin baş verməsi, xərçəngdən ölüm və ümumi ölüm göstəriciləri arasında əks korrelyasiya müəyyən edilmiş və bu yuxarıda göstərilmiş
göstəricilərin hər birinin təqribən 50% yaxşılaşması ilə müşayiət olunmuşdur (B) 23 . İki tədqiqatın nəticələrinə görə həftədə 6 saatlıq orta intensivlikli fiziki aktivlik xəstəliyin residiv riskinin və xəstəlikdən ölüm göstəricisinin təqribən 50% azalmasına səbəb olmuşdur (A) 23 . Süd vəzi xərçəngi Süd vəzi xərçəngi olan xəstələrdə fiziki aktivliyin təsiri ilə əlaqədar çoxlu tədqiqatlar və sistematik şərhlər vardır 4,17,18
. Bir sıra randomizə olunmuş tədqiqatlarda fiziki aktivlik belə xəstələrin həyat keyfiyyəti, fiziki statusu, oksigenin maksimum mənimsənilməsi göstəricilərinin statistik əhəmiyyətli yaxşılaşmasına və həmçinin
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 18
yorğunluq dərəcəsinin azalmasına səbəb olmuşdur (A) 23 . Həmin
xəstələrin daxil olduğu digər tədqiqatların nəticələrinə görə diaqnoz qoyulduqdan sonra fiziki aktivlik xəstəliyin residiv riski və xəstəlikdən ölüm göstəricilərini müvafiq olaraq 24% və 34%, ümumi ölüm göstəricisini isə 41% azaltmışdır (B) 23 .
təkmilləşməsindən sonra belə süd vəzi xərçəngi olan onkoloji xəstələrdə limfatik ödem problem olaraq qalmaqdadır. Hesab olunur ki, limfatik ödemi olan və limfatik ödem riski yüksək olan xəstələrdə aerob fiziki aktivlik təhlükəsizdir və limfatik ödemin tezliyinin azalması üçün effektivdir. Xəstələrə müvafiq sıxıcı geyim elementləri və xüsusi hazırlıqlı MBT mütəxəssisinin nəzarəti altında intensivliyi tədricən artan məşğələlər tövsiyə olunur. Bundan başqa, piyləmənin limfatik ödemin əsas risk faktoru olduğunu nəzərə alaraq izafi kütləli xəstələrə arıqlama məsləhət görülür. Yadda saxlamaq lazımdır ki, qidalanmanın və fiziki aktivliyin optimallaşdırılması süd vəzinin birincili xərçənginin təkrar (digər süd vəzisində) əmələgəlmə riskini və süd vəzi xərçəngi olan xəstələrdə xüsusilə əhəmiyyətli olan ürək-damar xəstəliklərinin əmələgəlmə riskini azaldır. Daha vacib, əhəmiyyətli və diqqətəlayiq odur ki, süd vəzi xərçəngi olan xəstələrin sağlam bədən çəkisinə nail olması və onun saxlanılması yaxşı balanslaşdırılmış qidalanma və müntəzəm fiziki məşğələlər hesabına olmalıdır. Süd vəzi xərçəngi olan xəstələrdə diaqnoz qoyulduqdan sonra fiziki aktivlik süd vəzi xərçənginin residiv riskini və məhz bu xəstəliklə bağlı ölüm göstəricisini azaldır (A) 23 .
Tədqiqatlar göstərmişdir ki, bədən kütləsi indeksinin (BKİ) artması və hipokineziya uşaqlıq xərçəngi olan xəstələrin həyat keyfiyyətinin pisləşməsi ilə müşayiət olunur 2,5,15
. Yumurtalıqların xərçəngi Müasir məlumatlar bədən kütləsi, qidalanma və fiziki aktivliyin yumurtalıqların xərçəngində yaşama göstəricisinə təsirinin mümkünlüyünü
qeyd edirlər; fiziki aktivlik isə eyni zamanda bu xəstələrdə həyat keyfiyyətini də yaxşılaşdırır 16 .
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S əhiyy
ə Nazirliyinin İctimai S əhi yy
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 19
Yetkin şəxslərdə sistematik şərhlərin məlumatlarına görə fiziki aktivlik bədəndə əzələ-piy nisbətini, kardiorespirator
sistemin funksional vəziyyətini, əzələ gücünü, fiziki statusu, həyat keyfiyyətini yaxşılaşdıra və yorğunluğu azalda bilər 6,31 .
Bir sıra klinik tədqiqatlarda ağciyər xərçəngi olan müəyyən xəstələrdə fiziki aktivliyin mümkünlüyü göstərilmişdir 9 . Belə xəstələr arasında əməliyyata qədər fiziki aktivliklə məşğul olanlarda fiziki yükləməyə dözümlülük artmışdır, lakin bu bilavasitə həyat keyfiyyəti göstəricilərinə təsir etməmişdir. Ağciyər xərçəngi olan xəstələrdə fiziki aktivliyə aid tövsiyələri fərdi yanaşma əsasında formalaşdırmaq məsləhət görülür. Bu zaman əsas məqsəd normal bədən kütləsinin qidalanma və fiziki aktivliklə korreksiyasıdır. Prostat vəzi xərçəngi Tədqiqatlarda prostat vəzi xərçəngi olan kişilərdə müalicənin müxtəlif mərhələlərində fiziki aktivliyin, xüsusilə müqavimətlə yerinə yetirilən
məşğələlərin təsiri araşdırılmış və
onların skelet əzələlərinə, funksional vəziyyətə, dözümlülüyə və həyat keyfiyyətinə müsbət təsiri müəyyən edilmişdir 12,26,28 . Androgenlərin deprivasiyasına yönəlmiş müalicə və ya farmakoterapiyasız şüa müalicəsinə başlanan xəstələrdə müqavimətlə yerinə yetirilən məşğələlər qısa və uzunmüddətli dözümlülük, həyat keyfiyyəti, aerob yükləmə potensialı, aşağı və yuxarı ətrafların dinamometriya göstəricilərini yaxşılaşdırmış və bədəndə piylərin artmasının qarşısını almışdır. Aerob fiziki aktivlik funksional vəziyyəti
və
qısa müddətli dözümlülük göstəricilərini yaxşılaşdırmışdır. Prostat vəzi xərçəngi olanlarda
müəyyən edilmişdir ki, fiziki aktivlik bu xəstəliklə
bağlı ölüm göstəricisi 60%, ümumi ölüm göstəricisi isə
50% azalmışdır (B) 23 .
Prostat vəzi xərçəngi
diaqnozu qoyulmuş kişilər xüsusilə adı çəkilən xəstəlikdə ölümün əsas səbəbi olan ürək-damar xəstəlikləri riskinin azaldılması üçün sağlam bədən çəkisinin əldə olunmasına və qorunmasına çalışmalı, fiziki aktiv həyat tərzi keçirməlidirlər.
Klinik protokol Az ərbaycan Respublikas ı S
əhiyy ə Nazirliyinin İctimai S əhi
yy ə v
ə İslahatlar M ərk əzind
ə haz ırlanm
ış dı r. 20
İki tədqiqatın nəticələri göstərmişdir ki, həftədə 3 saatlıq orta intensivlikli fiziki aktivlik (məsələn, sürətli yeriş, yavaş tempdə qaçış) prostat vəzi xərçəngindən ölüm göstəricisini 30%, xəstəliyin inkişafı sürətini isə 57% azaltmışdır (A) 23 . Yüklə 439,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|