Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN DİLİNİN SAFLIĞI UĞRUNDA MÜBARİZƏDƏ “MOLLA NƏSRƏDDİN” JURNALININ ROLU Açar sözlər
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 122
Lamiə Nizami qızı Nağıyeva Gəncə Dövlət Universitetinin Ümumi pedaqogika kafedrasının baş müəllimi Lamie.7530@gmail.com
magazine, enlightenment movement.
Görkəmli rus alimi K.D.Uşinski «Ana dili» məqaləsində yazırdı: «Xalqın dili onun mənəvi həyatının heç bir vaxt solmayan və daim təzədən çiçəklənən, tarix sərhədlərindən çox uzaqlarda başlamış boyasıdır. Dildə bütün xalq və onun bütün vətəni canlanmış olur. Vətənin göyü, onun havası, fiziki hadisələri, iqlimi, çölləri, dağ və düzənlikləri, meşə və çayları, fırtına və tufanları xalq ruhunun bütün yaradıcılıq qüvvəsi ilə ana dilində fikirlərə, şəkillərə və səslərə çevrilir. Dil xalqın içərisində ölüb gedənləri, yaşamaqda olanları və gələcək nəsilləri böyük tarixi və canlı bir tam şəklində birləşdirən ən canlı, ən məhsuldar ən möhkəm əlaqədir. Dil nəinki xalqın həyatiliyini özündə ifadə edir, o eyni zamanda məhz həyatın özüdür. Ana dili məhv olarkən xalq artıq yox olur. Xalqın ağzında dili hələ yaşadıqca xalq da yaşayır» [1, 56]. Ona görə də dünyanın tərəqqipərvər maarifçi insanları təlimin ana dilində aparılmasını zəruri və vacib saymışlar. Tarixin müxtəlif dövrlərində imperiyalar ayrı-ayrı xalqların milli dildə təliminə qadağa qoymuş, xırda xalqları assimiliyasiyaya uğratmaq məqsədi ilə imperiya siyasətini reallaşdırmağa çalışmışlar. Həm Şərq, həm Qərb ölkələrində yaranan imperiyalar əsarət altına aldıqları xalqların ana dilində təhsil almasına müxtəlif səbəblərlə mane olur, hakim xalqın dilində yazmağı, oxumağı və danışmağı həyati şərt kimi irəli sürürdülər. M.F. Axundov tərəfindən əsası qoyulan demokratik maarifçilik hərəkatının daha da qüvvətlənməsi və genişlənməsi, onun üzərində demokratik ideyaların inkişafı həmin dövrə təsadüf edir. Xalqı mövhumat buxovundan xilas etmək, bəsirət sahibi etmək, maarifləndirmək, onlara insanlıq hüquqlarını başa salmaq və tərəqqiyə çatdırmaq üçün Azərbaycan maarifpərvərləri böyük səylə çalışır və bu işdə ana dilinin rolunu yüksək qiymətləndirirdilər. Bu da təbii idi. Çünki dünyanın bütün xalqları kimi Azərbaycan xalqı da gənc nəslin təlim-tərbiyə işinə ana dilindən başlamışdır. Uşaq ana dilində anasının zümzüməli laylalarının sədaları altında dərin yuxuya getmiş, yuxuda qızıl gülün içində şirin yuxu tapmışdır. Hər bir millətin özünə məxsus ana dili var ki, onun məxsusi malıdır. Ana dili millətin mənəvi diriliyidir, həyatın mayəsi mənziləsindədir. [2, 271]. Azərbaycan maarifpərvərləri xalq maarifi uğurundakı mübarizəni, xalqı maarifləndirməyin ən güclü silahı olan ana dilinin saflığı və inkişafı uğurundakı mübarizə ilə əlaqələndirirdilər. Azərbaycan maarifpərvərləri ana dilinin və ana dilində aparılan təlimin ictimai-pedaqoji əhəmiyyətini dərk edərək, Azərbaycan məktəblərinin ana dilində olmasını, ana dilinin tədrisinin yaxşılaşdırılmasını, milli-mənəvi dərkin ən mühüm atributu hesab etmiş, dilin saflığı, zənginliyi, ədəbi dilin yaradılması uğrunda mübarizə aparmış, ərəb əlifbasının törətdiyi çətinlikləri tənqid etməklə kifayətlənməmiş, əlifba islahatının həyata keçirilməsi üçün böyük inamla fəaliyyət göstərmişlər. XX əsrin əvvəllərində təlimin ana dilində aparılması uğrunda C. Məmmədquluzadənin misilsiz xidmətləri olmuşdur. O, ana dilinin xüsusi təlim fənni kimi tədris edilməsi üçün yorulmaq bilmədən mübarizə aparmışdır. O, ana dilinin tədrisini yaxşılaşdırmaq məsələsindən danışarkən bu dilin mühüm incəliklərini öyrənmək məsələsinə ciddi fikir verilməsini tələb edirdi. Ədib ana dilinin tədrisini yaxşılaşdırmaq, onun keyfiyyətini yüksəltmək məsələlərindən danışarkən dilin təmiz və səlistliyini gözləməyə xüsusi fikir verilməsini tələb edirdi. Onun fikrincə, dili sadəcə bilmək kifayət deyildir, onu dərin məhəbbətlə sevmək lazımdır. Elə buna görə də böyük ədib «hökumət qoymur məktəblərdə ana dilimizi öyrənək»-deyən bu kimi üzdəniraq «ziyalılara» müraciətlə: «Bir saatlığa tutaq ki, hökumət qoymur məktəblərimizdə ana dilimizi öyrənək. Tutaq ki, bunu hökumət qoymur, ana dilimizi istəməyi, ana dilimizə məhəbbət etməyi, ana dilimizi xoşlamağı kim qoymur?» O,
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 123
dilimizdə ərəb, fars sözlərinin işlənməsinə qarşı çıxaraq saf, səlis ana dili uğrunda mübarizə aparırdı. C. Məmmədquluzadə ana dilimizi sevir, onu böyük həvəs və ustalıqla öyrədirdi. Ona görə də böyük ədib həmin dilin təmizliyi, saflığı uğrunda mübarizə aparmaqla bərabər, onun geniş əhali arasında yayılması və təlimin ana dilində aparılması uğrunda da səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Bunun üçün o, ana dilində danışmaq və yazmağın zəruri olmasını qeyd edirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının ana dilində çap edilməsindən bəhs edərkən yazırdı: «Biz bu dilə o səbəbdən ana dili adı qoyuruq ki, bu dildə yazı yazanda ortalığa ana söhbəti gələndə «ana»nı, «ana»da yazırıq, amma qeyri-yazarlarımız, xah o vədə, xah indi yazılarında «ana» ləvsi rast gələndə, «ana» sözü əvəzinə «madər» yazırlar. «Ana»nı «madər» yazanlar və «ata»nı «pədər» yazanlar, dəxi qeyri–türk sözlərini də, habelə səbəbsiz yerə fars və ərəb sözlərinə dəyişirlər. Hətta hər gün yediyimiz çörəyi bəyənməyib «nan» yeyirdilər və indi də yeyirlər. ..Hələ «pədər» və «madər» və «nan» sözləri səhldir. Ərəb və fars dilindən elə bir xoruz səsi eşitməmiş kəlmələr və ibarələr lüzumsuz yerə işlədirdilər ki, dəxi onları ərəb və farsca az savadlılar oxuyub başa düşmürdü» [3, 724-725]. C. Məmmədquluzadə Azərbaycan dilinin sadəliyi və saflığı uğrunda mübarizə apararkən onun müstəqil fənn kimi tədris planlarına daxil edilməsi və ona verilən saatların isə artırılmasını tələb edirdi. O, «Tifliskiy listok» qəzetində nəşr etdirdiyi «Tatarskiy yazık v novoy naçalnoy şkole» adlı məqaləsində və eləcə də, «Müsəlman dərsi» adlı felyetonunda o zamankı məktəblər üçün tədris planı tərtib edən komissiyanın işini tənqid edir, ana dili dərslərinə əhəmiyyət verilmədiyini qeyd edir, onun tədrisi üçün verilən saatların artırılmasını tələb edirdi. Bu haqda müəllif sonralar öz xatirələrində yazırdı: «O vaxtlar hökumət təsis edən məktəblərin proqramında xala-xətrin qalmasın babətindən həftədə bir neçə saat türk dərsi deyilirdi, qalan dərslər rus dilində gedirdi və bununla bərabər xah həmən şəhər məktəbində və xah sonra təsis etdiyi Qori Seminariyasında türk dili müəllimləri məhz məvaciblərini ayın 20-də almaq şövqü ilə bizə dərs verirdilər. Bir surətdə ki, o, vədlər türk müəllimlərinin artıq zəhmət çəkmələrinə mədrəsə müdirləri özləri də razı deyildilər» [4, 469]. C. Məmmədquluzadə sonra fikrini davam edərək yazırdı: «Məsələn, türk dilinin proqramda varlığı yoxluğuna bərabər idi. Beş ilin müddətində əgər qabaqlarda molla yanında bir şey oxumamış olsaydı, adımı düz yazmaq qədərincə türk dilini öyrənə bilməyəcəkdim. Onun üçün da mən özüm də və yoldaşlarım da, yay fəsilləri və təhsili tamam edəndən sonra mollalar hicrəsində xüsusi surətdə dərs oxumağa məcbur olduq ki, bir az-maz müsəlman savadından əxz edə bilək» [4, 471]. C. Məmmədquluzadə ana dilimizin qrammatikasının elmi əsaslar üzərində qurulmasını tələb edirdi. Onun fikrincə, dilin qrammatikası lazımı qədər hazırlanmadığı üçündür ki, hər kəs öz istədiyi kimi yazır və danışır. O, ana dili təlimində yazı işlərinin aparılmasına xüsusi fikir verilməsini tələb edirdi. Azərbaycan maarifçilərinin ana dilində məktəb açmaq fikirlərini C.Məmmədquluzadə ürəkdən bəyənmiş və «Molla Nəsrəddin» jurnalını da ana dilində nəşr etmişdi. C.Məmmədquluzadə ömrünün axırına kimi ana dilinin saflığı, təmizliyi uğrunda mübarizə aparmış, onu hər cür yad təsirlərdən qorumağa çalışmışdır. «Molla Nəsrəddin» jurnalında millətə milli mənlik şüuru aşılamaq, mənəvi dirilik dərsi keçmək üçün təlimin ana dilində aparılması ideyası geniş surətdə təbliğ edilir, ana dilinin tədrisi bütün təlim işinin mərkəzinə qoyulurdu. «Molla Nəsrəddin» jurnalı ilk nömrədən başlayaraq sonuncu nömrəyə kimi ana dilində yazdı. Heç də təsadüfü deyil ki, birinci nömrəsini «…ey mənim türk /azərbaycanlı/ qardaşlarım mən ki, siz ilə türkün açıq ana dili ilə danışıram. Mən onu bilirəm ki, türk dili danışmaq eyibdir və şəxsən elmimin azlığına dəlalət edir. Amma hərdən bir keçmiş günləri yad etmək lazımdır: salınız yadınıza o günləri ki, ananız sizi beşikdə yırğalaya-yırğalaya sizə türk dilində lay-lay deyirdi… hərdən bir ana dilini danışmaq ilə keçmişdəki gözəl günləri yad etməyin nə eybi var! [5] – sözləri ilə başlayan «Molla Nəsrəddin» jurnalı son nömrəyə kimi öz sözünə sadiq qaldı, ana dilinə ehtiram göstərdi və onun fəal təbliğatçısına çevrildi. Jurnalın ilk nömrəsində dərc edilmiş «məcmuəmizə müştəri olanlara nəsihət»də əks mənada başa düşüləcək beş nəsihət verilirdi. Həmin «Nəsihət»də göstərilirdi ki, «məktubları elə bir dildə yazın ki, bir dənə türk kəlməsi olmasın. Türkcə yazmaq eyibdir» [5]. «Molla Nəsrəddin» jurnalı Azərbaycan dilinin varlığı, yaşaması və tərəqqisi üçün ən mühüm vasitəni xalqın siyasi hüquqa malik olmasını, onun rəsmi dövlət dili olması hesab edirdi. Çarizm səltənəti zamanı qeyri-rus millətlərinin, o cümlədən, Azərbaycan xalqının da heç bir siyasi hüququ yox idi. Jurnal hüquq bərabərsizliyinə qarşı mübarizə aparırdı. «Molla Nəsrəddin» jurnalı “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 124
Azərbaycan məktəblərində ana dilinin tədris edilməsini hərarətlə təbliğ etmiş və onun böyük carçısı olmuşdur. Ona görə də jurnalın apardığı mübarizə xalqını sevən, onun gələcəyini düşünən insanlar tərəfindən alqışlanırdı. «Molla Nəsrəddin» jurnalının ortaya atdığı hər bir ideya maarifçilər, maarifpərvərlər, məktəbdarlar tərəfindən dəstəklənir, elmi mübahisələr genişlənirdi. Jurnal öz fikrini açıq yazaraq, xalqı başa salırdı ki, ana dilini unutmaq olmaz, uşaqlarınızı ana dilində oxutdurun, ana dilində məktəblərin açılmasına kömək edin. «Ax, necə arzu edərdim ki, mən də sahibi ixtiyar olub, ürəyimin dərdlərini meydana qoyub intişar edə biləm» [6, 667] deyən böyük maarifçi C. Məmmədquluzadənin arzu etdiyi bu fikirlər Azərbaycanın mütərəqqi fikirli adamlarının hamısını düşündürən ideyalar idi. «Molla Nəsrəddin» jurnalı Azərbaycan xalqına axıra qədər sadiq qaldı, onun özü qədər qədim mədəniyyətinə və dilinə hörmət bəslədi. Ana dilinin əhəmiyyəti və məktəblərdə onun tədrisinin jurnal səhifələrində ardıcıl olaraq irəli sürülməsi Azərbaycan pedaqoji fikrinin inkişafına müsbət təsir edirdi. Bu, mütərəqqi ziyalıları ruhlandırır və onlara yeni qüvvə verirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının irəli sürdüyü bu məsələləri demokratik qüvvələr alqışladılar və ona kömək etdilər. «Dəbistan», «Rəhbər», «Qoç-Dəvət» və digər jurnal və qəzetlər «Molla Nəsrəddin» jurnalının səsinə səs verdilər, onlar da ana dilinin tədrisi və ana dilində məktəblərin açılması ideyasını müdafiə etməyə başladılar. «Molla Nəsrəddin» jurnalının ana dilində oxumaq, ana dilində məktəblər açmaq fikrinə mürtəce qüvvələr əks çıxır, jurnalın irəli sürdüyü yeniliklərə mənfi münasibət bəsləyirdilər. Bu mürtəce qüvvələr getdikcə artırdı. Bu elə bir dövr idi ki, ictimai hüququndan məhrum edilmiş, hüququ tapdalanmış, siyasi şüuru zəif olan milyonlarla savadsız adamları oyatmaq lazım idi. Bu sahədə aparılan mübarizədən jurnal qorxmur və çəkinmirdi, çünki o, xalqla bağlı idi, bu mübarizədə o, xalqa arxalanırdı. Jurnalın yazdığı kimi «Molla Nəsrəddin»i təbiət özü yaratmışdı, zəmanə özü yaratmışdı. «Cəlil Məmmədquluzadə bütün ömrü boyu xalqla bağlı olmuş, iti yazıçı nəzərlərini xalqın həyatına dikib, onu ən incə psixoloji təzahürlərinə qədər öyrənmiş və əks etdirmişdir» [7, 55- 56].
Azərbaycan maarifpərvərləri ana dilində məktəb açmaq, dərs kitabları, proqramlar və s. yaratmaq üçün çalışarkən bu işin həyata keçməsinə mane olanlarla da mübarizə aparmalı olurdular. Sözdə ana dilində danışmağı istəyən, lakin həqiqətdə ana dilini bilməyən, ona hörmət etməyən insanların ikiüzlülüyünü «Molla Nəsrəddin» jurnalı ifşa edirdi. Jurnal «Meymunlar» adlı felyetonunda belə insanları tənqid edərək yazırdı: «hürriyyət və hüquq davası düşəndən indiyədək heç bir müsəlman məclisi olmayıb ki, orda bir obrazovannı müsəlman ayağa durub desin: «hökumət qoymayır məktəblərdə ana dilimizi öyrənəm!». Mollanəsrəddinçilər Azərbaycan dilini bəyənməyən, ana dilinə laqeyd yanaşan, bütün hərəkətlərində, praktik işlərində onun qiymətini alçaldan adamlara qarşı amansız olmuş və onu jurnal səhifələrində ciddi şəkildə tənqid etmişlər. Mollanəsrəddinçilər dilimizi yabançı sözlərlə korlamağa çalışan, bəzi «təhsillilər»ə qarşı çox amansız olmuş və onların nöqsanlarını çəkinmədən tənqid etmişlər. Jurnala görə, belə ziyalılar ana dilimizi yabançı sözlərlə zibilləyir və ümumxalq mövqeyindən uzaqlaşdırırdılar. «Molla Nəsrəddin» jurnalı səhifələrində ana dilinin saflığı uğrunda mübarizəyə dair çoxlu felyetonlara, şeirlərə, son xəbərlərə, hekayələrə, Qafqaz xəbərlərinə, maraqlı şəkillərə və karikaturalara rast gəlmək olar. Bunlardan «Dili tutulub», «Dil», «Ana dili», «Meymunlar», «Bizim obrazovannılar», «Əvvəlinci məktub», «İkinci məktub», «Misyonerlər» və s. göstərmək olar. «Molla Nəsrəddin» jurnalı «Ana dili» adlı məqaləsində dilimizi hörmətdən salan, onu yabançı sözlərlə korlayan ziyalıları kəskin şəkildə tənqid edirdi: «Hər millətin özünə məxsus ana dili var ki, onun məxsusi malıdır. Ana dili millətin mənəvi diriliyidir, həyatının mayəsi mənziləsindədir. Ananın südü bədənin mayəsi olduğu kimi, ananın dili də ruhun qidasıdır, hər kəs öz anasını və vətənini sevdiyi kimi ana dilini də sevir». O dövrdə xalqın sürətlə savadlanması, ana dilinin inkişafı üçün ərəb əlifbasının yeni əlifba ilə əvəz olunması çox vacib, həlli təxirəsalınmaz məsələlərdən biri kimi dəyərləndirilirdi. Bu məsələnin böyük ictimai, pedaqoji, metodik əhəmiyyətini dərindən başa düşən C. Məmmədquluzadə onun həyata keçirilməsi uğrunda ciddi səy göstərirdi. O, M.F. Axundovun bu yolda göstərdiyi səy və təşəbbüsü yüksək qiymətləndirir və onun fikrinə ürəkdən şərik çıxırdı. Ərəb əlifbasının nöqsanlarını ətraflı şərh edən böyük demokrat yazıçı belə nəticəyə gəlirdi: «Mən elə “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 125
qanıram ki, nə qədər ərəb əlifbası ilə yazı-pozu edilir, mətbuat tərəqqi tapmayacaq, dil hörmətdən düşəcək, milli ədəbiyyat puç olacaq. O millət qeyri bir güclü millətə qarışıb yox olacaqdır». C. Məmmədquluzadə «Əlifba» və digər məqalə və felyetonlarında ərəb əlifbasının çatışmazlıqlarından ətraflı bəhs etmişdir. Mollanəsrəddinçilər jurnal səhifələrində qeyd edirdi ki, bizim Azərbaycan türklərinin özlərinə məxsus dili vardır. Uzun müddət İran dövlətinin nüfuzu altında qalmaqda dilimiz bir növ fars dilinin qanun və qaydasına tabe edilmişdir, dilimiz o qədər qəliz və dolaşıq olmuşdur ki, indi onu anlamaq belə mümkün deyil [8, 408]. «Molla Nəsrəddin» jurnalı M.F. Axundovun «…türk, fars və ərəb dillərində on beş ilin müddətinədək ancaq bir yarımçıq savad kəsb etməyə qadirik. Səbəbi müsəlman dilində oxumaq çətindir» [9] fikirlərini həmişə müdafiə edirdi. Din nümayəndələrinin dilindən danışaraq «Molla Nəsrəddin» jurnalı kinayəli şəkildə yazırdı: «Mən yenə deyirəm ki, yazımın yüzdə doxsanı ərəb və fars ibarəsi olmasa, türk dili xarab olub gedəcək, türk dili ləzzətdən düşəcək və bunlar keçəndən sonra hər kəs yüzdə doxsan doqquz ərəb və fars kəlməsi işlətməsə heç kəs ona alim deməyəcək» [10]. «Molla Nəsrəddin» jurnalı ana dili məsələsində İlminskiləri, Miroyevləri, Levinskiləri kəskin tənqid edərək deyirdi ki, onlar dilimizi atıb, bizi ruslaşdırmaq istəyirlər! O dövrdə ana dilinin inkişafına mane olan amilləri jurnal belə səciyyələndirirdi: «Bir tərəfdən hürüfat qüsuru, digər tərəfdən dil qüsuru əlimizi və ayağımızı bağlayıb irəli keçməyə qoymur. Qiraət kitablarımızda «ata» və «yaxşı» kimi çox işlənən və əziz sözlər dərman üçün belə axtarılsa, tapılmaz, bu, millətə xəyanət etməkdən başqa bir şey deyildir» [9]. «Molla Nəsrəddin» jurnalı Azərbaycan dilini təbliğ etməklə kifayətlənmir, bu dilin gözəlliyini, böyüklüyünü, əzəmətini tərənnüm edir, bu dildə yazmaqla fəxr edirdi. Jurnal yazırdı ki, Azərbaycanın görkəmli oğulları olan Abbasqulu ağa Bakıxanov, M.F. Axundov, Qasım bəy Zakir, Seyid Əzim Şirvani, Həsən bəy Zərdabi öz əsərlərini, nəsihətnamələrini, dram əsərlərini Azərbaycan dilində yazmışdır, onlar doğma Azərbaycan dilini sevmişlər, onun təmizliyini, səlistliyini, gözəlliyini müdafiə etmişlər, onlar arzu etmişlər ki, uşaqlarımız ana dilində dərs oxusunlar. Bizim yazıçılarımız « ana dilini candildən seviblər və yazılarını açıq və aydın yazıblar, Abbasqulu ağa Bakıxanovun «Nəsihətnaməsi», M.F. Axundovun komediyaları, Hacı Heybət bəy Fədanın «Məkkə nəsihətnaməsi», Hacı Seyid Əzimin mozun Əşar kəlami, Həsənbəy Məlikzadənin Ümum və fününə dair yazdığı kitablar və siyasi məqalələr cümləsi açıq və aydın dildə yazılmış əsərlərdir» [9]. Jurnal dövrünün yazıçı və ədiblərini öz əsərlərini ana dilində yazmağa çağırırdı. Çünki bütün tarix boyu ədəbi dilin inkişafı və möhkəmlənməsində ədib və yazıçıların, şair və jurnalistlərin böyük rolu olmuşdur. Bunu «Molla Nəsrəddin» jurnalı və onun rəhbəri C. Məmmədquluzadə yaxşı dərk etmişdi. Bunun nəticəsi idi ki, jurnalın səhifələrində yazıçılar həqiqi yola çağırılır və onlara düzgün məsləhətlər verilirdi. «…Sair millətlərin həqiqi ədibləri və yazıçıları yaxşı anlayıblar və əsərlərini ana dilində yazmaqla belə millətin əxlaqını düzəldib, ağlına və ruhuna tərbiyə veriblər və verməkdədirlər... rus dilini belə müntəzəm qanun və qaydaya salan və bu dərəcədə onu geniş və zəngin edən onun ədibləri olublar. Hansı rus ədibi olursa-olsun, onun yazdığı əsərləri rus əkinçisi, rus dehqanı oxuyub asanlıqla başa düşür» [9]. Beləliklə, jurnal ana dilini qorumaqla mübarizəni təkcə özü yox, Azərbaycan xalqının yazıçılarını da mübarizəyə çağırır, onlardan kömək istəyirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalı «Ana dili» adlı məqaləsini bu sözlərlə qurtarır: «Millətini sevən, onun mənəvi diriliyinə çalışan, tərəqqisi yolunda əmək sərf edən yazıçılarımızdan, ədiblərimizdən və şairlərimizdən çox-çox təvəqqe edirik ki, dillərini asanlaşdırsınlar, ana dilindən uzaq düşməsinlər, meymunluqdan əl çəksinlər, fikirlərini açıq və sadə dildə yazsınlar, ta ki, xalq onların yazdıqlarını oxuyub anlasın, düşünsün və ayılsın. Ancaq bu yolla yazan ilə oxuyan arasında dostluq, ittifaq və birlik əmələ gəlir» [9]. Mədəniyyətin tərəqqisi, onun ana dilinin inkişaf etməsindən çox asılıdır. Bunsuz milli mədəniyyət yaratmaq olmaz. Bunsuz ittifaq bağlamaq olmaz, xalq bir-birini anlaya bilməz, ünsiyyət yaranmaz, bunsuz milli məktəblər təşkil etmək olmaz, bunsuz sadə adamlara dövrün inqilabi, demokratik tələbləri ilə əlaqədar olan nəcib hisslər aşılamaq olmaz, milli dil olmasa o xalqın inkişafı dayanır, «ana dili» məhv olarsa, xalq artıq yox olar deyən Uşinskinin sözlərini «Molla Nəsrəddin» jurnalı ürəkdən alqışlayırdı.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 126
«Molla Nəsrəddin» jurnalı sübut edirdi ki, Azərbaycan məktəblərində təlim ana dilində aparılmalıdır, ana dili təlimin mərkəzində durmalıdır. Ana dili vasitəsilə biz məktəblərdə başqa fənləri öyrənməklə, xalqımız tərəfindən əsrlər boyu əldə edilən nə varsa onu tez və asan öyrənə bilərik. Jurnala görə ana dilində öyrədilməyən bilikləri uşaq həzm edə bilmir, onun zehnində özünəməxsus yer tuta bilmir, çətinlik çəkir, çox vaxt sərf edir. «Molla Nəsrəddin» jurnalı ana dilinin əhəmiyyəti haqqında danışarkən və ana dilində məktəblərin açılmasını ehtirasla irəli sürərkən rus xalqının dilinə, onun mədəniyyətinə yüksək qiymət verir və uşaqlarımızın rus dilini də öyrənmələrini müdafiə edirdi, jurnal «rus-tatar» məktəblərinin genişlənməsini həmişə ön planda verirdi. C. Məmmədquluzadə və onun ətrafında toplaşan mollanəsrəddinçilər «rus-tatar» məktəblərinin çoxalmasına çalışırdılar. Çünki «rus-tatar» məktəbləri təlimin forma və məzmununa görə mollaxanalardan çox yüksək üstünlüklərə malik idi. «Molla Nəsrəddin» jurnalı bu üstün cəhətləri yaxşı başa düşürdü. Jurnalın fikrincə, rus dilini bilməklə rus xalqı ilə möhkəm əlaqə saxlamaq olar, onların maarif, mədəniyyət, elm və ədəbiyyatından və bunun vasitəsilə dünya mədəniyyət xəzinəsindən yaxşı istifadə etmək mümkündür. Rus dilini öyrənib, rus mədəniyyətindən istifadə edilsə də, lakin geniş xalq kütləsi içərisinə savadı, maarifi yaymaqdan ötrü bunlar kifayət deyil, bunu ancaq ana dili vasitəsilə etmək olar, ana dili vasitəsilə xalqı geniş şəkildə maarifə, təhsilə, məktəbə cəlb etmək olar. Ona görə də jurnal təhsilin ana dilində aparılmasına çalışırdı. C. Məmmədquluzadə «rus-tatar» (Azərbaycan) məktəblərində ana dilinin tədrisinin və öyrənilməsinin o qədər də yaxşı olmadığını göstərirdi. O, «Tərcümeyi-halın» adlı məqalədə yazırdı ki, o vaxtlar hökumət təsis etdiyi məktəblərin proqramında xala xatırın qalmasın, babətindən həftədə bir neçə saat türk (Azərbaycan) dili verirdi. Qalan dərslər rus dilində gedirdi. Bu fikri o, «Dili tutulub» adlı məqaləsində daha kəskin şəkildə irəli sürürdü. Orada ana dilinin başdan soyutma bir neçə saat öyrədilməsini insanın ölümü kimi qiymətləndirirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalı «rus-tatar» (Azərbaycan) məktəblərində dərs verən müəllimlərə yüksək qiymət verirdi. Jurnalın fikrincə «rus tatar» (Azərbaycan) məktəblərində dərs deyən müəllimlər molla məktəblərində dərs deyən mollalarla müqayisə edilməyəcək dərəcədə dururlar. Bunlar pedaqoji təhsil almış müəllimlərdir. Lakin bəzi müəllimlər də var ki, onlar nə Azərbaycan və nə də rus dilini yaxşı bilmədikləri halda, həmin məktəblərdə dərs verirlər. Jurnal belələrini tənqid edir, onların Azərbaycan dilini mükəmməl bilmədiklərini açıb göstərir və ona istehzalı şəkildə «Molla Nəsrəddin» gülüşü ilə gülürdü. Bu məsələ «Gəncədən məktub» adlı məqalədə daha aydın verilir. Həmin məqalədə şagirdlər «Molla Nəsrəddin» jurnalına yazırlar ki, «Biz dərs deyən müəllimin dilini başa düşmürük, çünki o fars və ərəb dilində danışır. Soruşanda deyir ki, bunlar ana dilidir». A kişi, insaf elə, vallah nə bizim analarımızın belə dili var, nə də nənələrimizin» [11]. Sonra məktəb şagirdləri «Molla Nəsrəddin» jurnalına sual verərək belə deyirdilər: «İndi, ay molla əmi, biz qalmışıq məəttəl, barı bizi başa sal görək bu dil nə dilidir. «Bakıdan məktub» felyetonunda oxuyuruq: «Biz pervı russki-tatarski şkolanın posledniy klassının uçenikləri qospodin Molla Nəsrəddinnən prasit edirik ki, bizim bu jalobamızı öz jurnalında napeçat eləsin. Bu səhərlər prixodit eləyirik şkolaya görürük şkolanın dverləri zapiratdı. İstər dojd yağsın, istər veter olsun biz gərək tri çasa duraq şkolanın dverinin qabağında və uçitelin qorxusundan smelit eləyə bilmirik ki, qapını ustiçat edək. Axırı, nakanes uçitel qapını atvarit eləyir. Yeyboğ, gözləri elə olur ki, krasnı yabloka oxşayır. Bizə deyir - ay svoloçlar, məni niyə bespokoit eləyirsiniz. Mən çetari çasa yatmışam» [12]. «Molla Nəsrəddin» jurnalı bununla qeyd edirdi ki, müəllimlər hər iki dili yaxşı bilmədikləri üçün nəinki özlərini, həm də dərs verdikləri şagirdləri korlayırlar. «Ana dili» felyetonunda ali təhsil almış azərbaycanlıların Azərbaycan dilində danışmadıqlarını tənqid edərək yazırdı ki, ali təhsil almış bir cavan məktəbi qurtarıb evinə gəlir. Bununla görüşə gələn molla əvvəl ərəbcə, sonra farsca onunla söhbət edir. Ali təhsilli anlamır, oğlan rus dilində danışır, bu zaman molla heç bir şey anlamır. Nəhayət onlar bir-birlərini anlamayaraq ayrılırlar. Bu söhbətə qulaq asan ana otağa gəlib oğluna deyir ki, mən başa düşmədim, siz nə dildə danışırsınız. Oğlan cavab verir: «Ana, mollaynan biz ana dili danışırıq». Anası deyir: «Yazıq ana dili». Beləliklə, 3 nəfər azərbaycanlı bir-birini başa düşmədən ayrılırlar. «Molla Nəsrəddin» jurnalının ana dili sahəsində tutduğu mövqe çox mütərəqqi və düzgün olmuşdur, ona görə də böyük xalq kütləsi onu sevə-sevə oxuyurdu. «Molla Nəsrəddin» jurnalında |