AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adina əDƏBİyyat institutu
«Danişməndani-Azərbaycan» təzkirəsinin tərcümə-
Yüklə 2,87 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
- Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 67 II FƏSİL
|
1.4. «Danişməndani-Azərbaycan» təzkirəsinin tərcümə- sinin orijinalla müqayisəsi «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsinin 1935-ci ildə The- randa fars dilində nəĢr olunan nüsxəsi ilə 1987-ci ildə Bakıda nəĢr olunan tərcümə nüsxəsinin müqayisəsi də tədqiqat iĢinin bir parça- sıdır. Təzkirə Qafar Kəndli və Ġsmayıl ġəms tərəfindən tərcümə Könül Nəhmətova 64 olunaraq 1987-ci ildə Bakıda kiril əlifbası ilə çap edilmiĢdir. * Tərcüməçilər tərəfindən təzkirəyə yazılan müqəddimədə aĢağıdakı qeydlər diqqəti çəkr: 1) Əsərin orijinalında Ģəxsiyyətlərin, eləcə də qəzet və jurnalların adı əski əlifba sırası ilə, tərcümədə isə yeni (krill – K.M.) Azərbaycan əlifbası sırası ilə verilir; 2) Kitabda göstərilən əsərlərin adı olduğu kimi saxlanılmıĢ, ilk dəfə hallanan kitabın qarĢısında onun tərcüməsi də verilmiĢdir. 3) «Azərbaycanda çıxmıĢ qəzetlər» daxil edilmiĢdir. Təzkirənin orijinalında müqəddimə olaraq «Milli ġura Məclisinin sədri Ağayi Həsən Ġsfəndiyari (MöhtəĢəmüs-səltənə) cənabları» tərəfindən əsərə rəy verilmiĢdir. Müəllif Məhəmmədəli Tərbiyətin əsərinin o dövr üçün əhəmiyyətindən bəhs edərək yazırdı: «KeçmiĢlərdən bizə çatan məlumatların tədqiq edilməsi və sələflərimizin yaratdıqları əsərlərin qeydə alınması ölkə alimlərinin yerinə yetirdikləri ən mühüm vəzifələrdən və məmləkətin qələm sahiblərinin gördükləri ən layiqli iĢlərdəndir. Bu cür zəhmətin tarix, incəsənət və ədəbiyyat üçün nə dərəcədə faydalı olması hər kəsə aydındır. Maarifçilik, sənətĢünaslıq və ədəbiyyatĢünaslıq kimi sahələrdə öz xidmətləri ilə ali dərəcələrə yüksəlmiĢ sələflərimizin yaĢayıb yaratdıqları məmləkətdə isə onun əhəmiyyəti heç kim üçün sirr deyildir. Çox heyflər olsun ki, bizdən öncəki nəsillərin dünyaya bəxĢ etdikləri irs unudulmaqdadır. Və ya gələcək nəsillərin istifadəsindən kənarda qalır. Odur ki, Milli ġura məclisinin əziz millət vəkili ağayi Məhəmmədəli Tərbiyət haqqında xəbəri böyük sevinc hissi ilə qarĢıladım. Bu görkəmli ədəbiyatĢünas və böyük alimin müasir elmimizi və keçmiĢin məlumatlarını araĢdırmağa yönəlmiĢ zəhməti ilə xidməti Ģübhəsizdir. Xüsusilə onun kitablara və əlyazmalara olan eĢqi o qədər böyükdür ki, o, alimlər və fəzl əhli üçün mənfəətlə dolu olan bu xəzinədən təkcə özü istifadə etmir, * Təzkirədə nümunə üçün verilən Ģeirlərin sətri və bədii tərcüməsi Ġsmayıl ġəmsindir. ġeirlərin tərcüməsinə Ģair Söhrab Tahir rəy vermiĢdir. Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 65 bəlkə hamının bundan istifadə etməsi arzusu ilə bir neçə Ģəhərdə kitabxana və arxiv binalarının əsasını qoymuĢdur» [87. 21]. «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsi Allahın adı ilə baĢlayır: «Benam xudavənde bəxĢənde mehreban». Təzkirə sovet rejimi dövründə tərcümə olunaraq çap etdirildiyi üçün bu baĢlıq tərcümə nüsxəsində verilməmiĢdir. Əsərin tərcümə nüsxəsində tərcüməçilər tərəfindən yol ve- rilmiĢ bir sıra səhvlərə təsadüf edirik. Məsələn, Əbül Üla haqqında bəhsdə: AltmıĢ yaĢdayam, Ərmənin torpağından, On altı yaĢda ġirvana mən yollandım [88. 112]. beytindəki «Ərmənin» sözü səhv tərcümə olunmuĢdur. Buradakı «Ərmənin torpağından» ifadəsi orijinalda «əz xake Ġran» kimi verilmiĢdir. Bu «Ġran» kəlməsi isə son tədqiqatda «Ərran» kimi qəbul edilmiĢdir [50. 545]. Firidun bəy Köçərli də Ģairin milli mənsubiyyəti haqqında öz fikrini belə ifadə etmiĢdir: «Əgərçi Hace Lütfəli bəy ibn Xaqan Azəri «AtəĢkədə»sində Əbül Ülaya «Gəncəvi» deyil, onu Gəncə əhalisindən hesab eləyir, vəli Ģairin öz kəlamından anlaĢılan budur ki, onun əsli Ġranlıdır. On altı il olar ki, ġirvan zəminə varid olub, burada sükunəti ixtiyar edib, namü Ģöhrət kəsb etmiĢdir» [50.128]. «Məra Ģəst sal əst kəz xake-Ġran, Bovəd Ģanədəh ta be ġirvan fetadəm» - beyti məna cəhətdən də tərcümə nüsxəsində səhv tərcümə olun- muĢdur. Burada «On altı yaĢda ġirvana mən yollandım» kimi tər- cümə olunan misra «on altı il olar ki, ġirvana mən gəldim» olma- lıdır. Digər bir səhvə «Purxətib» bəhsində rast gəlirik: «Tarixe- güzide»də qeyd edilir ki, Purxətib Tacəddin Əhməd və Sultan Mahmud Qəznəvinin müasiri olmuĢ və onun gözəl Ģeirləri vardır» Könül Nəhmətova 66 [88. 268]. Bu cümlədə Purxətib və Tacəddin Əhməd ayrı-ayrı Ģəxslər kimi baĢa düĢülür. Lakin Purxətib Tacəddin Əhmədin lə- qəbi olmuĢdur. Buradakı «və» bağlayıcısı cümlənin mənasını tamamilə dəyiĢmiĢdir. «Həqiqi» bölməsində isə «Qara Yusifin oğlu Mirzə CahanĢa- hın təxəllüsüdür» cümləsi yanlıĢ olaraq «Mirzə CahanĢahın oğlu Qa- ra Yusifin təxəllüsüdür» kimi tərcümə olunmuĢdur [88. 382] və s. Təzkirədəki Ģeir parçaları da aĢağı səviyyədə tərcümə olun- muĢ, nümunələr tərcümə nüsxəsində sənətkarlıq xüsusiyyətlərini itirmiĢ, bəzən mənaları da təhrif olunmuĢdur. Məsələn, Ġbrahim Mirzə Əbülfətin ustalıqla yazılmıĢ «hənuz» rədifli rübaisinin əsli ilə tərcüməsinə nəzər salaq: Orijinalda: An Ģux bemən düĢmən, cani əst hənuz, Bimehr çu ruzgar fani əst hənuz, Bi anke məra tab nəmand təcəlliĢ, Ba mən biməğam ləntərani * əst hənuz[87.113]. Tərcümədə: Dilbər canma qəsd edir, öcəĢir yenə, Davamsız dünya tək ondan vəfa gözləmə. Camalın görməyə tabım yox, baxmayaraq «Ləntərani» deyir, tənə vurur o mənə [88. 162]. Lakin bütün bu kəsir cəhətlərinə baxmayaraq, təzkirənin dilimizə tərcümə olunaraq geniĢ oxucu auditoriyasına təqdim olunması təzkirəçiliyin tədqiqində atılmıĢ ən mühüm addımlardan birincisidir. Çünki heç bir tədqiqat əsəri təzkirənin oxunması kimi onun haqqında düzgün və dolğun təsəvvür yarada bilməz. Ləntərani - (Qurandan bir ayədən) «məni görə bilməzsən» ifadəsi Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 67 II FƏSİL MƏHƏMMƏDƏLİ TƏRBİYƏTİN «DANİŞMƏNDANİ- AZƏRBAYCAN» TƏZKİRƏSİNDƏ ƏDƏBİYYAT MƏSƏLƏLƏRİ 2.1. Təzkirədə XI əsrə qədərki Azərbaycan şeri XX əsrin ikinci yarısına qədər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi- nin ən qaranlıq qalan səhifəsi ədəbi irsimizin ən qədim dövrüdür. Ərəbdilli Azərbaycan poeziyasının tədqiqatçısı mərhum ədəbiy- yatĢünas Malik Mahmudovun «Ərəbcə yazmıĢ azərbaycanlı Ģair və ədiblər» (1983) əsərinə qədər ədəbi irsimizin bu mərhələsi öyrənilməmiĢ qalmıĢdır. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyində bu sahədə ilk təĢəbbüs Məhəmmədəli Tərbiyətin adı ilə bağlıdır. Azərbaycan təzkirəçiləri və ədəbiyyatĢünasları içərisində M.Tərbi- yət birinci Ģəxsdir ki, ədəbi-estetik fikir tarixinin yazılı səhifələri- nin VII əsrdən baĢlaması ideyasını irəli sürmüĢdür. M.Mahmudov Tərbiyətin bu xidmətini yüksək qiymətləndirərək yazır: «Ərəb dilində yazmıĢ Azərbaycan Ģair və ədiblərinə həsr olunmuĢ müasir tədqiqatçıların siyahısı çox cüzidir. Azərbaycan ədəbiyyatına gəl- dikdə isə vəziyyət daha acınacaqlıdır. Məhəmmədəli Tərbiyətin «DaniĢməndani-Azərbaycan» əsəri və «Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» əsərində Həmid Araslının qiymətli mülahizələ- rini istisna etsək, cəsarətlə deyə bilərik ki, bu sahədə heç bir iĢ gö- rülməmiĢdir. M. Tərbiyət yeganə XX əsr Azərbaycan alimidir ki, Əbül-Abbas əl-Ə’ma və Musa ġəhəvat haqqında məlumat vermiĢ- dir» [55. 26]. Tərbiyət Musa ġəhəvat haqqındakı məlumatı Əbu Məhəm- məd Abdullah ibn Muslim ibn Qüteybənin «ƏĢ Ģe’r rəĢ-Ģuəra» və «Uyun əl-əxbar» əsərlərinə və Əbülfərəc əl-Ġsfahaninin «əl- Könül Nəhmətova 68 Əğani» adlı ensiklopedik əsərinə əsaslanaraq vermiĢdir. M. Tərbiyət yazırdı: «Musa Yəsar oğlu, Ģöhrəti ġəhavat olmuĢdur. Bu adın ona verilməsinin səbəbi odur ki, Abdulla ibn Cəfərin bir sıra mətalar almağa həvəsi var idi. Musa bu malları onun üçün alar və faiz tələb edərdi. Buna görə də ona «ġəhavat» (həvəsləndirici) adı verilmiĢdir. O, Bəni Səhm tayfasının azad edilmiĢ qulu idi. Onun əsli Azərbaycandandır. Əbülyəqzan Cüveyriyyənin dilindən nəql edilmiĢdir ki, Mədinədə elə bir Ģair yoxdur ki, əsli azərbaycanlı olmasın. O, bu sırada Ġsmayıl ibn Yəsarın, onun qardaĢı Musa ġəhavatın və Əbülabbasın adlarını çəkmiĢdir. Əbu Übeyd Əlbükri Qalinin «Əmali» əsərinin Ģərhində demiĢdir: «Musa ġəhavat-Yə- sar oğlu Musa quzey tayfasının məvalisindən olmuĢ, Azərbaycan- dan Mədinə Ģəhərinə qənd, Ģəkər gətirərdi…» [88. 434]. Malik Mahmudova görə, Musa ġəhavatın atasının adı barə- sində müxtəlif rəvayətlər mövcuddur. Əbülfərəc əl-Ġsfahani və Yaqut əl-Həməvi Musanın atasının adının BəĢĢar, Əbdülqadir əl-Bağdadi isə Yəsar olduğunu xəbər verirlər. Bəkri isə daha çox irəli gedərək göstərir ki, Musa ibn Yəsar Ġsmayıl ibn Yəsarın qar- daĢıdır və o, burada Musanın atasının adının Yəsar olmasına əsas- lanır [55. 38]. «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində Musa ġəhavatla Ġsmayıl ibn Yəsarın qardaĢ olmaları haqqındakı məlumatlar dola- Ģıqdır. Müəllif Musa ġəhəvat və Əbülabbas maddələrində onların qardaĢ olmalarını söyləyirsə, Ġsmayıl ibn Yəsar haqqındakı bəh- sində bu fikri təkzib edir [88. 109, 173, 434]. ġairin həyatına dair ən etibarlı mənbələrdən hesab olunan «Əğani»də Ġsmayılın qar- daĢlarının adları qeyd olunur və əlbəttə ki, Musanın adı çəkilmir. M.Mahmudova görə isə, mənbələrdə Ģairin atasının BəĢĢar və Yə- sar kimi göstərilməsi ərəb orfoqrafiyasının xüsusiyyətlərindən do- ğan dolaĢıqlıqdan baĢqa bir Ģey deyildir [55. 38]. Təzkirədə Ġsmayıl ibn Yəsar Nisai-Azərbaycani haqqındakı bilgilər də «ƏĢ-Ģe’r vəĢ-süəra» və «əl-Əğani» əsərlərindən götürülmüĢdür. Burada qeyd olunur ki, Ģair uzun ömürlü olmuĢ, Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 69 Bəni Üməyyə xəlifələrinin sonuncusunu * görənədək yaĢamıĢdır. Ġsmayılın qardaĢları Məhəmməd və Ġbrahim də Ģair olmuĢ, onların üçü də yad ölkədən gətirilmiĢ döyüĢçü olmuĢlar. O, əcəmlərin təəssübünü çəkən və Ģüubilərdən idi. Əcəmlərin mədhində və onların Ģan-Ģərəfi haqqında bir çox Ģeirləri vardır [88. 173]. M.Tərbiyət Əbülabbas haqqında da ətraflı məlumat ver- məyə çalıĢmıĢdır: Kor Əbülabbas adı ilə məĢhur olmuĢ, adı Saib Fərrux oğlu, Bəni Deyl tayfasının qulu olmuĢdur. O, keçmiĢdən belə Bəni Üməyyəni mədh edən və onlara haqq qazandıran, onlara məhəbbət bəsləyən Ģairlərdən imiĢ. Bəni Üməyyənin mədhində və Zübeyr qəbiləsinin həcvində onun bir çox Ģeirləri vardır. Əbülabbas Bəni Üməyyə dövrünün məĢhur Ģairlərindən olmuĢ hicri qəməri 100 (718)-cü ilə yaxın vəfat etmiĢdir. MəĢhur Əbu Tüfeylin müasiri olmuĢ, onun əleyhinə çıxmıĢdır [88. 109]. M.Mahmudov təzkirədə qeyd olunan ölüm tarixi ilə razılaĢmayaraq yazır: «Əbdülabbasın ölüm tarixi dolaĢıq və qaranlıqdır. Tərbiyət onun hicri qəməri 100 (718)-cü illər hüdudunda olduğunu qeyd edirsə də, bunu qəbul etmək mümkün deyildir. Çünki «Əl-Əğani»də verilən məlumatlardan aydın olur ki, Ģair Abbasi xəlifəsi əl-Mənsurun (754-775) hakimiyyətinin ilk illərində hələ sağ imiĢ. Ömər Fərruxun fikrincə Ģair təxminən 140 (757)-ci ildən bir qədər əvvəl vəfat etmiĢdir» [55. 68]. X əsrdə yenə bəzi azərbaycanlı sənətkarların ərəbcə yazdığı Ģeir parçalarına rast gəlirik. «Yətimətül-dəhr fi məhasin əhlil-əsr» adlı təzkirədən aĢkar edilmiĢ bu Ģeirlər və onların müəllifləri haqqındakı məlumat Azərbaycanda Ģeir yazmaq ənənəsinin qədim və ardıcıl olduğunu bir daha təsdiq etməkdədir. Əs-Səalibi tərəfindən tərtib edilən «Yətimətüd-dərh» təzkirəsi 912-1010-cu illərin ədəbi məhsullarını əhatə edir. Burada Bərakəveyh Zəncani Bəni Üməyyə, Əməvilər xilafəti (611-750) paytaxtının adı ilə DəməĢq xilafəti də adlanır. Əməvilər xilafətinin xəlifələri QüreyĢilər tayfasının Üməyyə qoluna mənsub idilər. Sonuncu xəlifə II Mərlan (744-750) olmuĢdur. Könül Nəhmətova 70 və Əbu Abdulla əl-Məraği əl-Müğəlləsi kimi iki Azərbaycan Ģairindən danıĢılır və əsərlərindən parçalar verilir. Səalibi onların tərcümeyi-halından danıĢmır. «Yətimətüd-dəhr» təzkirəsində adı çəkilən həmin Ģairlərin nəinki yaradıcılığına, hətta adlarına da heç bir mənbədə təsadüf olunmur [79. 22]. XI əsrə qədərki Azərbay- can mühiti haqqında təsəvvür yaratmağa çalıĢaraq ədəbiyyat tari- ximizin ən dərin qatlarına qədər enən Məhəmmədəli Tərbiyət də öz təzkirəsində «Yətimətül-dəhr»in adını çəkmədiyi kimi, Bərakə- veyh Zəncani və Əbu Abdulla əl-Məraği əl-Muğəlləsi haqqında da heç bir məlumat verməmiĢdir. Göründüyü kimi, XIX əsrin ikinci yarısından etibarən orta- ya qoyulan – Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi haradan baĢlayır – sua- lını ən doğru cavablandırmaq Ģansı uzunmüddətli və geniĢ axtarıĢ- lar sayəsində ilk dəfə məhz M. Tərbiyətə nəsib olmuĢdur. Bu ba- xımdan hətta ədəbiyyat tarixçiliyimizin banisi Firidun bəy Köçər- linin görə bilmədiyi iĢi Məhəmmədəli Tərbiyət görmüĢdür. F.Köçərli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin ilkin mərhələsi haqqında düĢünərək yazırdı: «Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı az zamandan bəri baĢlayıbdır ki, kök və riĢə salıb bina tutmağa. KeçmiĢdə Ģövkət və qüvvət sahibi olan Ġran dövləti müddəti- mütəmadiyyə ilə təmami Azərbaycan vilayətinə sahiblik və hökmranlıq edibdir. Azərbaycan türkləri bu dövləti əziməni təhti- hökumətində xeyli zaman zindəganlıq edibdir. Bu cəhətə Ġranın müfuz və təsiri Azərbaycan təzkirəsinə həddən ziyadə olubdur. Bu tə’sirat zahiri, yəni hey’ət və qiyafətdə, tərzi-libas və xörəkdə və sair övra və əhvalda və əmri-məaĢda görsəndiyi kimi, batini və mə’nəvi surətdə dəxi olubdur ki, onlar əxlaqü ətvarda və ayinü adabda və lisanü ədəbiyyatda müĢahidə olunan əsərlərdir» [50.81]. Milli ədəbiyyat tarixi yaratmaq ideyası ilə silahlanan F.Kö- çərli bu qənaətində yanılmıĢ, orta əsrlər ədəbiyyatında türk ruhu- nu, məfkurəsini görə bilməmiĢdir. Lakin «DaniĢməndani-Azər- baycan» əsərindəki bir məqam M.Tərbiyətin bu mövzuya münasi- bətini müəyyənləĢdirməyimizə imkan verir. M.Tərbiyət Ġsmayıl Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 71 ibn Yəsarın qiymətli bir Ģeir parçasını öz təzkirəsinə əlavə etmiĢ- dir: Bir çox taclı dayım, əmim var mənim, Səxavətli, Ģanlı nəslim var mənim. Onlar nəcib yanar ocaq olmuĢlar, At belində gələn qoçaq olmuĢlar. Çox fəxr etmə bizə ey imam, dayan, Cəfanı at, doğru danıĢ sən bir an. Siz və biz haqqında soruĢ, mən deyim, Ötənlərdən nağıl edib, söyləyim. Böyütdük qızları elmlə, biliklə, Torpağa gömdüz siz qara cəhl ilə [88.173]. Əlbəttə ki, Tərbiyətin bu Ģeir parçasını təzkirəsinə əlavə et- məsi təsadüfi deyildir. Bununla o, ərəb istilası altında belə türk dü- Ģüncəsinin ölmədiyini, yaĢadığını, özünü dərk etdiyini söyləmək istəmiĢdir. Təzkirədə «mehman» sözünün genezisi barəsində söhbət açılmasını da Tərbiyətin milli təəssübkeĢliyinin bir təzahürü kimi qəbul edirik. Tərbiyət əsərinin bir yerində yazırdı: «Mehman» və «mihman» sözləri eyni mənadadır. Bu iki söz «meh» və «man» sözlərindən düzəlmiĢdir. Ġranlılar arasında hər kim birinin evinə qonaq gedərsə, nə müddət ki, oradadır, o evin sahibi kimi olur və evin yuxarı baĢında oturmalıdır. Səalibi «Lətaifül-məarif» (Elmin incəliyi) əsərində yazmıĢdır: «Qonaq üçün ilk hazırlanan yer evin yuxarı baĢıdır. Bəhramgur qonaq evin ağası deyə «mehman» adını qonağa vermiĢdir. Buna görə də Ģair demiĢdir: Əcəmlər qonağa hər kim olursa olsun, məhz hörmət üçün «mehman» adı vermiĢlər. Allah onların böyüyüdür, «man» evləridir və qonaq evin hörmətli ağasıdır». Müasir fars dilində «meh» * və «kəh» * sözləri Avesta və * Böyük, ulu. * Saman. Könül Nəhmətova 72 pəhləvi dilində «mec» və «kəs» sözləri ilə ifadə edilir. Bu sözlərdə «sin» hərfi «h» hərfinə çevrilmiĢdir. Ġslamın əvvəllərində yazılmıĢ kitablarda «mesməğan» və «mesmüğan» sözüdür ki, müğan baĢçıları və böyükləri mənasındadır» [88.408]. Bu misal da bir daha onu göstərir ki, Tərbiyət əsrlərlə türkə məxsus ola-ola özgələrin vətəndaĢlığını qəbul etmiĢ mədəniyyətə, düĢüncəyə, bu düĢüncəni, dünyagörüĢünü ifadə edən sözlərə sahib çıxmağın zamanının çatdığını dərk etmiĢdir. Məhəmmədəli Tərbiyətin XI əsrə qədərki Azərbaycan ədəbiyyatı haqqındakı məlumatlarının ikinci mühüm cəhəti isə onun yazılı ədəbiyyat tariximizi daha qədim qatlara qədər aparıb çıxarmasıdır. Hələ 1925-ci ildə Salman Mümtaz yazırdı: «Çünki Vaqif ilə Füzuli, Xətai, Həbibi, Nəsimi və Nəsimidən daha neçə əsr qabaqca gəlmiĢ Ģairlərimizin aralarında sənətkarlar əlləri ilə iĢlənilib, uzadılan o silsiləyi-Ģeirin zərif və zərrin həlqələri artıq bir-birlərindən ayrılmıĢ və daha doğrusu, qırılıb tökülmüĢdür. O silsiləni qurmaq və qırılan ədəbi zəncirləri gözəl bir surətdə bir- birlərinə bitiĢdirmək üçün iki alın cəbhədə də çalıĢmalıyam. Yəni, XVIII əsrdən XII-yə, XII-dən də VIII-yə qədər geri çəkilməliyəm. Eyni zamanda «Nəsimi əsri olan VIII əsrdə də dayanmayaraq bizim üçün türkcə, farsca yadigarlar, ərmağanlar buraxıb gedən böyük və ulu Azərbaycan qam (filosof) və bilkə (həkim)lərinin özləri ilə bərabər Ģahkar əsərlərini də tapıb meydana çıxarmalı- yam. Çünki onlar tapılmayıb və əsərləri müəyyən eldilmədikcə «Azərbaycan tarixi ədəbiyyatı» könlümüzün istədiyi kimi araya çıxmayacaqdır ki, bu da ədəbiyyatımızı üçün olduqca böyük bir nöqsan və açıqlıq təĢkil edəcəkdir» [67. 26]. Salman Mümtazın təbirincə desək, Məhəmmədəli Tərbiyət tərəfindən də «silsileyi-Ģerin» həlqələrinin bərpasına cəhd göstəril- miĢ, müasirləri kimi o da bu müqəddəs iĢin öhdəsindən gəlməyə çalıĢmıĢdır. Təzkirədə bu baxımdan diqqəti çəkən məsələlərdən biri də Azərbaycan ictimai, əxlaqi, dini, siyasi, fəlsəfi görüĢlərinin Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 73 banisi ZərdüĢt haqqında verilən bilgilərdir. Qədim azərbaycanlıla- rın müqəddəs saydığı kitablardan olan «Avesta»da müxtəlif ədəbi janrların ünsürləri olduğu üçün bu əsər bir yaradıcılıq məhsulu ki- mi ədəbiyyatĢünaslığın da diqqətini çəkmiĢdir. Lakin M.Tərbiyət öz təzkirəsində «Avesta»nın bu cəhətindən danıĢmadığından biz də bu barədə ətraflı bəhs açmayacağıq. Burada sadəcə maraqlı məsələ Tərbiyətin ZürdüĢtü azərbaycanlı olaraq tanıtmaq və «Avesta»nın türkcə yazıldığını sübut etmək təĢəbbüsüdür. Tərbi- yət burada öz fikirlərini «Əbu Reyhan Biruninin qısa qeydləri ilə söyləmiĢdir. O, ZərdüĢtün milli mənsubiyyəti haqqında yazırdı: «…Sonra Muğanin ə’yan və əĢrafından, Mənciçöhr Ģahın nəslin- dən olan azərbaycanlı Səfidtumanın oğlu ZərdüĢt gəldi» [88. 151]. M.Tərbiyət bu bəhsdə Berlində ədiblər və alimlərin bir yı- ğıncağında ZərdüĢtün tərcümeyi-halı və əsəri haqqında məruzə oxuduğunu da bildirmiĢdir. Bütün bu deyilənlər onu göstərir ki, M. Tərbiyət öz ömrünü bütünlüyü ilə Azərbaycan mədəniyyətini, dünyagörüĢünü öyrən- məyə sərf eləmiĢ, sadəcə öyrənməklə kifayətlənməyib, xalqın mə- nəvi sərvətini özünə qaytarmağa çalıĢmıĢdır. 2.2. Təzkirədə klassik ədəbi irsin tədqiqi (XI-XII əsrlər) XI-XII əsrlərin ədəbi irsinin görkəmli yaradıcıları olan Ey- nülqüzat Miyanəci, Əbül-Üla Gəncəvi, Fələki Əbünizzam Həkim ġirvani, Əmir Ġzzəddin ġirvani, Əbdülməkarim Mücirəddin Bey- ləqani, Qivami Mütərrizi Gəncəvi, Qətran Təbrizi, Xətib Təbrizi, Məhsəti Gəncəvi, Xaqani ġirvani, Nizami Gəncəvi haqqında ən dolğun məlumatı XX əsrə qədərki Azərbaycan təzkirələri arasında «DaniĢməndani-Azərbaycan» əsərindən alırıq. Bu dövrün bir çox baĢqa Ģairləri – Kuhi, Nərgizi Marağayi, Xətibi Ürməvi, Nazüki Marağayi haqqında isə ilk dəfə bu təzkirə məlumat vermiĢdir. Təzkirədə haqqında geniĢ bilgilər aldığımız «ərəbdilli mədəniyyətimizin ən görkəmli nümayəndələrindən biri, bəlkə də birincisi» XI əsrin dahi ədəbiyyatĢünası və dilçisi Yəhya Əli oğlu Könül Nəhmətova 74 Xətib Təbrizidir [54. 3]. M. Tərbiyət Xətib Təbrizinin ömür yolu haqqında ətraflı danıĢmıĢ, müəllimləri və Ģagirdləri haqqında da bəhs etmiĢdir. Alim onu «ədəbiyyatĢünaslıqda ən görkəmli Ģəx- siyyətlərdən hesab edərək, «ərəb dilinin anası» adlandırmıĢdır». Azərbaycanın bu böyük aliminin elmi-ədəbi irsinin öyrənil- məsinə iki qiymətli əsər həsr etmiĢ Malik Mahmudov Tərbiyətin Xətib Təbrizi haqqındakı məqaləsini elmi araĢdırmalar üçün qiy- mətli mə’xəz hesab edərək yazır: «Xətib Təbrizinin həyat və yara- dıcılığının öyrənilməsində onun doğma yurdu Azərbaycanda da müəyyən iĢlər görülmüĢdür. HinduĢah Naxçivanidən sonra bu yol- da ilk mühüm elmi addımı vətənpərvər alim Məhəmmədəli Tərbi- yət atmıĢdır. Ərəb, fars, türk və Avropa mənbələrini dərindən təh- lil edən tədqiqatçı özünün məĢhur «Azərbaycan alimləri» əsərində xalqımızın digər böyük Ģəxsiyyətləri ilə birlikdə Xətib Təbriziyə də ayrıca məqalə həsr etmiĢdir. Tərbiyət bu məqaləsində alim haq- qında ətraflı məlumat verərək onun həyatı və yaradıcılığını elmi ardıcıllıqla təhlil etmiĢdir. O, göstərir ki, Xətib Təbrizi Azərbayca- nın məĢhur ədiblərindəndir. Tərbiyət xüsusən Yaqutun iki rəvayə- tinə qiymət verərək, onların elmi əhəmiyyətini dərk etdiyindən öz əsərinə daxil etmiĢdir. Bunlardan biri alimin Təbrizdən Əbül-əla- nın yanına getməsi, digəri isə məsciddə qonĢusu ilə etdiyi məĢhur söhbətdir ki, onların Xətib Təbrizinin həyatını öyrənməkdə çox mühüm əhəmiyyəti vardır. Tərbiyət ilk dəfə olaraq əl-Baxəzrinin topladığı Ģeir məcmuəsində Azərbaycan aliminin də böyük bir Ģeirinin olduğu barəsində xəbər vermiĢdir» [53]. M.Tərbiyət Xətib Təbrizinin Ģeirinin olması haqqında belə məlumat verirdi: «Baxəzri (h.q. 467/1074) «Dumyətül-qəsr» (Ən yüksək arzuların parlaq təsviri) əsərində Xətibin qısa tərcümeyi- halını verir və Nizamülmülkün tərifində, XirĢinin alınması və Fəzlunun (h.q. 464/1071) tutulması haqqında 64 beytdən ibarət bir qəsidəsi olduğunu demiĢdir. AĢağıdakı Ģeir bu qəsidədəndir: Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 75 Mehriban, nemətlər verən Allah fəzlindən, QurtarmıĢdır camaat Fəzlun əlindən. Gətirirlər Fəzlunu budur zülmün sonu, Sanki çıxarmıĢlar torpaq altından onu» [88, s368]. M. Tərbiyət alimin əsərlərinə xüsusi diqqət vermiĢ, yazdığı bütün əsərlərin siyahısını əhatə etməyə çalıĢmıĢdır. O, qeyd edir ki, Xətib Təbrizi Ġbn Hacibin «Kafiyə» əsərinə də Ģərh yazmıĢdır. Lakin Malik Mahmudov bu fikri qəbul etməyərək bunun «sadəcə dolaĢıqlıq nəticəsində» doğulduğunu söyləyir [53. 174]. Təzkirədə Xətib Təbrizi ilə bağlı maraq doğuran məsələlərdən biri də alimin adının necə verilməsidir. Məlumdur ki, ərəb ədəbiyyatĢünaslı- ğında Xətibi ərəbləĢdirmək meylləri olmuĢ və alimin ərəb ġeyban qəbiləsinə mənsub edilməsi iddiaları meydana gəlmiĢdir. Yaqut Həməviyə görə, Xətib Təbrizinin tam adı Əbu Zəkəriyya Yəhya ibn Əli ibn Məhəmməd ibn əl-Həsən ibn Muhəmməd ibn Musa ibn Bistan əl-ġeybanidir. Ġbn Xəlliqan isə onun adını bir qədər qısa Ģəkildə – əbu Zəkəriyyat Yəhya ibn Əli ibn Muhəmməd ibn əl-Həsən ibn Bistan əl-ġeybani kimi qeyd edir. Lakin Azərbaycan aliminə tarixi nöqteyi-nəzərdən Yaqutdan daha yaxın olan Əbu Sə’d Muhəmməd əs-Səmani (1114-1166) və Əbu Bərəkat əl- Ənvari (1119-1181) alimin ləqəbini Xətib Təbrizi kimi qeyd etmiĢlər. Orta əsrlərdə alimlərin öz əsərlərinin əvvəlində adlarının tam Ģəkildə qeyd olunması adət Ģəklini almıĢdı. Xətib Təbrizi də bütün müqəddimələrində adını «əbu Zəkəriyya Yəhya ibn Əli ət- Təbrizi» kimi qeyd etmiĢdir. Onun müasiri Əli əl-Baxəzri və əs- Səmani də alimin adını belə göstərmiĢlər [60. 22]. M.Tərbiyət də Xətib Təbrizinin tərcümeyi-halını yazarkən «Dumyətül-qəsr», «Ənsabüs-Səmani», «Nushətül-əlba», «Möcəmül-udəba», «Müf- tahül-cinan», «Vəfəyatül-ə’yan», «ġəzərətüz-zəhəb», «Riyazül- üləma», «Rövzətül-cənnə» və «Ġktifa’ul-qunu bina huvə mətbu» əsərlərinə istina etmiĢdirsə də, ad məsələsinə gəlincə ən doğrusunu – alimin öz imzasını qəbul etmiĢdir: Xətib Əbu Zəkəriyya Yəhya ibn Əli Təbrizi. Bu isə bir daha onu sübut edir ki, müəllif mənbə- Könül Nəhmətova 76 lərlə və alimin öz əsərləri ilə yaxından tanıĢ olmuĢdur. Məqalənin sonunda verilmiĢ qeydlər də tədqiqatçının Xətib Təbrizi yaradıcılı- ğı ilə dərindən maraqlanmasından, bu sahədə geniĢ mütaliə sahibi olmasından xəbər verir: «Xətibin bütün əsərləri dünya kitabxana- larında əlyazması Ģəklində vardır. Onlardan bəzisi çap edilmiĢdir. Xətibin Həmasə Ģeirlərinə Ģərhi də çap edilmiĢdir. Bu əsər * əlli il ərzində dörd dəfə Avropada, Hindistanda və Misirdə çap edilmiĢ- dir. Əsərin çap nüsxələrindən ən yaxĢısı alman G.B.Fraytaqın latın dilinə tərcüməsi və müfəssəl mündəricatı ilə dörd cilddə Bon Ģə- hərində çap etdirdiyi nüsxədir. Xətibin «Müəlləqati-əĢr» (On asıl- mıĢ əsər) və «Təhzib islahil-məntiq» əsərləri də çap edilmiĢdir [88, s.369]. Azərbaycan dilində Xətib Təbrizi haqqında ilk dəfə məlu- mat verən Həmid Araslı olmuĢdur. O, 1943-cü ildə nəĢr olunan «Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» kitabında verdiyi məlu- matlarda məhz Məhəmmədəli Tərbiyətə əsaslanmıĢdır [3. 26-28]. M.Mahmudov M.Tərbiyətin Azərbaycan alimi X.Təbrizi haqqındakı məqaləsini müvəffəqiyyətli elmi addım kimi qiymət- ləndirərək həm də onu qeyd edir ki, məhz onun məlumatı sayə- sində Azərbaycanda Xətib Təbrizini öyrənməyə yeni böyük meyl yaranmıĢdır [53. 174]. «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində verilən ictimai- bədii təfəkkür tariximizin görkəmli nümayəndələrindən biri də Qətran Təbrizidir. O, təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Yaxın ġərqdə görkəmli bir sənətkar kimi tanınmıĢ, hələ öz sağlığında bö- yük uğurlar qazanmıĢdır. Bir çox tədqiqatçıların çoxu onun haq- qında qiymətli məlumatlar vermiĢlər. M.Tərbiyət də Qətranın Azərbaycanın məĢhur Ģairlərindən, Təbrizin Ģirindilli, fəsahətli söz ustalarından olduğunu yazırdı. Qeyd edirdi ki, əsli ġahabaddan ol- muĢdur. Müəllif Ģairin on iki min beytdən ibarət divanını gördüyü- nü söyləyərək, onun əhatə etdiyi mövzular haqqında da yazırdı: * Xətib Təbrizi Əbu Təmmamın həmasə Ģeirlər məcmuəsinə üç Ģərh yazmıĢdır: böyük, orta və kiçik Ģərh. Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 77 «Bu divanda h.q.V (XI) əsrdə olan hökmdarların, vəzirlərin və əmirlərin əhvalatı Əbu Mənsur Vəhsudan, Əbu Nəsr Məmlan, Əbül Müzəffər Fəzlun və Əbülhəsən LəĢkəri haqqında mədhlər və onlara o zamanda bəslənilən münasibətlər, eləcə də onlardan qalan əsərlər haqqında məlumat verilir. Həkim Qətran Ģeirlərinin bəzi- sində Əbülhəsən Gərgər hökmdarı və Əbu Mənsuru «Gərgərlilərin çırağı» və «Gürzən, Gərgər əhalisinin pənahı» adları ilə adlandırmıĢdır» [88. 66]. M.Tərbiyət Qətranın «Təfasir» əsəri haqqında məlumat vermiĢ və onun XI əsrin məĢhur Ģəxsiyyətlərindən olan Nasir Xosrovla Təbrizdə görüĢdüyünü jə qeyd etmiĢdir. Müəllif «Təfasir» haqqında yazırdı: «Bu fars dilinin ilk izahlı lüğət kitabıdır. Sözlər misallarla verilmiĢdir. Fars dili lüğətinə aid olan Əsədinin «MüstəĢhədat» (Məslətçilər), Əbu Həfs Sə’din «Risalə» və Ələddinin «Zubdətül-luğə» (Ən yaxĢı lüğət) əsərlərinin üçü də Həkim Qətranın «Təfasir» (Təfsirlər) əsərindən sonra yazılmıĢdır» [88. 67]. Qulamhüseyn Beqdelinin yazdığına görə, Qətranın müasiri olan Əsədi Tusi (-1072) «Lüğatəl-fars» əsərinin müqəddiməsində Ģairin adını çəkmiĢ, onun haqqında fikir söyləmiĢdir [17. 5]. M.Tərbiyət «Həft iqlim» təzkirəsinin müəllifi Əmin Əhməd Raziyə və eyni zamanda Siracəddin Əlixan Arzuya istinad edərək Qətranın bədii yaradıcılığına daxil olan dörd məsnəvi haqqında xəbər vermiĢdir ki, onlardan biri də «Qövsnamə»dir. Məlum olduğu kimi, Qətranın «Qövsnamə» adlı bir məsnəvisi olması haqqında ilk məlumatı DövlətĢah Səmərqəndi vermiĢdir. DövlətĢaha görə, Qətran bu əsərini Sultan Səncər (1118-1158) zamanı Bəlx Ģəhərində vali olan Əmir Məhəmməd ibn Qumaca ithaf etmiĢdir. DövlətĢahdan sonra gələn təzkirəçilərin, tədqiqatçıların bir çoxu bu fikri təkrar etmiĢlər. Lakin bu fikir tarixi həqiqətlə uyğun deyildir. Çünki XI əsrdə yaĢayan təbrizli Qətranın (1012-1088) əsərləri ilə XII əsrin ortalarında padĢahlıq edən Sultan Səncər və onun təyin etdiyi Bəlx valisi arasında heç bir rabitə ola bilməzdi [17.6]. M.Tərbiyət isə baĢqa bir Qətran adlı Könül Nəhmətova 78 Ģairin olması haqqında da xəbər verir. Bu Qətran Tərməz Ģəhə- rindən olub ömrünün çox hissəsini Bələd Ģəhərində keçirmiĢdir və onun Ənvəri adlı bir Ģagirdi də olmuĢdur. M.Tərbiyətin bu məlumatı iki dolaĢıqlığı aydınlaĢdırmağa imkan verir. Ola bilsin ki, DövlətĢah təzkirəsində adı çəkilən Ģəxs məhz bu Qətrandır. Bu məsələ belə düĢünməyə əsas verir ki, XII əsrin ortalarında tərməzli bir Qətran adlı Ģair də yaĢayıb və özü də «Qövsnamə» adlı bir mənzumənin müəllifi olmuĢdur. Onu Əmir Məhəmməd ibn Qumanca ithaf etmiĢdir. Çünki əgər təbrizli Qətranın hələlik əlimizə gəlib çatmamıĢ «Qövsnamə» adlı əsəri olsa belə, Ģair onu Əmir Məhəmməd ibn Qumaca ithaf edə bilməzdi. Məlumdur ki, əsrlər boyu Qətranın təbrizli və ya tərməzli olması məsələsi ətrafındakı mübahisə XX əsrə qədər gəlib çıxmıĢdır. M.Tərbiyət qısa bir qeydi ilə bu məsələyə aydınlıq gətirmiĢdir. Yəni, həm Qətran Təbrizi, həm də Tərməzli Qətran tanınmıĢ Azərbaycan Ģairləri olmuĢlar. Yuxarıda söylədiyimiz fikirlər M.Tərbiyətin Əmin Əhməd Raziyə əsaslanaraq verdiyi məlumatı da Ģübhə altına alır. Çünki Əmin Əhməd Razi də öz təzkirəsində təbrizli və tərməzli Qətranları qarıĢdıraraq hər ikisinin əsərlərinin yalnız bir Qətrana aid olduğunu söyləmiĢdir. Bütün bu mübahisələrə baxmayaraq M.Tərbiyətin Qətrana həsr etdiyi məqalə sonrakı tədqiqat iĢləri üçün əhəmiyyətli mə’xəzlərdən biri kimi qəbul olunmuĢdur. «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində XII əsrin tanın- mıĢ Ģairlərindən Əbül Üla Gəncəvi, Qivami Mütərrizi, Eynəlqüzat Miyanəci, Fələki ġirvani, Ġzəddin ġirvani, Mücirəddin Beyləqani haqqında da söhbət açılır, Ģəxsiyyətinə, yaradıcılığına iĢıq salınır. XII əsr Azərbaycan Ģeiri tarixində Məshəti Gəncəvi özünəməxsus bir yer tutur. XII əsrdən baĢlayaraq Ģeirləri müxtəlif cüng və təzkirələri bəzəmiĢ, hətta bəzi Ģeir həvəskarlarının tərtib etdiyi müntəxabatlarda onun rübailərinə baĢqa Ģairlərin həmin janrda yazdıqları Ģeirlərdə çox yer verilmiĢdir. «DaniĢməndani- Azərbaycan» əsərində Məhsətinin Puri-Xətib Gəncəvinin arvadı olduğu və hər ikisinin hicri V əsrdə (XI) yaĢadıqları, Sultan Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 79 Mahmud Qəznəvinin müasiri olduqları göstərilir. Çox güman ki, burada müəllif Həmdullah Qəzvini və Əmin Əhməd Razi kimi müəlliflərin səhv qeydlərinə istinad etmiĢdir. Məshəti Gəncəvi yaradıcılığının tədqiqatçısı Xəlil Yusifov M.Tərbiyətin bu fikrinə münasibətini bildirərək yazır: «Əgər Qiyasəddin Xondəmirin bu barədəki qeydlərini bilsəydi, M.Tərbiyət, bəlkə də, Məhsətinin Sultan Mahmud Qəznəvinin (1030-cu ildə ölmüĢdür) müasiri olduğunu, yəni X əsrin axırı, XI əsrin əvvəllərində yaĢağıdı fikrini irəli sürməzdi» [90. 15]. Qiyasəddin Xondəmir isə Həmdullah Qəzvinin səhvini düzəldərək Məhsətinin Sultan Mahmud Səlcuqinin sarayında yaĢadığını qeyd edir [79. 60]. Xəlil Yusifov daha sonra Tərbiyətin Məhsəti Gəncəvinin yaradıcılığı haqqındakı bir sıra qənaətlərini yüksək qiymətləndirə- rək yazır: «Daha sonra Tərbiyət «Əmir Əhməd və Məshəti» dasta- nındakı Ģeirlərin ona aid olub-olmaması məsələsinə toxunur və ya- zır ki, bu dastandakı Ģeirlərin bəziləri bu iki Gəncə Ģairinin – Məh- səti və Əmir Əhmədindir. Tərbiyətin bu fikrinin doğruluğunu son dövrlərdə üzə çıxarılan bir sıra faktlar da sübut etməkdədir. O cümlədən, mötəbər mənbələrdən aĢkar edilən və Məhsətinin oldu- ğu Ģübhə doğurmayan rübailərdən bəzilərinin dastanda da öz əksi- ni tapması göstərir ki, «Əmir Əhməd və Məhsəti» kitabında Məhsətiyə aid edilən Ģeirlərin müəyyən qismi, doğrudan da, onundur. M.Tərbiyətin fikrincə, bir sıra təzkirə, tarix və cüng müəllifləri Məhsəti adına məsnəvi və rübailərdən ibarət çoxlu Ģeir yazırlar, lakin görünür ki, onun ilhamı rübai Ģəklinə daha çox meyl göstərmiĢdir. Bunlar təsdiq edir ki, M.Tərbiyət Məhsətinin Ģeirlərindən nümunələr olan mənbələrdən bir çoxunu Ģəxsən özü oxumuĢ və Ģairənin əsərlərinə xüsusi diqqət yetirmiĢdir» [90. 15]. M.Tərbiyət Pur Xətib Gəncəvinin də Ģəxsiyyətinə iĢıq salmağa çalıĢmıĢdır. O yazırdı: «Pur Xətib, ibn Xətib, Xətiboğlu – bu üç təxəllüs bir nəfərə aiddir. Pur Xətib özünün aĢağıdakı Ģeirində qeyd etdiyi kimi, Gəncə Ģəhərinin məĢhur alimlərindən olmuĢdur. ġeir aĢağıdakıdır: Könül Nəhmətova 80 Yüksək ailədən bir gənc idim Gəncədən, Təfsir və fiqh elmini öyrənmiĢəm tamam. Gah mücadilə, gah da mübahisə edir, Təfsirdə mahir, nitqdə olmuĢam xoĢ kəlam. Məni gətirmiĢdir bu yerlərə xam Ģərab, Belə iĢlər çox edir Ģərab, olarsa xam [88. 268]. Göstərdiyimiz nümunə onu təsdiq edir ki, Məhəmmədəli Tərbiyət yaradıcılığını öyrəndiyi Ģairlərin həyatını da müxtəlif tərəflərdən öyrənməyə çalıĢaraq onlar haqqında mümkün qədər çox bilgi vermək istəyir. Ədəbi irs tariximizə ilk poemanın yaradıcısı kimi daxil olan Xaqani ġirvani «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində «fars dilində inci tək Ģeirlər yaradan söz ustalarından və Azərbaycanın görkəmli, məĢhur alimlərindən» biri kimi tanıdılır. M.Tərbiyət Ģairin Ģəxsiyyətini, ictimai mövqeyini belə açıqlayır: «O, öz dövründə ġirvan Ģahları, Azərbaycan atabəyləri, XarəzmĢahlar, Ġraq səlcuqiləri və Bağdad xəlifələrinin yanında böyük hörmət və etibar sahibi olan etibarlı Ģəxsiyyətlərdən idi və onların mədhində bir çox Ģeirlər qoĢmuĢdu. O, hicri qəməri VI (XII) əsrdə yaĢayan məĢhur vəzirlər, əmirlər, alim və ədiblər, söz ustaları ilə yazıĢaraq mübahisələĢmiĢ və onların bəzisini mədh etmiĢdir» [88. 358]. M.Tərbiyət Xaqaninin həyat haqqında verdiyi bilgilərdə Abbasqulu ağa Bakıxanovun «Gülüstani-Ġrəm», ƏbdürrəĢid Bakuvinin «Təlxisül-asar» (Əsərlərin xülasəsi) əsərlərinə istinad etmiĢdir. Tərbiyət «Gülüstani-Ġrəm» əsərinin müəllifinin Xaqani ġirvaninin h.q. VI (XII) əsrin əvvəllərində ġamaxının yuxarı tərəfində yerləĢən Məlhəmli kəndində dünyaya gəldiyini qeyd etdiyini yazır [88. 358]. Qafar Kəndli Herisçi Xaqani ġirvaninin həyat və yaradıcılığına həsr etdiyi geniĢ elmi tədqiqat əsərində Xaqaninin Məlhüm kəndində doğulması ilə bağlı mülahizələrin kökünün olmamasını sübut etməyə çalıĢır: «Abbasqulu ağa bu fikri söylərkən hansı mənbəyə söykəndiyini qeyd etməmiĢdir. Bu yanlıĢlıq Abbasqulu ağa Qüdsinin əli ilə yazdığı düĢünülən Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 81 Xaqani divanının Ģərhinə də yol tapmıĢdır. Bədr ġirvani Xaqanini «Məlhan vətən» adlandırmıĢdır ki, bu da baĢqa məna daĢıyır. * Xaqaninin elm aləminə bəlli olan əsərlərini diqqətlə nəzərdən keçirdikdə Ģairin bu barədə heç bir qeyd və mülahizəsi olmadığı aydın olur» [29.44]. M.Tərbiyət Xaqaninin ölüm tarixini aĢağıdakı kimi qeyd edir: «Rövzətül-əlbab» (Könüllər bağçası) müəllifinin yazdığına görə, Xaqani xəlifə Əlmüstəzi binutillah zamanında hicri qəməri 588 (1186)-ci ildə Qürrətullah Kupaməvinin «Nətayicül-əfkar» (Fikirlərin nəticələri) əsərində qeyd etdiyinə görə, hicri qəməri 595 (1198)-ci ildə Təbrizdə vəfat etmiĢ və Surxabın Ģairlər məqbərəsində, Baba Həsənin məzarının yanında dəfn edilmiĢdir» [88.358]. Son tədqiqata görə isə, göstərilən bu tarixlərdən ikincisi doğru olaraq qəbul edilmiĢdir [11.89]. M.Tərbiyət Xaqaninin yaradıcılığını çox yüksək qiymətlən- dirmiĢ, onun sənətkarlıq xüsusiyyətlərini belə səciyyələndirmiĢdir: «Xaqani öz dövrünün ədiblərindən olaraq, əsrindəki elmlərin bir çoxunda, xüsusilə fəlsəfə, hey’ət, nücum və musiqidə dərin bilik sahibi olmuĢdur. Buna görə də o, Ģerlərində bu elmlərə aid ifadələr iĢlətmiĢdir. Xaqani tarixi və qədim hadisələr, xəbərlər haqqında geniĢ məlumatlı olmuĢ, Ģeirlərində bu hadisələrə iĢarə etmiĢdir. Onun Ģeirdə xüsusi Ģivəsi, üslubu olmuĢ, Ģeirində həmiĢə təntənəli ifadələr və diqqəti cəlb edən vəznlər iĢlətmiĢdir. Onun sözlərində qəribə qafiyələr, rədiflər və nadir ifadələr vardır. Çox vaxt o, qəzəl və qəsidələrini səhərin açılması və günəĢin çıxması ilə baĢlayır. Ümumiyyətlə, onun Ģeirləri hicri qəməri VI (XII) əsrdə iĢlədilmiĢ Məlzam və ġeydan ərəblərə görə soyuq və qarla örtülmüĢ iki xəyali Ģəhərdir ki, Ərəbistan yarımadasından çox uzaqda, cənubda yerləĢir. Gövhəri bu sözdən danıĢdıqda bu Ģəhərlərin çox soyuq olduğunu, torpağın qarla örtülərək donduğundan buz kimi parladığını bildirmiĢdir. Bədr ġirvani «Xaqaniyi Məlhan vətən» dedikdə Ģairin həyatının vətənində çətin keçdiyini bildirmiĢ, onun ġirvan vətənini ərəblərin və baĢqalarının Məlhanla bağlı olan bədii fikir və astronomik təsəvvürü ilə ifadə etməkdədir. Könül Nəhmətova 82 və yayılmıĢ, lakin heç yerdə qeyd edilməmiĢ nadir, misallar cüngü və səfinəsi və istilahlar üçün lüğət kitabı olmuĢdur» [88. 358]. Müəllif daha sonra bəzi tədqiqatçılar tərəfindən Ģairin Ģerlərində olan çətin sözlərə və anlaĢılmaz Ģeirlərinə haĢiyələr və əlavələr yazıldığını söyləyir. Məhəmmədəli Tərbiyətə görə, bu tətqiqatçıların ən məĢhuru Həsən Dəhləvi, ġeyx Azəri, Əbdülvahhab Ġsfahani, Məhəmməd ibn Davud ġadabadi və Rzaquluxan Hidayətdir. Tərbiyət Xaqani yaradıcılığının mövzu və janr müxtəlifliyindən də bəhs etmiĢ, Ģiniyyə və raiyyə qəsidələrini onun nəzm sahəsində böyük müvəffəqiyyəti hesab etmiĢdir. «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində Xaqani ġirvaniyə ayrılmıĢ səhifələr Tərbiyətin «Gəncineyi-Maarif» (Bilik xəzinəsi) jurnalında çap etdirdiyi məqalədən ixtisar olunmuĢdur. Bu məqalə göstərir ki, M.Tərbiyət Xaqani yaradıcılığına ətraflı bələd olmuĢ, onun haqqında aparılan tədqiqat iĢlərini də dərindən öyrənmiĢdir. Təsadüfi deyildir ki, Qafar Kəndli Tərbiyəti «xaqaniĢünas» adlandırmıĢdır [29]. Təzkirədə XII əsrin ən görkəmli nümayəndəsi olan Nizami Gəncəvi ustad Ģair kimi təqdim olunur və yaradıcılığının bir məktəb olduğu, ġərq ədəbiyyatına güclü təsir göstərməsi önə çəkilir. Müəllif Nizami yaradıcılığının ġərq ədəbiyyatı tarixindəki yerini düzgün müəyyənləĢdirərək yazırdı ki, «o, istisnasız olaraq hamının etirafına görə, fars dilində məsnəvi yazanların baĢçısı və dastan yaradanların rəhbəri olmuĢdur» [88. 256]. Təzkirədə Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı ətraflı nəzərdən keçirilmiĢ, «Xəmsə»yə daxil olan poemaların hər birisi haqqında yığcam bilgilər verilmiĢ, Nizaminin əsərlərinə yazılmıĢ nəzirələr sadalanmıĢdır. M.Tərbiyət Nizami yaradıcılığının özünəməxsus xüsusiyyətlərini qısaca olaraq belə səciyyələndirmiĢdir: «Nizami Gəncəvi həm aĢiqanə, həm də həmasi Ģeirdə misilsiz usta olmuĢ, döyüĢ meydanına, eləcə də Ģənlik məclisinə uyğun olan sözlər və ifadələr iĢlətməkdə, incə və zövqə yatan təĢəbbüskar, bədii, mənalı, məzmunlu, gözəl və ruh oxĢayan istiarələr, təĢbihlər yaratmaqda; hadisələri, eləcə də təbiət mənzərələrini öz incəlikləri Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 83 ilə təsvir etməkdə həddən artıq məharətli olmuĢdur. Buna görədir ki, bu gəncəli Ģair bütün ədəbiyyatĢünasların hüsni-rəğbətini cəlb etmiĢ, onun yaradıcılığından iqtibas edən söz ustaları istisnasız olaraq Nizami adını böyük hörmətlə dilə gətirmiĢ və onu tərifləmiĢlər» [88. 261]. M.Tərbiyət Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı üzərində belə ətraflı dayanmıĢsa da, həyatı və Ģəxsiyyəti haqqında bir kəlmə də söyləyə bilməmiĢdir. Bu da ondan irəli gəlir ki, XX əsrə qədərki bütün təzkirələrdə ən Ģərəfli yeri tutsa da, onun həyat səhifələri, real Ģəxsiyyət cizgiləri əsrlərin qatı dumanı ilə örtülmüĢdür. A.E.Krımski bu məsələyə öz münasibətini belə bildirmiĢdir: «Belə bir sual doğur ki, nə üçün ömürlərini ədəbiyyatın öyrənilməsinə sərf edən XII-XIII əsr fars təzkirəçiləri (biri gəncəli Ģairin müasiri olmuĢdur) öz antoloji toplularında onun (Nizami Gəncəvinin – K.N.) tərcümeyi-halı haqqında heç bir kəlmə söyləməmiĢlər. Bu elə bir sualdır ki, ġərqin bir sıra görkəmli adlarına, Firdovsiyə də aid edilə bilər. Bir səbəb kimi onu göstərmək olar ki, qədim təzkirəçilər üçün Ģairlərin tərcümeyi-halına aid dəqiq faktları axtarmaqdan daha asanı onların yaradıcılığından bərbəzəkli nümunələri oxucuya çatdırmaq idi. XV əsrdə Caminin Firdovsi və Nizami haqqında yazdığı kimi, o təzkirəçilər də tarixi-ədəbi təxəyüllərinin gücü ilə Ģairlərin həyatının real cizgilərini özlərindən çox asanlıqla kənarlaĢdıra bilirdilər» [94. 23-24]. A.E.Krımski Nizami Gəncəvinin müasiri olan Məhəmməd Övfinin «Lübab əl-Ərbab» təzkirəsinin qüsuru haqqında da danıĢaraq bildirir ki, bu təzkirədə Nizaminin əsl adı çəkilməmiĢ, sadəcə ədəbi təxəllüsü ilə Nizami Gəncəvi kimi anılmıĢdır [94. 25]. Yeri gəlmiĢkən, qeyd edək ki, ola bilsin M.Tərbiyət «Lübab əl-Əlbab» əsərini ya ələ keçirə bilməmiĢ, ya da bu təzkirədən onun heç xəbəri də olmamıĢdır. Çünki «DaniĢməndani-Azərbay- can» təzkirəsinin yazılmasında bu əsərdən istifadə olunmamıĢ və bununla yanaĢı müəllif Nizami bəhsində yazır ki, «Əbu Zəkəriyya Qəzvini və ƏbdürrəĢid Bakuvi ən qədim müəlliflərdəndir ki, Niza- mi haqqında danıĢmıĢlar» [88.256]. Lakin məlum olduğu kimi, Könül Nəhmətova 84 Nizami haqqında ilk məlumatı Məhəmməd Övfi vermiĢdir. M.Tərbiyət Nizaminin tərcümeyi - halına aid yeni bir söz deyə bilməsə də, həmin məqalə Ģairin yaradıcılığının təhlilinə görə yüksək qiymətləndirilə bilər. Azərbaycan intibah mədəniyyətinin XII əsrin əvvəllərindən baĢlayaraq yeni uğurlar qazanmıĢ nümayəndələrinin hər biri ayrı- ayrılıqda M.Tərbiyət tərəfindən öyrənilmiĢ və bununla da bu döv- rün ədəbi panoraması «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində geniĢ Ģəkildə öz əksini tapmıĢ, qiymətləndirilmiĢdir. Yüklə 2,87 Kb. Dostları ilə paylaş:
|