AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adina əDƏBİyyat institutu
Azərbaycanda təzkirəçilik ənənəsi: ilkin qaynaqlar
Yüklə 2,87 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
|
1.2. Azərbaycanda təzkirəçilik ənənəsi: ilkin qaynaqlar və tədqiqatlar Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığında təzkirə elmi-ədəbi əsər kimi qiymətləndirilmiĢdir. Bu fikrin nə dərəcədə doğru olmasını müəyyənləĢdirmək üçün ilk növbədə ədəbi və elmi əsər anlayıĢını açıqlamaq lazım gəlir. Ədəbi əsər deyincə, oyandırdığı estetik duyğularla insanı xoĢlandıran, ruha və zövqə səslənən sənət əsəri anlaĢılır. Doğrudan da, öyrətmək məqsədiylə yazılmaması və sə- nət qayğısını daĢıması ədəbi əsərin baĢlıca xüsusiyyətlərindəndir[ 107. 3]. * Maarifə Hacıyeva, Celal Tarahçı. Azerbaycan Edebiyat Terminleri sözlüğü. Ġstanbul, 1999. ** Türk dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. «Tezkire» maddesi. Könül Nəhmətova 16 Elm isə dindən, incəsənətdən fərqli olaraq öz məlumatları- nın həqiqiliyi və dürüstlüyünü sübut edən obyektiv, məntiqi bilik- lər sistemidir. Elm elməqədərki təfəkkürə xas olan empirik və adi Ģüur səviyyəsindən fərqlənir. Elmin strukturu elmə daxil olan bilik sisteminin mürəkkəbliyi ilə xarakterizə olunur. Elmin ictimai funksiyası insanlara təbiət, cəmiyyət haqqında biliklər vermək, on- larda elmi dünyagörüĢü formalaĢdırmaq və hərtərəfli inkiĢaf etmiĢ Ģəxsiyyət yetiĢdirməkdir. Məlum olduğu kimi, ədəbiyyatĢünaslıq elmi də hələ lap qədim dövrlərdən yaranıb formalaĢmağa baĢlamıĢdır. Avropada sənət və ədəbiyyat konsepsiyaları Qədim Yunanıstan və Romada yaranmıĢdır (Aristotel, Platon, Horatsi və b.). Qədim dövrlərdə ġərqdə də (Çin, Hindistan, ərəb ölkələri, Ġran və s.) bədii üslub, forma, sənətkarlıq və poetik janr problemləri öyrənilmiĢdir. Azərbaycanda isə ədəbiyyatĢünaslığın rüĢeymləri hələ orta əsrlərin ilk mərhələsində Xətib Təbrizi yaradıcılığı ilə baĢlamıĢdır. Təzkirələrdə, habelə səyahətnamə, qamus və s. əsər- lərdə də ədəbiyyatĢünaslığın ünsürləri vardır; bunlarda yazıçıların həyatı haqqında məlumat verilir, əsərlərindən nümunələr gətirilir, onların yaranma tarixi, süjeti haqqında danıĢılır, hətta bəzən janr və üslub məsələlərinə də toxunulurdu. Bütün bu keyfiyyətlər təz- kirənin elmiliyinə dəlalət edir. Ərəb ədəbiyyatĢünaslığında ilkin formasında elmi əsər kimi yaranan təzkirələr orta əsrlərdə Ġran təz- kirəçilik məktəbində ədəbi xüsusiyyətlər qazanmıĢdır. Bu isə Ģair- lər haqqında olan məlumatın azlığından irəli gələn bir cəhət idi. Əlində elmi faktlar olmayan təzkirəçi bədiiliyə meyl etmək məc- buriyyətində qalmıĢdır. Orta əsrlərdə yaranan türk təzkirələrinin də nəsr dilinin ədəbi üslublarından olan münĢəat, mürəssə kimi ahəngli yazı qaydaları ilə yazılması onları ədəbi əsər kimi qiymət- ləndirməyə əsas verir. Bir çox təzkirələrdə divan ədəbiyyatının ün- sürlərindən - tövhid, nət, fəxriyyədən də istifadə olunmuĢdur. Türk alimi Agah Sırrı Levend təzkirələrin elmi-ədəbi janr olaraq xüsu- siyyətlərini belə səciyyələndirmiĢdir: Təzkirələr bir məsləkdən yetiĢmiĢ Ģəxslərin bioqrafiyalarını bir arada toplayan əsərlərdir. ġəxsləri xatırlamağa yaradığı üçün bu kimi əsərlərə «təzkirə» adı Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 17 verilmiĢdir. Bunlara mövzularına görə «təzkirətüĢ-Ģüəra», «təzki- rətül-övliya», «təzkirətül-xəttatin» deyildiyi kimi, əhatə etdiyi Ģəxslərə görə ayrı adlar da verilir. Təzkirələrdə Ģəxslərin qısaca bioqrafiyaları verilir, rəsmi həyatdakı vəzifələri və qazandıqları mövqelər bildirilərək Ģeirlərindən örnəklər verilir. Bu örnəklər qəzəl və qəsidə mətlələri, qitələr və rübailərdən seçilmiĢ kiçik par- çalardır. Bütün bir, ya da bir neçə qəzəlin verildiyi də olur. Təzki- rələrdə Ģairlərin doğum və ölüm tarixləriylə yaĢadıqları yerlər tam olaraq göstərilmiĢ deyildir. Çox zaman doğum tarixləri göstəril- mir * . Ölüm tarixləri də əksikdir. Bəzisində sadəcə «Sultan Səlim dövründə fevt oldu», ya da «ömrü vəfa etmədi» kimi cümlələr yaĢadığı tarixi əvəz etmiĢ, doğum yerləri də «Bursa kurbündən- dir», «vilayəti-Ģərqdəndir» kimi cümlələrlə qaranlıqda buraxılmıĢ- dır. Təzkirələrin ən əksik yönü əsər adlarıdır. Heç bir Ģairin əsərlərinin adları tam olaraq verilməmiĢdir. Kimisində ancaq bir- ikisi qeyd edilmiĢ, kimisində isə yalnız «Xəmsə tətəbbu edər», «Sahibi kitabi-divandır» deməklə kifayətlənmiĢdir. «MünĢiyanə» * qələmə alınan təzkirələrdə həqiqət üsluba fəda edilmiĢdir. Bir çox dəyərləndirmələr basma qəlibdir. Tənqid və təqdirdə qabartmalara yol verilmiĢdir. Çox zaman Ģairlərin hə- qiqi ədəbi portreti əks olunmamıĢ, Ģəxsiyyəti açıqca göstərilmə- miĢdir. Dövrün ümumi vəziyyətini kütləvi görmək, ədəbi növlərin inkiĢafını izləmək qabiliyyəti yoxdur. Bununla belə, təzkirələrdə Ģəxsləri təsvir edən sətirlər arasında bəzən elə cümlələrə rastlanır ki, onları oxuyarkən, cəmiyyətin o dövrdəki vəziyyəti açıqca görü- nür. Təzkirələrin hamısı, əlbəttə ki, eyni əhəmiyyətdə və eyni də- yərdə deyildir [107.120]. XX əsrin əvvəllərinə qədər ġərq ədəbiyyatı tarixində bugün- * ġairlərin doğum tarixləri məlum olmadığına görə bir sıra təzkirələrdə onların sıralanması ölüm tarixlərinə əsasən aparılmıĢdır. Bu tipli təzkirələrin «vəfəyat» adı verilmiĢdir. Ahəngli yazı qaydası Könül Nəhmətova 18 kü mənada ədəbiyyat tarixi səciyyəli bir əsər yoxdur. Bu baxım- dan 1221-ci ildən fars alimi Məhəmməd Övfinin «Lübab əl-əl- bab» (Cövhərlərin seçilməsi) əsərindən baĢlayaraq XX əsrin əv- vəllərinə qədər təzkirəçilik ədəbiyyat tarixçiliyi vəzifəsini da- ĢımıĢdır. Təzkirə 1 - ərəbcədə II (təfsilə) vəzndə bir məsdər olub isim kimi də iĢlənərək «gərəkli Ģəxsləri anma, xatırlama, yad etm- ə» mənalarını daĢıyır. Qədimdə rəsmi dairələrdə Ġran ərazisində yazı iĢləriylə məĢğul olanlara «təzkirei» və ya türkcə «təzkirəçi» deyilirdi. XIX əsrdə də təzkirənin «Ģəxsiyyət vəsiqəsi» mənasını daĢıdığını görürük. Mirzə Fətəli Axundovun «SərgüzəĢti Molla Ġbrahim Xəlil Kimyagər» komediyasında «təzkirə» sözü bu mənada iĢlənmiĢdir. Məstəli Ģah deyir: «On bir il bundan irəli Araz qırağına gəlmiĢdim, istəyirdim ki, Naxçıvavn və ġərur mahallarının qabağından keçib Ġrəvana gedəydim. Hər iki mahalın xalqı mənə mane oldular ki, səni qoymanıq bu torpağa keçəsən. Ondan ötrü ki, əlində təzkirən yoxdur. Naməlum, təzkirəsiz adamlara yol vermək, bu tərəfə keçirmək qanun ilə qadağadır». Təzkirə ən geniĢ iĢlənmə yerini müəyyən bir sənətdə Ģöhrət sahibi olmuĢ Ģəxslərin, xüsusilə, Ģairlərin tərcümeyi-halından bəhs edib Ģeirlərindən də örnəklər nəql edən əsərlərdə tapmıĢdır. Türk alimi Əhməd Qabaklıya görə, təzkirə bir ədəbi növ olaraq Ġran ədəbiyyatından gəlməkdədir [100. 6]. Lakin bilindiyi kimi, təzkirənin mənĢəyi təbəqat kitablarına dayanmaqdadır. Ərəblərin nəsəblərinə olan bağlılıqları səbəbindən yaranıb inkiĢaf edən təbəqat kitabları bir çox mövzulara həsr olunurdu [105. 225]. R.Vellek və A.Varrenə görə, bioqrafiya çox qədim bir növdür. Hər Ģeydən əvvəl, xronologiya və məntiq baxımından tarix elminin bir parçasıdır [115. 52]. Bioqrafik səciyyə daĢıdığı üçün təzkirənin mənĢəyini də bəlkə daha qədim dövrlərdən axtarmaq lazımdır. Çünki e.ə.III əsrdə yunan alimi Aristoksenin yazdığı «ġairlərin həyatı» əsəri bir təzkirə nümunəsidir [80]. Əli Sultanlı Yunanıstanda ədəbi və filoloji fəaliyyət 1 Sozün kökü “zikr”dir. Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 19 haqqında geniĢ məlumat verərək yazırdı: «Bizanslı Aristofan ədəbi tədqiqatı ilə bir sırada dil məsələləri ilə də məĢğul olmuĢ və dilin mənĢəyi haqqında «analogiya» fərziyyəsini irəli sürmüĢdür. Ona qarĢı Perqam filoloqu - Kratet «anomaliya» fərziyyəsini yaradaraq sözlərin əmələ gəlməsində heç bir qanunauyğunluq görməmiĢdir. Bu filoloqların bəziləri əsatirləri yığıb təsnif etmiĢlər. «Məhəbbət əsatirləri»ni, «Ġstihalə ilə bitən əsatirlər»i ayrı-ayrı məcmuə Ģəklində toplamıĢlar. Bu deyilənlər göstərir ki, Ġskəndəriyyə və Perqam filoloqları kitabxanalarda əyləĢib, yunan xalqının yaratmıĢ olduğu zəngin ədəbi irsi mühafizə etməklə, onlara təfsir, izahat və biblioqrafiya yaratmaqda, poeziyanın cahanĢümül nümunələrini saf-çürük edib yaymaqda böyük zəhmət çəkmiĢlər. Lakin bu ilk filoloqların əsərləri təsviri səciyyə daĢıyırdı. Bu cəhət onların sırf nəzəri əsərlərində də hiss olunurdu. Onlar Ərəstunun «Poetika»sı kimi ciddi və dərin nəzəri əsər yarada bilməmiĢlər. Öz alimlikləri ilə fəxr edən və dövlətdən külli miqdarda yardım alan bu filoloqlar öz tədqiqatları ilə daim sarayı razı salmaq istəmiĢlər. O biri tərəfdən, filologiya elmi yenicə yaranırdı. Bu yeni elm möhkəm bir ənənəyə malik deyildi. Ġlk beĢiyində sarayla qidalanan filologiya elmi hələ xalqın yaradıcılıq qüdrətini düzgün müəyyənləĢdirə bilmirdi. Ona görə filologiya təzkirəçilik dairəsindən kənara çıxa bilmirdi» [80]. Burada diqqəti çəkən məsələlərdən biri də odur ki, hələ qədim Yunanıstanda təzkirəçiliyin bünövrəsi hakim dairələr tərəfindən qoyulmuĢdu. Azərbaycan təzkirəçiliyinə nəzər saldıqda da bu əsərlərin yuxarı təbəqədən olan Ģəxslər, saraya yaxın olan ədiblər tərəfindən yazıldığını görürük. Məhz buna görə də «ilk beĢiyində sarayla qidalanan filologiya elmi XIX əsrə kimi xalqın malına çevrilə bilməmiĢdir. Yaxın və Orta ġərqdə ilk təzkirə nümunələrini ərəb ədəbiy- yatında görürük. Məhəmməd ibn Səlləm əl Cümahinin (?-865) «TəbəqətüĢ-Ģüəra» (ġairlər tabaqları * ) əsəri Ģairlər haqqında ilk bir budaq üstündə olan gül yarpaqları. Könül Nəhmətova 20 antoloji toplu kimi diqqəti cəlb edir. Ġbn Güteybənin «Kitab əĢ-Ģer vəĢĢüəra» (ġeirlər və Ģairlər kitabı) (?-967), «Kitab əl-əğani» (Nəğmələr kitabı) əsərləri ilk nümunəvi təzkirə örnəkləri sayıla bilər. Əl-Mərzubaninin «MöcəmüĢ-Ģüəra» (ġairlər ensiklopediya- sı) əsərində ilk dəfə olaraq Ģairlərin adları əlifba sırasıyla düzülmüĢ- dür ki, bu da təzkirəyə müəyyən bir elmi nizam vermiĢdir [89. 7]. XIII əsrdən etibarən isə fars ədəbiyyatında təzkirə janrının nümunəsi görünməyə baĢlamıĢdır. Ġran ədəbiyyatında ilk və ən mühüm sayılan təzkirə Məhəmməd Övfinin (1177-1233) «Lübab əl-əlbab» (1221) təzkirəsidir. Bu əsər Ġslamiyyətdən sonra və xüsusilə, Qəznəvilərlə Səlcuqlular dövründə yetiĢən Ġran alimləri və Ģairləri haqqında mühüm məlumatlar verən qaynaqdır [107.18]. Fars dilində Ġran Ģairləri haqqında yazılan ikinci mühüm və məĢhur təzkirə XV əsr alimlərindən olub ƏliĢir Nəvai ilə Hüseyn Bayqara məclislərində yüksək mövqe qazanan Səmərqəndli DövlətĢah (1431-1495) tərəfindən yazılmıĢdır. Müəllifin adı ilə bağlı olaraq «DövlətĢah təzkirəsi» deyə xatırlanan bu əsərin əsl adı «TəzkirətüĢ-Ģüəra»dır. Ciddi və geniĢ bir tədqiqat məhsulu olan DövlətĢah təzkirəsi baĢlanğıcdan öz dövrünə qədər 10 ərəb və 143 Ġran Ģairi haqqında məlumat verən qiymətli əsərdir. Bəzi mənbələrdə ** fars-tacik alimi kimi anılan DövlətĢah ibn Əla əd-Dövlə BəxtiĢah Səmərqəndinin Ģəxsiyyəti və təzkirəsi haqqında görkəmli türk alimi professor Əhməd AtəĢ qiymətli məlumatlar verərək yazır: «O, hicri qəməri 830-840 (1427-1436) - cı illər arasında anadan olmuĢ bir türk bəyzadəsi idi. Uzun müddət Teymurlu Ģahzadələrin xidmətində və saraylarında qaldıqdan sonra, ƏliĢir Nəvaiyə görə, öz istəyi ilə bunlardan ayrılmıĢ və Xorasandakı malikanəsinə çəkilərək guĢəniĢin bir həyat keçirmiĢdir. 50 yaĢının içində ikən Ġran ədəbiyyatının bütün dövrlərini əhatə edən «TəzkirətüĢ-Ģüəra»sını yazmağa baĢlamıĢ və onu hicri qəməri 892 (1487) - ci ildə tamamlamıĢdır. O, bu əsəri ** Абдуллаев И., Хикматуллаев Х. Самаркандские ученые. Ташкент, 1969. Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 21 dövrünün hakimi Sultan Hüseyn Bayqaraya və ƏliĢir Nəvaiyə ithaf etmiĢdir. Ölümü h.q. 896 (1490-91) - ci ildən az sonra h.q. 900 (1494-95) - ci ildədir» * . «TəzkürətüĢ-Ģüəra» əsərinin ilk səhifəsi Allahın və peyğəm- bərin tərifi ilə baĢlanır. Sonra müəllif özünün Ģeir və poeziya haq- qında olan fikirlərini, əsərin yazılma səbəbini və təzkirədəki Ģəxs- lərin fohristini (siyahısını) verir. DövlətĢah təzkirədə özündən əvv- əl yaĢamıĢ ġeyx Əttarın «Təzkirətül-övliya» əsərini yada salaraq bildirir ki, «ġeyx Əttar «Təzkirətül-övliya»da çox möcüzələr gös- tərmiĢdir; lakin dünyada məchul qalan tarix və Ģeirlər vardır ki, onların hamısı yazılmamıĢdır. Mən də Ġslamın əvvəlindən bu günə qədər olan məĢhur Ģairlərdən bu təzkirədə qələmə aldım» [63. 189]. Yeri gəlmiĢkən, burada üzə çıxan bir məsələnin üzərində durmağımız zəruridir. Göründüyü kimi, DövlətĢah özündən əvvəl ġeyx Əttarın təzkirə yazması haqqında xəbər vermiĢdir. Agah Sırrı Ləvənd də «ƏliĢir Nəvai» əsərində h.840=m.1436-cı ildə Heratda BəxĢi tərəfindən «Təzkirətül-övliya» adlı əsərin uyğur hərfləri ilə türk dilinə tərcümə olunması haqqında danıĢmıĢdır. La- kin bu əsərin ġeyx Əttara aid olduğunu söyləmək çətindir. Çünki Məhəmmədəli Tərbiyət də «DaniĢməndani-Azərbaycan» əsərində ġah Qasım Ənvarın «Təzkirətül-övliya» və ya «Məqamatül-ari- fin» (Ariflər məkanı) adlı əsərinin olmasından danıĢır [2. 62]. ġah Qasım Ənvar (1356-1434) DövlətĢah Səmərqəndidən bir qədər əvvəl yaĢamıĢdır. Qasım Ənvar, ġah Qasim Ənvar, Qasimi təxəl- lüsləri ilə yazıb-yaradan Müinəddin Əli ibn Nəsir ibn Harun ibn Əbülqasım Hüseyni Sərabi Təbrizidir. Onun zəngin lirik irsi və «Ənisül-arifin» poeması sufi panteist poeziyanın parlaq nümunə- lərindən sayılır. Uzun müddət Herat və Səmərqənddə yaĢadığın- dan Orta Asiyada sufizmin və sufi poeziyasının inkiĢafına mühüm təsir göstərmiĢ, ƏliĢir Nəvai onun Ģerləri ilə tərbiyələnmiĢdir. * Ahmet AteĢ. Ġstanbul Kütubhanelerinde Farsca Manzum Eserleri. Ġstanbul, 1958, s.451-452. Könül Nəhmətova 22 Heratda yaĢadığı vaxt Qasım Ənvar qeyri-adi Ģöhrət və nüfuza malik idi. «Yeni xanəgah» adlı xüsusi xanəgahı var idi. Orta Asiyanın bir çox görkəmli Ģəxsləri onun müridləri cərgəsində idi. XVI əsrin məĢhur tarixçisi Xondəmir «Həbibüssiyər» də Qasim Ənvar haqqında yazır: «Az müddətdə Xorasanın kübar təbəqəsi və zadəganlarının çoxu onun hidayət məqamlı astanasının müridləri oldular. Onlar Qasım Ənvarın Məkkəyə bənzər dərgahını özlərinin üz tutacağı, xidmət göstərəcəyi bir yer hesab edib, gecə- gündüz arzularla xidmətinə can atmaq arzulayırdılar. «O həzrət istər Mirzə ġahrux və istərsə də onun əzəmət sahibi övladı ilə çox etinasız bir halda görüĢürdü». 1488-ci ildə Ə.Nəvai onun qəbri üzərində gözəl bir məqbərə tikdirmiĢdir» [79.173]. Bu dəlillərə əsaslanaraq Agah Sırrı Ləvəndin haqqında məlumat verdiyi əsərin ġah Qasım Ənvara aid olmasını da ehtimal edə bilərik. Bu məsələ- nin aydınlaĢdırılması Azərbaycan təzkirəçilik tarixini «Töhfeyi- Sami»dən daha qədim bir dövrə aparmağa imkan verə bilər. DövlətĢahın «TəzkirətüĢ-Ģüəra»sı xronoloji qaydada yazıl- mıĢ və giriĢ, müqəddimə, yeddi təbəqə və xatimədən ibarətdir. Müəllif hər təbəqəyə 20 Ģair daxil etmiĢdir. Təzkirədəki 7 təbəqə əsərin əsasını təĢkil edir ki, burada Rudəki (XI əsr) dövründən Sə- mərqəndinin yaĢadığı XV əsrə qədər yaĢayıb-yaratmıĢ 168 adlı- sanlı ərəb, fars, Azərbaycan və tacik Ģairlərindən, əsərin xatimə- sində isə təzkirəçinin müasirlərindən məlumat verilir. DövlətĢahın verdiyi bilgilər təkcə Ģairlərlə bitmir, o burada XV əsrə qədər baĢ vermiĢ siyasi-ictimai hadisələr və digər görkəmli Ģəxsiyyətlərdən də söhbət açır, onlar haqqında tarixilik nöqteyi-nəzərindən qiy- mətli olan məlumatlar verməyə çalıĢır [58. 225]. Mehri Məmmədova «TəzkirətüĢ-Ģüəra»nın ġərq ədəbiyyat- Ģünaslığındakı yeri və özündən sonrakı təzkirələrə təsiri haqqında yazır: «Əmir DövlətĢah ibn Əla əd-Dövlə BəxtiĢah Səmərqəndi- nin bu gün əldə olmayan bir çox qaynaqlardan istifadə edərək meydana gətirmiĢ olduğu bu təzkirəsi özündən sonra bütün Ġran, Azərbaycan və türk təzkirə və ədəbiyyat tarixi yazanlar üçün əhə- miyyətlidir. ƏliĢir Nəvainin «Məcalisün-Nəfais (XV əsr), Əmir Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 23 Əhməd Razinin «Həlt iqlim» (XVII əsr), Lütfəli bəy Azərin «AtəĢkədə» (XVIII əsr), Bəhmən Mirzənin «Təzkireyi Məhəm- mədĢahi» (XIX əsr), Mir Möhsün Nəvvabın təzkirəsi (XIX əsr), Firidun bəy Köçərlinin «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialla- rı» (XX əsr) əsərində «TəzkirətüĢ-Ģüəra»nın təsiri aydın duyul- maqdadır» [58.188]. A.E.Krımski «Nizami və müasirləri» əsərində «TəzkirətüĢ- Ģüəra»nı Nizamini öyrənmək üçün əsas mənbələrdən biri kimi götürmüĢdür. O, «TəzkirətüĢ-Ģüəra»nın ədəbiyyatĢünaslığa təsiri haqqında yazırdı: «DövlətĢah tərəfindən tərtib olunmuĢ təzkirə sonrakı təzkirəçilərin iĢi üçün bir mənbə olmuĢdur. Onlar da öz növbəsində çalıĢırdılar ki, bu təzkirəyə ya yeni məlumatlar əlavə etsinlər, ya da mümkün olduqca onun nöqsanlarını düzəltsinlər. ġairlərin bioqrafiyasını və əsərlərindən nümunələri əhatə edən belə ədəbi qaynaqların sayı XIX əsrə kimi yüzə çatmıĢdır və bəlkə də artıq olar» [94.29]. Nihad Sami Banarlı isə DövlətĢah təzkirəsini belə qiymətləndirirdi: «Övfinin təzkirəsi bir talesizlik üzündən ancaq 1594-cü ildən bu yana meydana çıxdığı üçün XV əsrdən bəri Ġran və türk təzkirələrinin baĢlıca örnəyi DövlətĢah təzkirəsi olmuĢdur» [96. 613]. Lakin ədalət naminə qeyd etməliyik ki, əgər belə olma- saydı, yenə də DövlətĢah təzkirəsi daha mükəmməl olması səbə- bindən «Lübab əl-əlbab» təzkirəsinin kölgəsində qalmayacaqdı. DövlətĢah təzkirəsi Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığı üçün həm də ilk dəfə olaraq Həsənoğlu haqqında xəbər verməsi baxı- mından qiymətlidir. DövlətĢah Səmərqəndi onun əsfərainli olması, farsca və türkcə Ģerlər yazması, əsərlərinin Azərbaycanda və Rumda (yəni Türkiyədə) məĢhur olması haqqında da danıĢmıĢdır [79.140]. Azərbaycan və Türkiyə təzkirəçiliyi üzərindəki böyük təsiri olan təzkirələrdən biri də ƏliĢir xan Nəvainin «Məcalisün-Nəfais» əsəridir. Nəvai öz təzkirəsinin müqəddiməsində Caminin «Baharistan» adlı əsərindəki Ģairlərdən söz açan 8 rövzəsi ilə DövlətĢahın «TəzkirətüĢ-Ģüəra»sını andıqdan sonra bu mövzuda Könül Nəhmətova 24 daha baĢqa kitabların da olduğunu, ancaq bunlarda qədim Ģairlərin yer aldığını, o isə «Sultani-Sahibqıran» zamanında Ģeirin hər janrında dəyərli Ģeirlər yazanları, bunları da o birilərə qatmaq məqsədiylə əsərini meydana gətirdiyini söyləyir [109. 120]. ƏliĢir Nəvai öz təzkirəsini ömrünün son illərində, əsərinin ikinci məclisinin əvvəlində göstərdiyi kimi, 1490-1491-ci illərdə yazmasına baxmayaraq, 1498-ci ildə onun üzərində yenidən iĢləmiĢ, əsəri təkmilləĢdirmiĢ və beləliklə, «Məcalisün-nəfais»in iki variantı yaranmıĢdır [70]. «Məcalisün-nəfais» quruluĢuna görə özündən əvvəlki təzki- rələrdən fərqlənir. Cənnət Nağıyeva əsəri DövlətĢahın təzkirəsi ilə müqayisə edərək göstərir ki, «TəzkirətüĢ-Ģüəra»da Ģairlər göy qur- Ģağına oxĢadılaraq yeddi qrupa bölünmüĢ, onlar haqqında məlu- mat verərkən əlifba sırasına riayət edilməmiĢdir. «Məcalisün-nə- fais» də həmin üslubda tərtib olunmuĢdur. Lakin bu təzkirə birincidən fərqli olaraq 8 məclisdə dörd yüz əllidən artıq (iki dəfədən çox) Ģairi əhatə edir. DövlətĢah ümumən məĢhur ġərq Ģairlərindən danıĢırsa, Nəvai bütün Orta Asiya Ģairləri haqqında məlumat verir ki, bu da daha dəqiqlik və çox zəhmət tələb edir [70.63]. DövlətĢah və Nəvai təzkirəsinin qazandığı Ģöhrət XVI əsrdən baĢlayaraq bu klassik örnəklərin təsiri altında Azərbaycan və Anadolu təzkirələrinin yazılması ilə nəticələnmiĢdir. Azərbaycan təzkirəçiliyi tarixində ilk əsər Sami Sam Mirzə- nin 1550-ci ildə yazdığı «Töhfeyi-Sami» hesab olunur. ġah Ġsma- yılın oğlu Sam Mirzə (1517-1576) atasının ədəbi məclislərində iĢ- tirak edən Ģairlərlə tanıĢ olmuĢ və qardaĢı ġah Təhmasibin (1524- 1576) sarayında yaĢayan Ģairlərlə yaxınlıq edərək dövrünün bütün görkəmli sənətkarlarını tanımıĢdır. Bu dövrün elm və sənət adam- larından mükəmməl təhsil alan Sam Mirzə özü də Ģair olmuĢ, Ģer- lərində Sami təxəllüsünü iĢlətmiĢdir. Lakin onun ən mühüm əsəri fars dilində yazdığı «Töhfeyi-Sami» təzkirəsidir. Bu əsər XVI əsrin birinci yarısındakı mədəni və ədəbi həyatı, 664 sayda Azərbaycan, fars Ģairləri və baĢqa sənətkarlar haqqında məlumat Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 25 əldə etmək üçün faydalı qaynaqlardandır. Əbdürrəhman Caminin «Baharistan»ı və ƏliĢir Nəvainin «Məcalisün-Nəfais» təzkirələri səpgisində yazılan və onların davamı kimi diqqəti çəkən «Töhfeyi-Sami» bir müqəddimə və yeddi fəsildən ibarətdir. I fəsil - ġah Ġsmayıl Xətai və onun nəslindən, müasiri olan hökmdarlardan, II fəsil - alimlərdən, III fəsil - ġah Ġsmayıl sarayına yaxın olan vəzifəli Ģairlərdən, IV fəsil - əsl Ģairlərdən; V fəsil - türk dilində yazan Ģairlərdən; VI və VII fəsillər - el Ģairlərindən bəhs edir [56. 32]. ġah Ġsmayıl Xətai yaradıcılığının tədqiqatçısı Əzizağa Məmmədov Sam Mirzənin atasından və qardaĢından fərqli olaraq fars mədəniyyətinin təsiri altında qaldığını, türkcə yazan Ģairlərə həqarətlə baxdığını, onlara öz həqiqi qiymətini verə bilmədiyini yazır [66. 33]. Sam Mirzə öz təzkirəsində göstərdiyi nümunələri də, əsasən, farsca Ģeirlərdən almıĢdır. Lakin Həbibi, Füzuli, Susəni, Tüfeyli, Yusif bəy kimi müasirlərinin ana dilində yazdıqları Ģeirlərindən örnəklər vermiĢdir. Tarixi-xronoloji cəhətdən ikinci təzkirə Əhdi Bağdadinin «GülĢənüĢ-Ģüəra»sıdır. Yazıldığı mühitə görə bir sıra cəhətləri ilə Sam Mirzənin «Töhfeyi-Sami» və Sadıq bəy Sadiqinin «Məcməül-xəvas» təzkirələrindən fərqlənir. «GülĢənüĢ-Ģüəra» Anadolu təzkirəçiliyinin təsiri altında yazılmıĢdır. Lakin onun Azərbaycan ərazisində yazılan təzkirələrlə birləĢdirən ortaq cəhətlər də mövcuddur. Bu oxĢarlıq isə Azərbaycan və Anadolu təzkirəçiliyinə Nəvai yaradıcılığının təsiri ilə bağlıdır. «GülĢənüĢ- Ģüəra» təzkirəsi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyində iki mühüm cəhəti - Azərbaycan dilində yazılmıĢ ilk təzkirə olması və Bağdad ədəbi mühiti haqqında məlumat verməsi ilə də maraqlıdır. Əhməd Əhdi Bağdadi dövrünün nüfuzlu ədəbi Ģəxsiyyəti kimi Bağdadda boya-baĢa çatmıĢ Azərbaycan Ģairidir. «GülĢənüĢ- Ģüəra» təzkirəsində atası ġəmsi Bağdadi, qardaĢları və yaxın qohumları haqqında verdiyi kiçik məlumatlar Əhdinin nüfuzlu ziyalı ailəsindən çıxdığını göstərir [27. 198]. «GülĢənüĢ-Ģüəra» təzkirəsinin yazıldığı tarix, müəllifin Könül Nəhmətova 26 qeydinə əsasən, əlyazmalarında hicri qəməri 971 (1563) - ci ildir. Əlifba sırası ilə tərtib olunmuĢ təzkirə dörd rövzədən və adlar göstəricisindən ibarətdir [63. 16]. Təzkirə 1552-1563-cü illər arasında yaĢamıĢ Osmanlı və Azərbaycan türkcəsində yazıb yaradan 375 Ģairin həyat və yaradıcılığını əhatə edir [27. 199]. Əhdi təzkirəsində Ģairlər əsasən təxəllüsləri ilə yad edilir. Təxəllüslər həm də müəllif haqqında yazının sərlövhəsidir. Çox nadir hallarda mətnin içərisində Ģair adlarına rast gəlinir. Təzkirədə Ģairlərin Ģəxsiyyəti, məzhəbi və bir sənətkar kimi yetiĢib püxtələĢməsində mühüm amillərin roluna xüsusi yer verilmiĢdir [27. 202]. Əhdi Bağdadi Sam Mirzə və Sadıq bəy Sadiqidən fərqli ola- raq öz təzkirəsinin kataloq prinsipi əsasında tərtib etmiĢdir. Əhdi Bağdadidən əvvəl Anadolu təzkirəçilərindən Pir Məhməd AĢiq Çələbi (1520-1571) «MəĢahirüĢ-Ģüəra» (ġairlərin məĢhurları) (1568) və Qəstəmonulu Lətifi (?-1582) «TəzkirətüĢ-Ģüəra və təbsirai-nüzəma» (1540) əsərində bu prinsipdən istifadə etmiĢdilər. Tərtib prinsiplərində yenilik yaratmaq istəyən Əhdi öz təzkirəsini «rövzə»lərə, yəni «bağça»lara bölmüĢdür. «GülĢənüĢ-Ģüəra» təzkirəsində XVI əsr Bağdad mühitində yazıb-yaratmıĢ Azərbaycanlı Ģairlər içərisində ġəmsi, ġahi, Fəzli, Ruhi, Nəvai, Zehni, Zayli, Elmi, Mirqədri, Həsiri, Zəmiri, Xürrəmi, Nəsiri ġirvani, Ali və bir çox Ģairlərə yer ayrılmıĢ, Ģeirlərindən nümunələr verilmiĢ, az da olsa, həmin Ģairlərin yaradıcılıq yolu iĢıqlandırılmıĢdır. Əhdi Bağdadi təzkirəsində sadalanan Ģairlər içərisində adı böyük məhəbbətlə çəkilən, yüksək qiymət alan Məhəmməd Füzulidir [63.18]. Orta əsr təzkirələri içərisində Füzuli haqqında ilk əhatəli məlumatı Əhdi təzkirəsindən alırıq. Məhz buna görədir ki, Füzulinin Qərb və ġərq tədqiqatçıları ilk əhəmiyyətli mənbə kimi Əhdi Bağdadi təzkirəsinə müraciət etmiĢlər. Füzuli yaradıcılığının türk tədqiqatçısı prof. dr. Əbdülqadir Qaraxan «GülĢənüĢ-Ģüəra»nın Ģairə münasibəti haqqında yazır: «HəmĢəhərlisini ən yaxĢı anlayanlardan biri olmaq məziyyət və Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 27 səlahiyyətinə «GülĢənüĢ-Ģüəra»sı ilə Bağdadlı Əhdi sahib görü- nür» [101. 36]. Füzuli və «GülĢənüĢ-Ģüəra» tədqiqatçısı Vəcihə Feyzulla- yeva təzkirənin bu bəhsini çox yüksək qiymətləndirərək onun ədə- biyyat tariximiz üçün əhəmiyyətini belə qeyd edir: «Onun təkcə Füzuli sənətinə verdiyi qiymət XV-XVI əsrlər estetik fikrinin tə- kamül xəttini izləmək üçün kifayət qədər material ola bilər» [27. 201]. ƏdəbiyyatĢünas Nazif Qəhrəmanlının da «GülĢənüĢ-Ģüəra» təzkirəsinin «Füzuli» bəhsinə münasibəti maraqlıdır. O yazır: «Əhdi Bağdadi özünün 1563-cü ildə qələmə aldığı «GülĢənüĢ- Ģüəra» adlı təzkirəsində Füzulinin aqibəti haqqında məlumat ver- məsəydi, Ģairin ölüm tarixini (1556) və onun məhz taun xəstəliyin- dən öldüyünü dəqiqləĢdirmək çətin olacaqdı» [37. 18]. Nazif Qəhrəmanlı «GülĢənüĢ-Ģüəra»nın Azərbaycan təzki- rəçiliyindəki yerini isə belə müəyyənləĢdirir: «Əhdi Bağdadinin haqqında söhbət gedən ədəbi təzkirəsinin məziyyəti nədən iba- rətdir? Bu məziyyət birinci növbədə onunla müəyyən olunur ki, müəllif öz təzkirəsində türk təzkirəçilik ənənəsi yaratmağa meyl göstərir. SoydaĢı Sam Mirzədən fərqli olaraq «GülĢənüĢ-Ģüəra» müəllifi türk (Azərbaycan) dilində yazılmıĢ ədəbi əsərlərdən nü- munə verməklə, artıq milli təzkirəçilik ənənəsinin baĢlanğıcını qo- yur» [37. 18]. Göründüyü kimi, «GülĢənüĢ-Ģüəra» təzkirəsi dil faktoruna və verdiyi məlumatlara görə, orta əsrlər nəsr nümunəsi olmaq ba- xımından da Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığı üçün əvəzsiz məxəz- lərdən biridir. Azərbaycan təzkirəçilik tarixində üçüncü əsər Sadiq bəy Sa- diqinin «Məcməül-xəvas» təzkirəsidir. «Məcməül-xəvas» təzkirə- si müstəqil Azərbaycan Səfəvi dövlətinin hakimiyyəti zamanı ya- zıldığı üçün türk dilində tərtib olunmuĢdur. Məlum olduğu kimi, bu dövrdə Azərbaycan-türk ədəbi dilinin prinsipləri müəyyənləĢ- dirilərkən cığatay Ģivəsinə üz tutulur. Bir sıra üslubi və qrammatik qayda-qanunlar həmin dildən əxz edilirdi. «Məcməül-xəvas» təz- Könül Nəhmətova 28 kirəsinin bir çox tədqiqatçıları, o cümlədən, Məhəmmədəli Tər- biyət də onun cığatay Ģivəsində yazılması qənaətinə gəlmiĢlər. 1533-1610-cu illərdə yaĢamıĢ Sadiq bəy ƏfĢar, Sadiqi Kitabdar adları ilə tanınmıĢ ədib öz müasiri olan təzkirəçilərlə də tanıĢ olmuĢ, onlarla təcrübə mübadiləsi etmiĢdir. Təzkirənin yazılıĢ tarixi dəqiq məlum deyildir. Müxtəlif mənbələrdə ayrı-ayrı rəqəmlərlə göstərilir. Lakin bir məsələ ay- dındır ki, təzkirə ġah Abbasın hakimiyyəti illərində tamamlanmıĢ- dır [70.43]. M.Tərbiyət təzkirədə ġah Ġsmayıl Səfəvi dövründən ġah Abbas dövrünə qədər yaĢamıĢ 480 söz ustasının tərcümeyi-halının verildiyini qeyd etmiĢdir [88. 281]. Sadiqi təzkirəsinin müqəddiməsində Caminin «Baharistan», Nəvainin «Məcalisün-nəfais», DövlətĢahın «TəzkirətüĢ-Ģüəra», Sam Mirzənin «Töhfeyi-Sami» əsərlərini xatırladıqdan sonra «bu silsilə Ģer-halka-i intizamı bir-biridün üzülməsün diyü» təzkirəsini meydana gətirdiyini söyləmiĢdir. Sadiqi Nəvainin «Məcalisün- nəfais» əsərinin tərtib prinsiplərini izləyərək təzkirəsini 8 «Məc- mə-i xas»a ayırmıĢdır. Əsər regional prinsip əsasında yazılmıĢ, yə- ni o dövr Ġran adlanan ərazidə yaĢayan Ģairlərin yaradıcılığına həsr edilmiĢdir. Təzkirə aĢağıdakı fəsillərdən ibarətdir: I məcmə - müəllifin müasiri olan hökmdarlar; II məcmə - müəllifin müasiri olan Ģahzadələr; III məcmə - Türkiyə səltənət baĢçıları; IV məcmə - Ġran səltənət baĢçıları; V məcmə - Türkiyə-Ġran səltənət böyüklərinin övladları; VI məcmə - seyid olan Ģairlər; VII məcmə - üç dildə (türk, fars, ərəb) Ģeir yazmıĢ türk sənətkarları; VIII məcmə - Sadiqinin müasiri olan və Ġran ərazisində ya- Ģayıb yaradan Ģairlər. «Məcməül-xəvas» təzkirəsində Məhəmməd bəy Əmani, ġahqulu Mirzə, Məhəmməd bəy ġəmsi, Mövlana ġərif Təbrizi, Fikri Ordubadi, Muradxan Fikari, Qazi Zəncani və Məsihi kimi Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 29 onlarla azərbaycanlı Ģairdən söz açılmıĢdır və bunların ilk tədqiqat üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Yusif bəy ÇavuĢlu, Mirzə Hatəm bəy Ordubadi, Mir Məsum xan, Həsən Məxləs, Mövlana Kəlbəli və baĢqa azərbaycanlı Ģairlər haqqında da ilk məlumatı Sadiqi vermiĢdir [62.48]. Azərbaycanlı Ģairlərdən Füzulinin istər həyat və Ģəxsiyyəti, istərsə milliyyəti baxımından verdiyi məlumatlara görə «Məc- məül-xəvas» ən dəyərli qaynaqlardan biri kimi qiymətləndirilir [101. 37]. Nazif Qəhrəmanlı isə Sadiqinin təzkirəsini onun milli bağlı- lığının təzahürü olduğu üçün dəyərləndirərək yazır: «Sadiq bəy ƏfĢar öz təzkirəsində Ģairləri türk və tacik Ģairlərinə bölür ki, bu artıq onun doğma vətən, soy və dil ənənəsinə bağlılığını sübut et- məkdədir» [37. 19]. Aljira Topalova Azərbaycan təzkirələrinin inkiĢaf tarixinə nəzər saldıqda belə nəticəyə gəlir ki, Füzulidən sonra Azərbaycan poeziyası Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi pillələri ilə get-gedə nisbi tənəzzülə uğradığı kimi, Sadiqidən sonra da Azərbaycan təzkirəçiliyi Lütfəli bəy Azər Beqdeli pilləsi ilə enməklə ta XIX əsrin son rübünə qədər bir durgunluq dövrü keçirməkdədir» [89. 31]. Doğrudur, Azərbaycan təzkirəçiliyinin tədqiqi tarixinə nəzər saldıqda Sadiq bəy Sadiqidən sonra bu xronoloji zəncirin XVIII əsrə qədər qırıldığını görürük. XVII-XVIII əsr təzkirələri haqqında hələlik isə məlumatı yalnız Məhəmmədəli Tərbiyətin «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsindən ala bilirik. Yüklə 2,87 Kb. Dostları ilə paylaş:
|