AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adina əDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,87 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
- «Bəhrül-ülum»
|
«Nəzmi-güzide» - Bu təzkirə haqqında Məhəmmədəli Tər- biyət yazır: «Xacə Məhəmməd h.q. 1036 (1626) - cı ildə Ģairlərin tərcümeyi-halı haqqında «Nəzmi-guzidi» adlı qısa bir təzkirə yaz- mıĢdır. O, bu təzkirədə Ģeir növlərindən ancaq qəzəlləri və rübailə- ri vermiĢdir» [2. 242]. Nazim Xacə Məhəmməd Sadiq Təbrizin söz ustalarından- dır. O, Ġsfahanın Abbasabad məhəlləsində yaĢayan və orada oxu- yub boya-baĢa çatan təbrizlilərdən olmuĢdur. Xacə Məhəmməd Sadiq Məkkə ziyarətinə gedib orada guĢəniĢin olmuĢdur. O, Mək- Könül Nəhmətova 30 kədə ibadət etməklə və ariflərlə həmsöhbət olmaqla ömrünü keçir- miĢdir. Mirzə Tahir Nəsrabadinin qeydinə görə, onun təzkirəsin- dən (h.q. 1081/1670) bir neçə il əvvəl vəfat etmiĢdir [88. 241]. «Fərhəngi - İbrahimi» - təzkirəsinin müəllifi Ġbrahim Mir- zə Əbülfət Səfəvilər sülaləsindən olan Zəhirəddin Bəhram Mir- zənin oğludur. O, həddi-buluğa çatdıqdan sonra I ġah Təhmasib öz qızı Gövhər Sultan xanımı Əbülfətə ərə vermiĢ və Xorasanın hökmdarlığını ona tapĢırmıĢdır. Əbülfət orada on iki il (h.q.979/1571-ci ilədək) hökmdarlıq etmiĢdir. Ġbrahim Mirzənin məclisləri həmiĢə elm və ədəbiyyat xadimlərinin yığıncağı olmuĢ, Hindistana səfər edən hər söz ustası Xorasandan keçdikdə Ġbrahim Mirzə onu bir müddət öz yanında qonaq saxlayar və ona böyük hörmət göstərərdi. II ġah Ġsmayıl taxta çıxdıqdan sonra ġamxal Sultan h.q. 984-cü il zilhiccə ayının 5-də, Ģənbə günü (1576, 24 fevral) onun əmri ilə bu gənc alimi öldürmüĢdür. M.Tərbiyət Ġbrahim Mirzədən bəhs edən mənbələr haqqında xəbər verərək yazırdı: «Əbülfət əruz və qafiyə elmlərini yaxĢı bi- lirdi, onun fars və türk dillərində Ģeirləri vardır. Təxəllüsü «Cahi» olmuĢdur. Mir MünĢinin oğlu Hacı Əhməd Qumlu yazdığı altı cildli «Xülasətül-təvarix» əsərində, eləcə də «TəzkirətüĢ-Səlatin vəl-ü məmra» və «Gülüstani-hünər» əsərlərində Əbülfət Ġbrahim Mirzənin tərcümeyi-halını geniĢ vermiĢ, onun üç min beytdən iba- rət divanını tərtib edib, giriĢ yazmıĢdır. «Xülasətül-əĢ’ar» əsərinin müəllifi (Tağı KaĢani – K.M.) də onun haqqında geniĢ məlumat verərək Ģeirlərindən 82 beyt nağıl etmiĢdir. Digər təzkirələrdə də bu Ģahzadə barəsində müfəssəl və ya müxtəsər məlumat vardır [88. 162]. «DaniĢməndani – Azərbaycan» təzkirəsindən bizə məlum olur ki, Ġbrahim Mirzənin görkəmli söz ustalarının tərcümeyi-halı və yaradıcılığı haqqında «Fərhəngi-İbrahimi» (Ġbrahimin lüğət kitabı) adlı sanballı bir təzkirəsi olmuĢdur. Bu əsər «Səfineyi- XoĢgu» müəllifinin istifadə etdiyi mənbələrdən olmuĢdur [88. 163]. Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 31 «DaniĢməndani–Azərbaycan»da Tövfi adlı bir Ģair və onun təzkirəsi haqqında xəbər verilir. ġairin yaĢadığı dövr göstərilməsə də, mətndən məlum olur ki, o, XVIII əsr Ģəxsiyyətlərindən olmuĢ- dur. «O, rəvan dildə bir təzkirə iərtib etmiĢ, orada öz dövründəki bir çox görkəmli Ģairlər haqqında məlumat vermiĢdir. O dövrdə yaĢayan Ģairlərin çoxu, o cümlədən, Əczi, Səburi və Həkim Əbu Talib onun Ģagirdlərindən olmuĢlar» [88.337]. Tövfi haqqında məlumat «Xülasətül-əĢar”» və «ġühufi-Ġbrahim» təzkirələrinə əsasən verilmiĢdir. «Təzkirətül-əfkar»ın müəllifi Ağa Səid Saleh Hacı Molla Məhəmməd Səid oğlu Xalxalinin oğludur. Hacı Molla Saleh h.q. 1175 (1761)-ci ildə Xalxalda səksən yaĢında vəfat etmiĢdir. «Bəhrül-ülum» (1794) və «Riyazül-cənnə» (1801) Fani Mirzə Həsən Zünuzinin əsərləridir. Mirzə Həsən h.q. 1172-ci il sə- fər ayının 17-də (1758, 20 oktyabr) Xoy Ģəhərində doğulmuĢdur. O, gəncliyində Təbrizdə Mövlana Məhəmməd ġəfi Tufarqanlının yanında, sonra isə beĢ il Mövlana Əbdünnəbi ġərəfəddin Məhəm- məd oğlu Təsucinin yanında ədəbiyyat elmini oxumuĢdur. O, h.q. 1195 (1780)-ci ildə Ətəbata getmiĢ və orada Ağa Məhəmməd Behbahainin, Mirzə Mehdi ġəhristaninin və Ağa Seyidəlinin ya- nında biliyini təkmilləĢdirmiĢdir. Fani h.q.1203 (1788)-ci ildə MəĢhədə gedib iki il orada yaĢamıĢ və Xoy Ģəhərinə qayıtmıĢdır. O, Xoyda Hüseynquluxan Dünbülinin tapĢırığı ilə «Bəhrül-ülum» (Elmlər dənizi) və «Riyazül-cənnə» əsərlərini yazmıĢdır. Faninin bu iki kitabı öz zamanının ensiklopediyası sayılır. «Bəhrül-ülum» əsəri yeddi bəhrdə yazılmıĢdır. «Riyazül-cənnə» əsəri isə müqəddimə, səkkiz rövzə və xatimədən ibarətdir. Dördüncü, beĢinci və yeddinci fəsilləri alimlər, filosoflar, Ģairlər və vəzirlərin tərcümeyi-halları, əsərləri, Ģeirləri və yaradıcılıqları haqqındadır [88. 345]. Səhab təxəllüslü Seyid Məhəmməd Seyid Əhməd Hafiz oğlunun sona çatmamıĢ bir təzkirəsi qalmıĢdır. Bu Ģəxs Ordudad- dan olmuĢ, h.q. 1222 (1807)-ci ildə vəfat etmiĢdir. Tərbiyət onun haqqındakı məlumatı «Nigaristani-Dara» təzkirəsindən almıĢdır Könül Nəhmətova 32 [88. 316]. «DaniĢməndani–Azərbaycan»da az tanınmıĢ və yaxud heç məlum olmayan təzkirələr haqqında məlumat verilsə də, XVIII əs- rin ən məĢhur təzkirəsi – «Atəşkədə»nin üzərindən sükutla keçil- miĢdir. «AtəĢkədə» təzkirəsinin müəllifi Lütfəli bəy Azər (1711- 1781) Eldəgizlərdən olan məĢhur Bəydil xanın nəslindəndir. Bəy- dili tayfası iki qismə bölünür. ġah ölkəsindən Ġrana mühacirət edənlər Bəydili-ġamlı, Türküstan və Ġranda qalanlar isə Bəydili adlanırlar. Azər Lütfəli bəyin atası Ġsfahanda məĢhur olan Ġma- müddövlə Məhəmməd Mömin xanın oğlu Ağa xan da Bəydili ġamlı hesab olunur [59. 11]. Lütfəli bəy Azərin fars dilində yazdığı “AtəĢkədə»” təzkirə- si 19 ilə (1760-1779) yazılmıĢdır. Təzkirəyə verilən bu ad müxt- əlif cür izah olunur. Lütfəli bəy Azər özü bu barədə yazır: «Bu ki- taba «AtəĢkədə» adı verirəm və bundan əvvəlki təzkirəçilərin dəftərlərini qısqanclıq oduna atdım» [57. 25]. Ruqiyyə Qənbərqızına görə, «AtəĢkədə» təzkirəsində Ģairlər xronoloji və yaxud adlarının əlifba sırası üzrə deyil, coğrafi prinsip, yəni bölgələr üzrə (məsələn, Gəncə Ģairləri, ġirvan Ģairləri, Ġsfahan Ģairləri və s.) təsnif edilmiĢdir [99. 34]. Lakin müəllif özü əsərinin quruluĢu haqqında belə yazır: «Tarix kitablarına müraciət edib Ģairlərin anadan olma illəri və mənsub olduqları yerləri təyin etdim. Hər hansı ölkənin və Ģəhərin Ģairi haqqında məlumatı həmin Ģair üçün ayrılmıĢ səhifədə qələmə aldım. ġairlərin adlarını çəkərkən, kimin sonra yaĢadığını, kimin qələminin qüvvətli və kiminin zəif olmasını nəzərdə tutmadım və əsəri əlifba sırası ilə yazdım [59. 69]. Lütfəli bəy «AtəĢkədə»ni iki «məcmə»yə bölmüĢdür. Birin- ci məcmədə qədim Ģairlər haqqında məlumat verilmiĢdir. «Məc- mə» də öz növbəsində «Ģöbə», «üç qığılcım» və «iĢıq» hissələrinə ayrılır. «ġöbə» – Ģeir yazmıĢ əmir və Ģahzadələr; «Üç qığılcım» – Ġran, Turan və Hindistan; Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 33 «ĠĢıq» – müxtəlif diyarlara məxsus Ģairlər haqqında məlumat verir. Ġkinci «Məcmə» müəllifin müasirlərini əhatə edir. Bu fəslin quruluĢu isə aĢağıdakı kimidir: I Pərtöv – müəllifin müasirləri. II Pərtöv – müəllifin özü haqqında məlumat verir. Təzkirənin ikinci fəsli daha sonra iki «əxgər»ə ayrılır. I »əxgər» beĢ «Ģərarə»dən ibarətdir. I Ģərarə – XVIII əsrin II çərəyinə qədər Azərbaycanın bütün ərazisində yaĢayan Ģairlər; II Ģərarə – Xorasan Ģairləri; III Ģərarə – Təbəristan (indiki Mazandaran ölkəsi), Gürcan və sair ölkələrin Ģairi; IV Ģərarə – 2 Ģüaya bölünür: I Ģüa – Ġraq və ərəb; II Ģüa – Ġraqi-Əcəm Ģairləri; V Ģararə – fars vilayəti Ģairləri haqqındadır. II «əxgər» üç «Ģərarəyə» bölünür: I Ģərara – Bəlx ərazisi və ona tabe sahəyə; II Ģərarə – Hindistan Ģairlərinə; III Ģərarə – KəĢmir Ģairlərinə həsr edilmiĢdir. Əsərin «Füruğ» (iĢıq) adlandırılan hissəsində müxtəlif zamanlarda yaĢamıĢ Əzəmət Səmərqəndi, AyiĢə Səmərqəndi, Ġffəti, Lalə xanım, Mütribə, Mehri, Məhsəti, Nurcahan bəyimdən ibarət Ģairlərdən məlumat verilir. Əsərin əvvəlinə bir föhrüst əlavə olunmuĢdur ki, «oxuyanlar üçün asan olsun». Təzkirədə Yaxın ġərqdə yaĢayıb-yaratmıĢ 842 Ģair haqqında məlumat verilmiĢdir ki, bunlardan yüzə qədəri azərbaycanlıdır. «AtəĢkədə» fars dilində yazıldığından Azərbaycan Ģairlərinin yalnız fars dilindəki Ģeirlərindən nümunələr gətirilmiĢdir. Mehri Məmmədova «AtəĢkədə» təzkirəsini bir ədəbi əsər kimi yüksək qiymətləndirərək yazır: «AtəĢkədə» quruluĢu və məlumatlarının dolğunluğu cəhətdən özündən əvvəlki təzkirələrdən fərqlənir. Məhz buna görə sonrakı əsrlərdə yazılmıĢ Könül Nəhmətova 34 təzkirələrin bir çoxunda həmin formadan istifadə olunmuĢdu. Lüt- fəli bəyin əsərinin dili aydın və oxunaqlıdır. Ədəbiyyatı tarixi had- isələr, tarixi məlumatlarla bağlama bacarığı yüksəkdir, öz münd- ərəcəsinə, tərtib prinsipinə görə təzkirəçiliklə ədəbiyyatĢünaslıq arasında bir körpü təĢkil edən qiymətli mənbədir. Burada təkcə Ģair və sənətkarlar haqqında deyil, onları yetiĢdirən ictimai mühit, yaĢadıqları Ģəhərin coğrafi mövqeyi və iqlimi barədə, eyni zamanda Ģairin öz dövrünün tarixi, ədəbiyyatı haqqında əhəmiyyətli Ģərhlər verilməsi «AtəĢkədə» müəllifinin hərtərəfli biliyə malik olmasını göstərən bir güzgüdür» [59. 71]. Nazif Qəhrəmanlı «AtəĢkədə» təzkirəsinin mənfi və müsbət cəhətlərini açıqlayaraq yazır: «Bu təzkirədə əsas ədəbi-tarixi faktlar nədən ibarətdir? Qətran Təbrizinin, Xaqani ġirvaninin Azərbaycan övladları olduğunun təsdiqi, Xaqani ġirvaninin Əbül Ülanın Ģagirdi olması, sarayda mövqe qazanması, sonra saraydan uzaqlaĢması, yaradıcılığı, yeni üslub yaratdığı, Sürxab qəbiristan- lığında dəfn olunması və s. Lakin Bəydili tayfasından olan Lütfəli bəy Azərin fasdilli tendensiyası özünü göstərir, Xaqaniyə Ģəxsi rəğbət bəsləməklə bərabər Nizamini Ġran Ģairi adlandırır, Füzuli və Saib Təbriziyə laqeyd münasibət bəsləyir [59. 20]. Görkəmli ədəbiyyatĢünas Salman Mümtaz da Lütfəli bəy Azərin «AtəĢkədə»sində milli təəssübkeĢliyin görünməməsini hid- dətlə qarĢılayırdı: «Bu türk oğlu türk olan Azər kəndi «AtəĢ- kədə»sinə nümunə üçün də olsa bir türk Ģeri yazmadığı kimi, ġah Xətaini də bir fars Ģairi simasında meydana çıxartmıĢdır» [67. 302]. Türk alimi prof.dr.Əbdülqadir Qaraxan Lütfəli bəy Azərin «AtəĢkədə» təzkirəsini yazarkən Əhməd Razinin «Həft iqlim» (1593) təzkirəsindən təsirləndiyini qeyd edir [101. 37]. Ġran alimi Əhməd Gülçin Məani isə «Təzkirehai-farsi» əsərində belə bir fikir söyləyir ki, Azər Bəydili iddia etsədə ki, «AtəĢkədə»ki nümunələri özü Ģəxsən Ģairlərin divanlarından seçmiĢdir. Lakin görünən budur ki, o keçmiĢ Ģairlər haqqında h.q. XI (m.XVII) əsrin əvvəllərinədək yaĢamıĢ Ģairlər haqqında Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 35 məlumat verən «Xülasətül-əĢ’ar və zübdətül əfkar» adlı böyük təzkirədən müxtəsər bir xülasəni bizə «AtəĢkədə» adı ilə təqdim etmiĢdir» [59. 14]. Lakin Mehri Məmmədova Gülçin Məaninin bu fikrinə etiraz edərək yazır ki, Lütfəli bəy Azər özündən əvvəlki təzkirələrdən – Əliquluxan Ləzginin «Riyazül-Ģüəra», DövlətĢah Səmərqəndinin «TəzkirətüĢ-Ģüəra», Məhəmməd Övfinin «Lüba- bül-əlbab»ından istifadə etdiyi kimi, Tağı KaĢaninin də təzkirəsin- dən faydalanmıĢdır [59. 73]. Mehri Məmmədova daha sonra yazır: «Ümumiyyətlə, Lütfəli bəy «AtəĢkədə»nin əvvəlindən sonuna ki- mi istifadə etdiyi əsərlərini, mənbə və divanların adını qeyd edir. Bu hal «AtəĢkədə» əsərinin qiymətini daha da artırır və Lütfəli bəyin hansı mötəbər mənbələrdən istifadə etdiyini, həmin mənbələrə münasibətini və s. aydınlaĢdırır [59]. «AtəĢkədə» təzkirəsi özündən sonra böyük bir məktəb ya- ratmıĢdır. Bəhmən Mirzənin «MəhəmmədĢahi» təzkirəsi, Mirzə Məhəmməd Axundov Lənkəraninin «Təzkireyi-Ziyai». Seyid Əzim ġirvaninin «TəzkirətüĢ-Ģüəra», Firudun bəy Köçərlinin «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» materialları əsərinin yazılmasında «AtəĢkədə»nin təsiri aydın görünür. Əlbəttə ki, epiqonçu bir əsər özündən sonra belə böyük bir təsir buraxa bilməzdi. Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığı tarixində qazandığı bu Ģöhrətə «AtəĢkədə» təz- kirəsi kəsb elədiyi əhəmiyyətə, təzkirəçilik ənənələrinə gətirdiyi yeniliklərə görə nail olmuĢdur. «AtəĢkədə»nin əhəmiyyətli yeniliyi isə burada ənənəvi regional prinsipə məhəlliçilik prinsipinin əlavə olunmasıdır. Lütfə- li bəy Azər öz əsərində Herat təzkirəçilik ənənəsi ilə XVII-XVIII əsrlər fars təzkirəçilərinin təcrübəsini birləĢdirərək Azərbaycan təzkirəçiliyinin inkiĢafını yeni bir istiqamətə yönəltmiĢdir. Lütfəli bəy Azərdən sonra Bəhmən Mirzə də «Təzkireyi MəhəmmədĢahi» əsərini kataloq prinsipi ilə təltif etmiĢdir. Lakin burada XIX əsr Azərbaycan təzkirəçiliyinin səciyyəvi xüsusiyyəti - Ģairlərin «mütəqədimlər və müasirlər»ə bölünməsi prinsipi də nəzərə çarpır. Bəhmən Mirzə təzkirədə Ģahzadələrə və əmirlərə ayrıca fəsil ayırmaq ənənəsindən də istifadə etmiĢdir. Könül Nəhmətova 36 Ədəbiyyat tarixçiliyimiz üçün əhəmiyyətli təzkirələrdən biri də «Nigaristani-Dara»dır. «Nigaristani-Dara» təzkirəsi Məftun tə- xəllüslü Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli tərəfindən 1825-ci ildə yazıl- mıĢdır. Bu əsər FətəliĢah dövründəki (1797-1834) Ģairlərin tərcü- meyi-halına və onların yaradıcılığına aiddir. Məftunun tərcümeyi-halı və yaradıcılığı «DaniĢməndani- Azərbaycan» təzkirəsində ətraflı öyrənilməmiĢdir. M.Tərbiyət Məftunun bioqrafiyasını belə iĢıqlandırır: «Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli h.q.1176 (1762)-ci ildə Xoy Ģəhərində anadan olmuĢdur. O, on yaĢında ikən atası onu böyük oğlu Fəzləlibəyin əvəzinə ġiraz hökmdarının yanına girov göndərmiĢdir. Əbdürrəzzaq bəy ġirazda on dörd il ev dustağı qalmıĢ, bu müddətdə elm və bilik öyrənməklə vaxtını keçirmiĢdir. Əlimuradxan Kərim xan Zəndin qardaĢı Sadıqxanın əleyhinə qoĢun çəkib doqquz ay vuruĢduqdan sonra ġirazı almıĢ və ġirazda Azərbaycandan girov saxlanmıĢ adamları Ġsfahana göndərmiĢdir. H.q. 1199-cu il rəbi-əl əvvəl ayı- nın 14-ündə (1785, 25 yanvar) Əlimuradxan vəfat etdikdən sonra Ağa Məhəmməd Ģah Ġsfahana gedib Azərbaycandan girov alınmıĢ adamlara, o cümlədən, Məftuna Azərbaycana qayıtmaq icazəsi vermiĢdir. Məftun h.q. 1241 (1825)-ci ildə Məkkəyə gedib qayıt- mıĢ və h.q. 1243 (1827)-ci ildə Təbrizdə vəfat etmiĢdir [88. 204]. «DaniĢməndani-Azərbaycan» əsərindən məlum olur ki, Məftun çox məhsuldar yaradıcılığa malik bir Ģəxsiyyət olmuĢdur. O, fars və ərəb dillərində nəzm və nəsrdə əsərlər yaratmıĢ, ərəb Ģairlərinin və rəvayətçilərinin yaradıcılıq incəliklərini öyrənmiĢdir. O, çox vaxt mütaliə və tədqiqatla məĢğul olaraq ömrünü əsərlər yazmaqla baĢa çatdırmıĢdır. Məftunun «Nigaristani-Dara» təzkirə- sindən baĢqa bioqrafik səciyyə daĢıyan digər əsərləri də vardır ki, onlar aĢağıdakılardır: 1. «Hədaiqül-cinan» (BehiĢt bağları) əsərində Məftu- nun ġirazda baĢına gəlmiĢ macəralar, o Ģəhərdə olan müasir Ģairlər və ədəbiyyatçıların tərcümeyi-halı, eləcə də, Ağa Məhəmmədxan hökmdar olan zamanadək Kərimxan Zəndin tərcümeyi-halı verilir. 2. «Təcrübətül-əhrar və təsliyətül-əbrar» (Sərbəst adamlara Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 37 təcrübə və azad adamlara təsəlli) əsəri. Bu əsərdə müəllif Dünbü- lülər sülaləsindən qısaca danıĢdıqdan sonra bir sıra alimlərin, Ģair- lərin və görkəmli Ģəxsiyyətlərin tərcümeyi-halını, eləcə də, öz mənzum və mənsur yaradıcılığının bir hissəsini verir. O, bu əsəri h.q.1228 (1813)-cü ildə bitirmiĢdir. 3. «Hədiqə» (Bağ) əsəri. Bu əsər ərəb Ģairlərinin tərcümeyi- halına və onların bir sıra Ģeirlərinin izahına həsr edilmiĢdir. 4. «Rövzətül-adab və cənnətül-əlbab» (Ədəbiyyat bağı və həqiqətlər behiĢti) əsəri. Bu əsər də ərəb Ģairlərinin tərcümeyi-halı- na və onların nadir Ģeirlərinə və yaradıcılığına aiddir. Əsər h.q.1224 (1809)-cu ildə bitmiĢdir. 5. «Həqayiqül-ənvar» (ĠĢıqların həqiqəti) əsəri. Bu əsər fars dilində, ərəb, eləcə də əcəm Ģairlərinin tərcümeyi-halı və çətin ba- Ģa düĢülən sözlərin izahı haqqındadır. Əsər h.q.1230 (1814)-cü il- də yazılmıĢdır. 6. «Hədaiqül-üdəba» (Ədib bağları) əsəri. Bu əsər fars dilin- də olub 23 hədiqədən (fəsildən) ibarətdir ki, onda ərəb və əcəm Ģairlərinin yaradıcılıqları, fikirləri və bədii sözləri, eləcə də, Ģahla- rın siyasəti, vəzirlərin rəftarı, dini, əxlaqı və tutduqları mövqe, bunlardan əlavə tarix və dilçilik məsələləri və sairə haqqında mə- lumat verilir. Müəllif bu əsəri h.q.1232 (1816)-cı ildə Abbas Mir- zə Naibüssəltənənin adına yazmıĢdır. Əbdürrəzzaq bəy Dünbülünin «Nigaristani-Dara» təzkirə- sində Əsir, Nüsrət Sultan Hüseynbəy TalıĢi, Sabit Xalxali, Mirzə Əbdürrəhim Sağər, Mirzə Ələkbər Səbur, Sədrəddin Məhəmməd Təbrizi, Səhab, Mirzə Məsum Xavəri, Ağa Hüseynqulu Heyrət, Hüseyn Küzəkünani, Hüseynquluxan Çakər, Molla Rza ġəfa və s. Azərbaycan Ģairləri haqqında məlumat verilmiĢdir. «Təzkireyi-MəhəmmədĢahi» əsərinin müəllifi Bəhmən Mirzə Naibüs-səltənə Abbas Mirzənin oğlu, FətəliĢah Qacarın nəvəsi idi. O, 1811-ci ildə anadan olmuĢ və saraya məxsus yüksək təhsil almıĢdır. Bəhmən Mirzə 1843-cü il may ayının 12-də Lən- kəran paraxodu ilə Bakıya gəlir, 20-də isə Tiflisdə olur. O, 1851-ci il oktyabrın 4-də Tiflisdən ġuĢa Ģəhərinə köçüb. Məlikbəylərovun Könül Nəhmətova 38 evini satın alıb, ömrünün sonunadək orada yaĢayıb [74. 77]. Bəhmən Mirzənin «Təzkireyi-MəhəmmədĢahi» əsərinin ya- zılma tarixi dəqiq məlum deyildir. Məlum olan ancaq budur ki, bu təzkirə Məhəmməd Mirzənin Ģahlıq dövründə (1834-1848) yazıl- mıĢdır. Əsərin AMEA-nın Əlyazmalar Ġnstitutunda saxlanılan nüsxəsinin müqəddiməsində onun yazılma səbəbi belə izah olunur ki, Bəhmən Mirzə bir gün Məhəmməd Ģahın hüzurundaykən söh- bət əsnasında Ģah ona deyir ki, yaxĢı olardı ki, bir adam söz sənət- karlarının müntəxabatını yazaydı. Bu sözdən sonra Bəhmən Mirzə fikrini fars dilində belə izah edir: «Elə ki, mərhəmətli Ģah bu mə- sələni dedi, bu iĢ üçün mən kəmərimi bağladım» [74. 80]. Əlifba quruluĢu sistemində yazılan bu təzkirə üç riĢtədən ibarətdir: 1. Mütəqədimlər haqqında; 2. Bəzi Ģahzadələr, görkəmli tacirlər, əmirlərdən olan Ģairlər haqqında; 3. Bəhmən Mirzənin öz müasirləri olan Ģairlər haqqında. Bəhmən Mirzə təzkirədə biblioqrafik məlumatlardan çox Ģeir nümunələrinə yer vermiĢdir. M.Məmmədova «MəhəmədĢahi» təzkirəsinin «AtəĢkə- də»nin təsiri ilə yazıldığını iddia edirək yazır: «Lütfəli bəydən sonra Məhəmməd Ģah təzkirə yazdırmaq istəyərkən yeni yaradıla- caq əsərin «AtəĢkədə»dən üstün olmasını arzu etmiĢsə də, Bəh- mən Mirzə həmin sifariĢi yerinə yetirərkən «AtəĢkədə»dən irəli gedə bilməmiĢ və əksər məlumatları Lütfəli bəydən götürmüĢdür» [59. 71]. Salman Mümtaz isə Bəhmən Mirzənin öz təzkirəsini tama- milə Məftunun «Nigaristani-Dara» əsərindən iqtibas etməsi fikrini irəli sürmüĢdür [67.33]. Bu fikirlərdən hansının daha doğru olma- sını təsdiqləmək üçün isə hər üç təzkirə müqayisəli tədqiq olun- malıdır. Bəhmən Mirzənin təzkirəsi «Nigaristani-Dara»dan bir qə- dər sonra yazılmıĢdır. Ərazi və tarix baxımından hər iki təzkirənin yaxın olması faktı Salman Mümtazın qənaətinə Ģərik olmamıza əsas verir. Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 39 Məftunun və Bəhmən Mirzənin təzkirəsi tarixilik baxımın- dan XIX əsrə aiddirsə də, tərtib prinsiplərinə görə XVIII əsr təzki- rəçilik ənənəsinin davamı kimi görünməkdədir. Ümumiyyətlə, XVIII əsr Azərbaycan təzkirələri Yaxın və Orta ġərq təzkirəçilik ənənəsinin uzunmüddətli təcrübəsinin bir çox cəhətlərini ehtiva edən elmi-ədəbi yaradıcılıq məhsuludur. Azərbaycan təzkirələri malik olduqları milli-regional xarakterik cizgiləri ilə orta əsr təzkirələrindən fərqlənir. Artıq XVIII əsrdə divan ədəbiyyatı öz yerini xalq yaradıcılığı üslubuna verməyə baĢlamıĢdı. Türk ədəbiyyatında bu ədəbi prosesə Məhəl- liləĢmə cərəyanı adı verilmiĢdir. Nihad Sami Banarlı Mə- həlliləĢmə cərəyanının mahiyyətini belə açıqlayır: «Bu cərəyan aĢıq tərzi üslubunun Ģəhərlərdə inkiĢaf edən xalq dilinin və divan tərzi üslubunun birləĢməsindən doğan bir hərəkətdir. XVIII əsrdə Ġstanbul Ģairi Nədim ilə ən qüdrətli təmsilçisini yetiĢdirən bu üslub XIV əsrdən bəri divan Ģairlərinin əsərlərində görünür. O dövrdən bəri yeri gəldikcə nəsr dilində də bu sadəliklər və sadələĢmə təmayülləri ilə birlikdə bu cərəyana hər hansı bir xarici təsirə qapılmadan öz daxili inkiĢafından və getdikcə yerliləĢməsindən doğan bir hərəkat demək də eyni ölçüdə doğrudur» [97. 830]. Nihad Sami Banarlı MəhəlliləĢmə cərəyanının türk ədəbiyyatındakı rolunu çox yüksək qiymətləndirərək yazır ki, bu cərəyan ancaq tək bir böyük Ģair (Nədim Əhməd Əfəndi) yetiĢdirmiĢ olmasına baxmayaraq əsrin və gələcək əsrin ən gözəl və faydalı hadisəsi sayılır [97.748]. Demək olar ki, Molla Pənah Vaqifin Azərbaycan ədəbiyyatında gördüyü iĢi nədim Əhməd Əfəndi türk ədəbiyyatında görmüĢdür. AĢağıdakı Ģeir ondandır: Yüklə 2,87 Kb. Dostları ilə paylaş:
|