AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu əlyazması hüququnda ƏFZƏLƏDDİn dağBƏYİ oğlu ƏSGƏrov

IV FƏSİL
OZAN SƏNƏTİ, OĞUZNAMƏNİN İFASI VƏ POETİK FORMASI
4.1.Ozan sənəti. Oğuznamələri yaradan və yüz illər boyu türkman dün­ya­sının içərisində ifa edərək yaşadan sənətkarlar olmuşdur. Belə sənətkarlar qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, ozan və ya ozançı adlanmışdır. Oğuznamə ifaçılarının həm ozan, həm də ozançı adlanması təsadüfi deyil. İş ondadır ki, ozan sözü omonim sə­ciyyəli sözdür.

4.1.1. Ozan sözü və anlamları. Ozan sözünün semantikası araşdırıcıların nəzərindən yayınmamış, müxtəlif araşdırma­larda bu sözün etimoloji izahına cəhd göstə­ril­miş­dir­ (2, 59-70; 17, 294; 43, 59-68; 52, 466-484; 57, 28; 252, 314-316). Bu araş­dır­malardan bir şeyi aydıncasına seçib ayırmaq müm­kündür: türk dilində uz/us köklü sözlər “bacarıqlı”, “mahir”, “sənətkar” anla­mında işlənir (252, 314-316). Ancaq sözügedən kökdən törəyən ozan sözü Oğuznamə söyləyən sənətkardan baş­­qa, Oğuznamə və Oğuznamə ifaçılığı ilə bağlı müxtəlif an­la­yışları da ifadə edir. Qaynaqların verdiyi məlumatlara nəzər salaq.

Bəzi qaynaqlarda ozan sözü həm də Oğuznamənin “ifa tərzini və uyğun olaraq poetik formasını” ifadə edir. Şeyx Sü­ley­­man Buxarinin (XVII) “Lüğəti-cığatayi və türki-Osma­ni” adlı lüğətində ozan sözü aşağıdakı şəkildə izah olunur: “Mani tərzində vəznsiz və nəğməsiz bir təranədir ki, Oğuz xan hekayə və dastanında söylərlər” (97, 141). Həmin söz eyni an­lamda Budapeşt Akademiya­sının kitabxanasında saxlanan cığa­tayca-farsca köhnə bir lüğətdə də işlənir. Burada ozan sözü “Oğuz xan və Qara xan” hekayəsinin “ifa tərzinin və ya havasının adı” kimi verilir: “Yek tore xanendegi başəd dər miyane ətrak dər nəğle Oğuz xan və Qara xan qoftənd” (97, 141). Ozan sözü həmin anlamda Oğuznamədə əks olunur. Didaktik məzmunlu oğuznamələr əsasında tərtib olunmuş “Əmsali-Məhəmmədəli” adlı əlyazmasının mətnində belə bir atalar sözü var: “Kim ozan deyər, kim qissə deyər, eylə kim yıralar” (48, 52). Bu atalar sö­zündə müxtəlif tipli üç folklor hadi­səsinin adı çəkilir. Qissə sö­zü ilk dəfə dini məzmunlu rəvayətlərə deyilmişdir (158, 272). Ancaq zaman keçdikcə bu söz öz anlamını genişlən­dirə­rək ki­tab mənşəli hekayə, rəvayət və dastanları da ifadə et­mişdir. Be­lə mətnlərin söyləyicisinə qissəxan, kissaçi və ya məddah de­yilirdi (73, 370-371; 207, 9; 281, 27; 295, 199-208). Yır sözü­nün də mənası aydındır. Bu söz yır, jır, cır, ır və s. şəklində müxtəlif türk dillərində işlən­məkdədir və avazla oxu­nan lirik, eləcə də epik mətnləri ifadə edir. Ehtimal ki, həmin söz ilkin çağlarda “nəğməli şeir” anla­mı vermişdir. Sözügedən qaynaq­da yır sözünün ır variantı “oxumaq” anlamında işlə­nir: “Hə­mam­da ırlamaq, ğəriblığda ögünmək qolaydır” (48, 93). Atalar sözünün məntiqi tələb edir ki, buradakı ozan sözü qissə və yır kimi müəyyən qanunauy­ğun­­luqları olan şifahi mətn tipi kimi qəbul olunsun. Yuxarıdakı qaynaqların ozan sözünə ver­di­yi an­lam bunu bütün aydınlığı ilə göstərir. Sadəcə olaraq, sonuncu qaynaqda bu söz fonetik variantı ilə əks olunur. Ozan sözünün deyilən anlamda başqa bir variantı isə Ə.Nəvainin “Mizanül-əvzan” əsərində işlənir. Əruz vəzninə həsr olunmuş bu əsərdə Ə.Nəvai yazır: “Ozan­ların ozmağı, özbəklərin bu­du­budayı, heç bir vəznə uyğun gəl­mir. Ona toxunulmadı. Əsər­ləri olsa da, onun əruz elminə dəxli yoxdur” (319, 73). “Miza­nül-əvzan”da əks olunan ozmaq sözü yuxarıdakı qaynaqlarda özü­nə yer ta­pan ozan-ozon sözü ilə bir kökdəndir və onlarla ey­ni an­lam da­şıyır. Maraqlıdır ki, ozmaq sözü, F.Köprülünün qeyd et­diyi ki­mi, “Məntik ət-Teyr”in Gülşəhri tərəfindən türk­cə tər­cümə­sində də iki yerdə qopuzla əlaqəli şəkildə işlənir (97, 143).

Bəzi qaynaqlarda Oğuznamə söyləyicisinin ozançı adlan­ması problemə nisbətən işıq tutur. Sözün ozançı şəkli 1439/40-da dünyaya gələn Hamidinin divanında əks olunur. Öncə Şir­vanşah sarayında olan Hamidi 1459/60-da Sultan Mehmet Fate­hin sarayına gəlmiş və Sultanın böyük iltifatlarına nail olmuş­dur. Hamidi türkcə-farsca divanında Xəlili Səmərqəndi adlı bir şairin Şirvanşah sarayında bir ozançıya məğlub oldu­ğunu söy­ləyir (97, 19). Ozançı sözü Şeyx Süleyman Buxarinin yu­xarıda xatırlatdığımız lüğətində də işlənir. Burada ozan söyləyən şəxs ozançı adlanır və izahı verilir: “Davul və dəf çalaraq ozan, yəni mani və şərqi oxuyan adam” (97, 141-142). Göründüyü kimi, bu lüğətdə ozan oxunan havanı, ozançı isə onu ifa edən şəxsi bil­dirir. Belə görünür ki, poetik forma və onunla uzlaşan ha­va­nın ozmaq və ya ozon adlandığı bölgələrdə ifaçı ozan, musiqili və mahnılı mətnin ozan adlandığı bölgələr­də isə ifaçı ozançı adlanmışdır. Bu halda ozan sözünün öncə Oğuz­namə havasının və poetik formasının, yaxud Oğuznamə söyləyicisinin adı olma­sı məsələsi problem olaraq qarşıda daya­nır. Oxşar vəziyyət Oğuz­namənin ifası zamanı istifadə olunan musiqi alətinə mü­nasibətdə də müşahidə olunur. Şeybanilərin hakim olduğu tor­paqlarda yaşamış Hafiz Dərviş Əli Cəngi XVI əsrin sonlarında musiqi haqqında yazdığı risalədə “türklərin qədim və məşhur musiqi aləti olan qopuzun Cəlayir xanədanından Sultan Üveys zamanında (1356-1374) ozan adlı bir musiqi alətindən alındı­ğını, ozanın isə oğuzlar ara­sında köhnə zamanlardan çox məşhur olub, qəhrəmanların döyüşdən öncə, həmişə yanlarında gəzdir­dikləri bu çalğını çaldıqlarını və bunu çala bilməyənləri yad sa­yıb şəhərdən qov­duq­larını yazır” (97, 138). Qopuzun ozan adlı çalğı alətindən alınması haqqında məlumatı çıxmaq şərtilə yerdə qalan məlu­mat­lar tarixi vəsiqələrdən yox, Oğuznamədən baş götürür. Maraq­lıdır ki, qopuz “Zübdətül-ədvar” adlı musiqi əsə­rində də ozan adlanır (97, 139). Onu da deyək ki, F.Köprülü məhz ozan adlı çalğı alətinə münasibətdə ozançı termininin mey­dana çıxdığını söyləyir (97, 139).

Ozan sözü M.Kaşğarlı lüğətində yoxdur. Bu hal onu göstərir ki, M.Kaşğarlı zamanında Oğuznamə söyləyicisi ozan adlanmamışdır. Başqa şəkildə, Oğuznamə yaradıcısının və ifaçısının adının M.Kaşğarlının nəzərindən qaçması mümkün deyildi. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Oğuznamə ifa­çısı anlamında ozan sözü XI əsrdən sonra yaranmışdır.

Ozan sözünün başqa türk dillərində, o cümlədən türk­mən­lərdə olmamasına əsaslanan V.A.Qordlevski və F.Sümer bu terminin Yaxın Şərqdə ortaya çıxması qənaətinə gəlirlər (170, 264-265; 115, 611). Hətta V.A.Qordlevski bir az da irəli gedərək bu sözü qusan sözü ilə bağlayır və ardınca yazır: “Qu­sanlar erməni padşahları olan Arşaqların saraylarını bəzəyir­dilər. Erməni padşahlığı – “Böyük Ermənistan” süqut edəndə qusanlar incəsənətin hamisi olan səlcuqluların yanına getdilər. Ardınca isə Anadolunun Osmanlı bəylərinin yanında qaldılar” (170, 265). V.A.Qordlevski kimi ciddi bir alimin vaxtilə məsə­lə­yə bu qədər səthi yanaşması ancaq təəssüf doğurur. Müəl­lif məsələyə bu şəkildə yanaşarkən, ehtimal ki, epik söyləyicilik sənətini türklər içərisinə ermənilərin gətirməsi, ozanların ermə­ni olması və oğuznamələri erməni ozanların yaratması fikrini irəli sürdüyünü ağlına gətirməyib.

Göründüyü kimi, ozan sözünün Yaxın Şərqdə yaranması fikri Türkmənistan türkmənlərində ozan sözünün olmamasın­dan baş götürür. Ona görə də öncə, Türkmənistan türkmənləri arasında ozan sözünün olub-olmaması haqqında mübahisə doğuran məsələnin üzərində dayanmaq istərdik.

Türkmənistan türkmənlərində ozan sözünün yaşaması haqqında fikir V.Uspenskinin təkəli Nəfəslidən yazıya alaraq “Türkmən musiqisi” adlı kitabına saldığı aşağıdakı atalar sö­zündə işlənən ozon sözünə əsaslanır:
Haysı yere doulet qelse,

Baxşı bilen ozon qeler.

Haysı yerden doulet qitsə,

Toro bilən tezep qeler.

A.N.Samoyloviç isə bu atalar sözündəki ozon sözünün “Oğuznamə söyləyicisi” anlamında ozan ola biləcəyini ehtimal edir (282, 144). Ancaq bu atalar sözündəki ozon sözü V.Us­penskinin kitabında “qaçağan at” kimi tərcümə olunub (299, 19). Fikrimizcə, sözün doğru anlamı da elə sonuncudur. Bura­da, sadəcə olaraq, dövlətli evinə baxşının ozon minərək şənliyə gedər kimi öndə gəlməsi, kasıb evinə isə yas mərasiminə gedər kimi mollanın toro (at) minərək gəlməsindən bəhs edilir. Para­lelizm əsasında qurulan atalar sözünün mənası bundan ibarət­dir. Bununla yanaşı, “Oğuznamə ifaçısı” anlamında ozan sözü­nün Türkmənistan türkmənlə­rindən qeydə alınmaması türkman dediyimiz superetnosun Orta Asiyada yaşayan hissəsinin Oğuz­namə söyləyən ozanlardan xəbərsiz olması anlamına gəl­mir. Böyük türkman dünyasının bir parçası kimi Türkmənistan türkmənlərinin Oğuznamə söyləyən ozanlara qulaq asması bizdə heç bir şübhə oyatmır. Ozan sözünün “pis səslə oxumaq” anlamı ilə ozandau (ozanlamaq) şəklində başqırd dilində olma­sı bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir (252, 376). İstər-istəməz sual yaranır: Yalnız türkman etnik mühitində “epik ifa­çı”, “epik nəğmə” və ya onu müşayiət edən “musiqi aləti” anlamı daşıyan bu sözün başqırd dilində varlığı nə ilə izah olunur? Başqırd xalqının etnik tərkibinə daxil olan tayfaların siyahısına göz gəzdirib orada törökpen qəbiləsinin adını oxu­duqda (227, 376) məsələnin nə yerdə olduğunu anlamaq olur. Bu adın türkmən/türkman etnoniminin variantı olduğunu gör­mək heç də çətin deyil. Beləliklə, ozandau sözünü başqırd dili­nə bu xalqın tərkib hissəsi olan törökpenlərin verdiyini qətiy­yətlə söyləmək olar. Qorqud kultunun başqırdlar, qazaxlar, qırğızlar, Oğuz ata inancının isə qırğızlar arasında yaşaması da bu xalqların tərkibinə türkmanların qatılması ilə izah olunur. Bu baxımdan V.V.Bartoldun Qorqud kultunu qazaxların oğuz yurdunda məskunlaşan qıpçaqlar vasitəsilə mənimsəməsi fikri ilə razılaşmaq mümkün deyil (196, 545). Nəhayət, török­penlərin Azərbaycan və ya Anadolu deyil, Türküstan mənşəli türkmanlardan qopub başqırdların içərisinə qatıldığını nəzərə alsaq, ozan sözünün nə vaxtsa Türkmənistan türkmənlərinin di­lində olmasına şübhə yeri qalmaz. Sadəcə olaraq, Cığatay mədə­niyyəti çevrəsinə daxil olan türkmənlər ozan sözünü bu mədəniyyət çevrəsində başqa anlamları ilə yanaşı, “dastan söy­lə­yicisi” anlamında da işlənən baxşı sözü ilə əvəz etmək məc­buriyyəti qarşısında qalmışlar. Bu hadisə, irəlidə ətraflı şəkildə bəhs edəcəyimiz kimi, türkman etnik sisteminin sınmasından və bunun nəticəsində Türkmənistan türkmən­lərinin müstəqil etnosa çevrilməsindən sonra baş verə bilərdi.

4.1.2. Ozan sənətinin dərəcələri. Oğuznamə ifaçılığı xüsusi sənət idi. Türk­man dünyasında bu işlə, deyildiyi kimi, ozanlar və ya ozançılar məşğul olurdular. “Fərhən­gi-şüuri” adlı farsca bir lüğətdə qısa və aydın şəkildə deyilir: “Ozan bir taifədir, tənbur çalıb türkü söyləyərlər və Oğuznamə oxuyarlar. Türkcə ozan deyirlər” (97, 136). Başqa bir qaynaq­da ozanlar “Oğuz qəzalarının hekayət əfruzları” şəklində vəsf olunur (115, 421). Ozanlar türkman etnik mühitinin var olduğu bütün bölgələri gəzərək məclislərdə bu xalqın əcdadları olan oğuzlar haqqında oğuznamələr söyləyirdilər. Onların çörəyi də Oğuznamə ifaçılığından çıxırdı. Topqapı Oğuznaməsində “Qa­zı­lıq atınıza binüb qaftan donunuz geyən ozan olsun, Ağır ağ altun ağ ağçanız alan ozan olsun” deyilir (41, 77). “Bamsı Bey­rək boyı”nda “avazım güdəlmədin, ünüm boğulmadın” deyib, bir at ələ keçirərək sevinən ozandan bəhs olunur (41, 60). Yenə də həmin boyda ozanın zəhmət haqqı olaraq aldığı bəxşişlərə işarə olunur:

Bir zaman ayıtma, ozan!

Ağam Beyrək gedəli bizə ozan gəldügi yoq.

Əgnimüzdən qaftanımız aldığı yoq.

Başımızdan gecəligümüz alduğu yoq.

Buynızı burma qoçlarımız alduğı yoq (41, 62).

Ozan şəxsiyyətinin əfsanədən elmə çevrilməsi üçün ozan sənətinin sosial mahiyyətinin öyrənilməsi vacibdir. Bu baxım­dan M.Qasımlının məsələyə diqqət yetir­məsi təqdirəlayiqdir. Ancaq müəllifin birdən-birə məsələyə mistik yozum ver­məsi eti­raz doğurur. Yuxarıdakı soylamaya nəzər salan müəllif yazır: “Görünür, ozana kön­lünün istəyincə pay, bəxşiş veril­mə­sinin etnik və etik norma səviyyəsinə qalx­masında da onun ruhlar dünyası ilə bağlılığına inamın rolu az deyildir” (43, 26). Qeyd edək ki, cəmiyyətə xidmət edən sənətkarın haqqının ödə­nil­məsi sosial-iqtisadi münasibətlər sferasına aiddir və hər bir cəmiy­yətin əsasında dayanır. Əlbəttə, sosial-iqtisadi münasi­bət­lərin halallıq kimi mistik qatı da var. Ancaq bu mistik qat ozan və ya şaman sənəti ilə məhdudlaşmır. Ozanların “ruhlar dünyası ilə bağlılığına” gəldikdə isə, deməliyik ki, bu ruhların etnik anlamı ilə oğuz əcdadlardan ibarət olduğunu biz artıq bilirik.

Hər hansı bir sənətin sahibi olmaq üçün onu öyrənmək lazımdır. Dastan ifaçılığı sənəti də bu baxımdan istisna təşkil etmir. Epik ifaçı bu sənətə illər uzunu çəkdiyi ağır zəhmətin hesabına yiyələnir (37, 199-238; 229, 101-103; 234, 24-42; 276, 12-44; və s.). Ozanlar da Oğuznamə ifaçılığını hər hansı bir ustad ozandan öyrənirdilər və bu sənətə yiyələnmək üçün illər­lə ustad yanında təlim-tərbiyə görürdülər. Biz ustad sözünü şərti mənada işlədirik. Bu söz, bəllidir ki, aşıq sənətinə aiddir və bu sənətin yüksək səviyyəsinə çatmış aşığı ifadə edir. Biz aşıq sənətinin şəyird (şagird), yanşaq, ustad aşıq, haqq aşığı kimi dərəcələrinin olduğunu bilirik. An­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­caq­ ozan sənə­tinin kate­qoriyaları haqqında “Dəli Domrul boyı”nda qarşımıza çıxan bir ifadədən başqa heç bir məlumatımız yoxdur. Söhbət alb ozan ifadəsindən gedir. Həmin boyun sonunda deyilir: “Mən­dən sonra alb ozanlar söyləsün! Alnı açuq comərd ərənlər dinləsün” (41, 83). Bu ifadəni nəzərdə tutan F.Köprülü “alp ozanlar ifadəsi alplar, yəni qəhrəmanlar arasında da ozanlar yetişdiyini göstərməkdədir” deyir. Müəllif fikrini qüvvətlən­dir­mək üçün Hafiz Dərviş Əlinin verdiyi yuxarıda xatırlatdığımız məlumata üz tutur (97, 139-140). F.Köprülünün bu fikri aksio­matik həqiqət kimi bu günə qədər müxtəlif səviyyələrdə söylə­nilir. Qeyd etmək istərdik ki, görkəmli alim alb ozanlar ifadə­sini Dədə Qorqud oğuznamələrində əlində qopuz gəzdirən alp­ları gözə alaraq, deyilən şəkildə yozmuşdur. Ancaq oğuz­namələrdə özünə yer tapan motiv bədii yaradıcılıq sahəsinə aid­dir və bu hadisənin müəyyən poetik semantikası var. Bu məsə­lədən irəlidə söz açılacaq. Burada onu qeyd etmək istəyi­rik ki, alb ozan ifadəsi aşıq sənətində ustad aşıq ifadəsinin tam qarşılığıdır. Oxşar hadisə qırğız dastan ifaçılığında çon jomok­çu – “böyük jomokçu” adlanır və böyük yaradıcılıq, elə­cə də ifaçılıq bacarığına malik manasçılara aid olunur (251, 428). Uyğun olaraq alp sözünün “böyük”, “nəhəng” anlamı daşıdı­ğı­nı xatırlasaq, alb ozan ifadəsinin Oğuznamə ifaçılı­ğı­nın zirvəsinə çatmış “böyük, yaradıcı ozan” anlamında işlən­diyini qətiyyətlə söyləmək olar. Sözügedən cümlədə əcdadlar haqqın­da mətnin mübarəkliyi vurğulanır. Bu mübarək mətni böyük ozanların ən yaxşı şəkildə söyləməsi və yalnız “alnı açuq comərd ərənlər”in dinləməsi nəsihət (və ya vəsiyyət) edilir. Göründüyü kimi, burada cəngavər ozana heç bir yer yoxdur. Söhbət Oğuznaməni ən yaxşı şəkildə ifa edə biləcək ozandan və onu dinləməyə layiq olan auditoriyadan gedir.

Türk dastan ifaçılığı haqqında mövcud biliklərə söykə­nərək demək olar ki, alb ozanlar, çon jomokçular və ya ustad aşıqlar kimi, yüksək ifaçılıq və yaradıcılıq imkanlarına malik olublar. Şirvanşah sarayında Xəlili Səmərqəndi ilə söz yarışına girən ozançı, güman ki, belə ozanlardan olmuşdur. Dədə Qor­qud Oğuznamələrini söyləyən ozanın isə alb ozan olmasına şüb­hə etməmək olar. Oğuznamələrin söyləyicisi alb ozan kate­qoriyasına məxsus ozan olmasaydı, bu ifadəni dilinə almazdı.

İstedada hər dəqiqə təsadüf olunmur. Şübhəsiz ki, adi Oğuz­namə ifaçılarının sayı daha çox olmuşdur. Güman ki, tə­yinsiz ozan adı sıravi ifaçılara aiddir. Deyəsən, “Bamsı Beyrək boyı”nda əziyyət çəkmədən bir at qazanmasına sevinən ozan belələrindəndir. Sənətin zirvəsinə çatmış beş-on alb ozanı bütün türkman elləri tanımalı idilər. Belə ozanlar, elat adətinə uyğun olaraq, xüsusi elçilər vasitəsi ilə məclislərə gətirilirdi. Adi ozan­lar isə qopuzunu götürərək “eldən elə, bəgdən bəgə” məc­lis ax­tarmaq məcburiyyətində idilər. “Bamsı Beyrək boyı”n­­da da belə bir ozanla qarşılaşırıq. Şübhəsiz ki, sıravi ozan­ların da yaxşısı, pisi olmuşdur. Bu baxımdan Əbu Hay­yanda qarşı­laşdığımız “yaxşı ozandır” ifadəsi çox şey deyir (252, 315).

Əsrlər boyu böyük bir coğrafiyada yaşayan etnosun içə­risində Oğuznamə ifaçılığı ilə məşğul olan ozanlar ifaçılıq xüsu­siyyətlərinə, repertuarına görə fərqlənməli idilər. Ancaq belə məlumatlar günümüzə gəlib çatmadığı üçün təhlil imka­nın­dan məhrumuq.

4.1.3.Vergili ozan məsələsi.Sənətin ruhlar aləminin buyruğu ilə insana verilməsi Tu­ran xalqlarının mədəniyyətinə məxsus bir hadisədir. E.S.Novik onu “mədəni-psixoloji” qatda anlamağı təklif edir (262, 194). Azərbaycan türkcəsində “Allah vergisi”, “Tanrı vergisi” adı alan bu hadisə, əsas etibarilə, şamanın adı ilə bağlıdır. İnanışa görə, kimsənələrdən biri insanlar arasından birini seçərək, onu şaman olmağa məcbur edir. Seçilən şəxs ruhi pozuntu halında olur. O, şaman olmağa razılıq verməyənə qədər bu hal davam edir. Namizəd ya şaman olmağa razılıq verir, ya da öldürülür. Şaman olmağa razılıq verən namizəd mərasimdən keçirilir. Bu­rada onun hamiləri bəllənir və ona mərasim atributları verilir. Bu hadisədən sonra o, müstəqil şəkildə mərasim keçirib insan­ların dadına çatır (132, 98-178; 149, 106-142; 151, 122-126; 226, 41-93; 262, 191-205; 268, 116-233; 289, 110-138; və s.). Sənətin bu şəkildə ruhlar aləmindən verilməsi dəmirçilik sənə­ti­nə də xasdır (262, 195-196; 265, 280; 305, 385-390). Bu hadisə epik ifaçılıq sənətindən də yan keçməyib. Təsadüfi de­yil ki, məhəbbət dastanlarının əksəriyyətində qəhrəmanlar vergili aşıqlardır. Bununla yanaşı, o, universal xarakterdə olub bütün türk dastan söyləyiciliyini əhatə edir (276, 45-52). Onun daha arxaik söyləyici tipi olan ozandan yan keçməsi mümkün ola bilməzdi. Əgər vergili aşıq və ya haqq aşığı varsa, onda vergili ozan da olmalı idi. Yeni söyləyici tipi olan aşığın onu hazır şəkildə ozandan mənimsəməsi qəribə görünməməlidir. Bu baxımdan alb ozanın vergili ozan tipi olması güman oluna bilər. Ən nəhayət, əgər vergili ozan olubsa, onda bu verginin sahibi – piri də olmalı idi.

4.1.4. Ozanların piri. “Kitab”dakı oğuznamələrin “müəl­lifi”, onların sonunda deyildiyi kimi, Dədə Qorquddur. O, oğuz dünyasının sakini kimi burada baş verən hadisələrdən dastan yaradıb, onları dastanda sözügedən əməllərin sahibi olan xal­qın adı ilə Oğuznamə – yəni oğuzlar haqqında dastan adlan­dırır. O, bu işi gələcək nəsillərin öz əcdadlarının əməllərini unutmaması xatirinə edir və bu vəzifəni deyin (vəsiyyət) olaraq alb ozanların boynuna qoyur. Onlar isə oğuznamələri Dədə Qorqudun əmanəti kimi qoruyaraq varislər arasında söylə­yir­lər. Oxşar hadisə ilə başqa türk xalqlarının folklorunda da qar­şılaşırıq. Məsələn, saxa (yakut) xalqı olonxonun (qəh­rə­man­lıq dastanlarının) yaranmasını və ilk ifasını Seerkeen Sese­nin adı ilə bağlayır. Seerkeen Sesen olonxo qəhrəmanı kimi əsas qəh­rə­manların məsləhətçisidir (276, 45). Oxşar cizgilərə qa­zax jıraularından Aktamberdi jırau, Tatikara jırau, İambet jırau, Sı­para jırau, Buxar jırau, “Manas”da Iraman Irçı uul, Caysan Irçı malikdir (20, 45; 203, 44-47; 210, 9; 250, 34; 277, 79). Ancaq onlardan fərqli olaraq Qorqud həm də ozan­ların piri olmuşdur. A.B.Kunanbayevanın söylədiyinə görə, qazax­larda jırau o dün­ya varlıqlarının buyruğu ilə yaranır. Musiqiçilərin əcdadı və hamisi Korkut hətta heç vaxt oxuma­yan və dombra çalmayan adamların yuxusuna girərək, onlara dombra ilə oxu­mağı əmr edir. Buyruğa qulaq asmayan adam əzaba, xəstəliyə, bədbəxt­li­yə düçar olur (276, 47). Burada söhbət qəhrəma­nımı­zın das­tan ifaçılarına vergi verməsindən ge­dir. M.Qasımlı qo­puzu icad edən qazax Korkutu ilə “Kitab”­dakı “Dədəm Qor­qud qo­puzu” ifadəsini qarşılaşdırır (43, 40-41). Bu qarşılaş­dır­ma do­la­yısı ilə qazaxlar arasında yaşayan inanışın Oğuznamə ifaçılı­ğından baş götürdüyünü ortaya qo­yur. Belə məlum olur ki, Dədə Qorqud qazax jırauları kimi ozan­ların da piri olmuş­dur. Türkmanların bir etnos olaraq dağıl­masından və yeni etnik bir­liklərin yaran­ma­sından sonra Dədə Qorqudun bu funksiyası unudulmuşdur. Yeni yaranmış etnik mühitlər baxşı və aşıq ki­mi söyləyici tip­lərini ortaya çıxar­mış, uyğun olaraq türkmən­lər içərisində Baba Kambar və Aşıkaydın, Azərbaycanda və Ana­doluda isə Xızır və Əli Dədə Qorqu­dun yerini tutaraq ba­xşı­la­rın və aşıqların pirinə çevril­mişdir (57, 71-72; 147, 55-66; 166, 715-732; 308, 85-92). Dü­şün­mək olar ki, Dədə Qorqudun Əh­lətdəki, Dər­bənd­dəki, Sır­dər­ya vadisindəki qəbirləri, Baba Kam­bar və Aşı­kaydın ocağı kimi, vaxtilə ozanların ziyarətgahı olmuşdur.

Ən nəhayət, şifahi ənənədə mətnin bu şəkildə müəllif­ləş­dirilməsi və ruhlar aləmindən vergi şəklində verilməsi mətnin ruh­­­lar aləmində hazır şəkildə mövcud olmasına inamı ifadə edir (257; 263). Ona görə də V.J.Propp ifa aktını “ikinci can­lan­ma”, A.Hacıyev isə “söz haqqında söz” adlandırır (37, 65; 257).

4.1.5. Oğuznamə ifasının magiq funksiyası. Epik söyləyicilik sənəti haqqında araşdırmalarda söyləyi­cinin şaman funksiyasından sıx şəkildə bəhs olunur. Dünya, eləcə də Türk-Turan xalqlarının etnoqrafiya və folklorunda özünü göstərən bu hadisəyə aid çoxlu material toplanmış və dəyərləndirilmişdir.

Söyləyici ifa vasitəsilə təbiətə təsir edir, xəstəni müalicə edir, baş verə biləcək bədbəxtliyin qarşısını alır, epidemiyadan qoruyur, itiyin harada olduğunu söyləyir, ovun uğurlu olmasını təmin edir, gələcəkdən xəbər verir və bütün bunlar ifa sayəsin­də ruhların yardımı ilə mümkün olur (198, 215-240; 257; 263 və s.). Bu halda epik söyləyici ilə şaman funksional baxımdan eyni­ləşir. Bu hadisə, terminoloji səviyyədə də özünü göstərir. Özbək dilində baxşı sözü “təbib”, “şaman” və “dastan söy­lə­yi­cisi” an­lamında işlənir. Məsələyə münasibət bildirən V.M.Jir­mun­ski “söy­ləyicilik sənətinin... tədricən xalq mərasimindən qopduğu­nu” söyləyir. Müəllifə görə, əfsanədəki el ağsaqqalı Qorqud hə­min xalq söyləyicisinin qarışıq tipidir və qəhrəman­lıq dastan­larının söyləyicisi ondan törəyib (196, 402-403). Baş­qa sözlə, “müşgülləri həll edən” ağsaqqal, bilici, “qaibdən dür­lü xəbərlər söyləyən” pir, dediyi olan, buyurduğu qəbul edi­lən, qopuz çalıb öyüd verən, dastanlar qoşan ozan tarixəqə­dərki si­madır. Əfsanə və dastanlarda qarşılaşdığımız Qorqud Ata və ya Dədə Qorqud, Seerkeen Sesen, Sıpara İırau, Caysan Irçı və s. həmin simanın təcəssümüdür. Bizim tanıdığımız dastan ifa­çı­sı “o mübarək si­madan” qoparaq müstəqil fəaliyyətə başla­mış, ancaq özünün ana­dangəlmə cizgilərini müasir dövrə qədər yaşatmışdır.

Epik ifanın ruhlar aləminə təsir vasitəsi olması müasir dövrə qədər yaşamışsa, onda orta əsrlər dastan ifaçılığında bu hadisə daha canlı və etnoqrafik baxımdan daha aydın şəkildə özünü göstərməli idi. Bu baxımdan Dədə Qorqud oğuznamələ­rində qarşımıza çıxan oğuz ərənləri, alp ərənlər, qazi ərənlər ifadəsi xüsusi maraq doğurur. Məlum olduğu kimi, ərən sözü şaman inanışlarında yardım edən ruhları ifadə edir. Tuva şa­man­çılığında eren adlanan bu ruhlara şamanın əcdadları da aiddir (132, 91-95; 209, 56-77). Bu sözün əcdadların ruhunu və ya bütün kateqoriyalardan olan ruhları ifadə etməsi barədə ay­dın bir təsəvvür yoxdur. Bununla bərabər, oğuznamələrin əc­dad­lar haqqında dastanlar olduğunu yada salsaq, buradakı ərən adının əcdadları ifadə etməsini qəti şəkildə söyləmək müm­kündür. Ona görə də Oğuznamədə tez-tez qarşılaşdığımız alp ərənlər, bəy ərənlər, oğuz ərənləri haqqa qovuşmuş əcdad­la­rın yaşayan ruhlarını ifadə edir. Bu ərənlərdən bəziləri Oğuzna­mədə pir kimi vəsf olunur:

Dədə Qorqud biliklü yeddi bilisün versün.

Əmir Süleyman uğurlu (uğurun) versün.

Salur Qazan səadətlü yeddi səadətün versün.

Bayandur xan dövlətlü yeddi dövlətün versün.

Alp Aruz ..... versün.

Bığı qanlu Bükdüz Əmən heybətlü yeddi heybətün

versün (35, 76).

Yaxud da:

Bay Biləcin bəgligün versün

Oqçı Kozan ərligün versün (35, 81).

Bu sıranın mətndə əks olunandan qat-qat uzun olması şübhəsizdir. Bu baxımdan bu gün sadəcə uğuz qəbrləri adı ilə anılan abidələrin vaxtilə oğuz ərənlərinin ziyarətgahı olmasına şübhə etmirik. Qaynaqlarda onlardan bəzilərinin adları da çəki­lir: Türkmənistanın Seraxs rayonunda və Təbriz yaxınlı­ğın­da Qazan xanın, Urmiyada Burla xatunun, Sırdərya vadisin­də, Dərbənddə və Əhlətdə Qorqudun, Şərqi Anadoluda Bayan­dır xanın və Kayı xanın və s. qəbirləri.

Türk inanışlar sistemində əcdadlara tapınma xüsusi yer tutur və tarix etibarilə qədimdir (111, 188-216). Deyildiyi ki­mi, türkmanlar bu əcdadlara etnik ünvan verib onların şərəfinə dastanlar qoşurdu. Yuxarıda deyilənlər kontekstində bu dastan­ların ifası oğuz əcdadların ruhuna səsləniş və onlardan yardım istəmə kimi yozulur. Ozan sənəti ilə şaman sənətinin kök qohum­lu­ğu da bu məqamda üzə çıxır.