AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu əlyazması hüququnda ƏFZƏLƏDDİn dağBƏYİ oğlu ƏSGƏrov

1.1.2. Oğuzların etnik tarixi. Oğuz sözü ilk dəfə eradan öncəki bir Çin qaynağında oqur şəklində işlənir və “qəbilələr” anlamını verir (91, 141-142). 461-465-ci illər arasında sabirlərin təzyiqi ilə Ural dağlarının şərqindən Qara dənizin şimalında yerləşən düzənliklərə köç edən və sonralar Bulqar siyasi birliyini yara­dan qəbilələrin öncə oqur adlanması elmə yaxşı bəllidir (91, 185-186). Ancaq Or­xon abidələrində sözügedən terminin z-lı variantı ilə qarşılaşırıq. Altı oğuz, səkkiz oğuz, doqquz oğuz ad­la­nan bu qəbilələr Göytürk imperiyasının içərisində idilər. R şi­vəli qəbilələrlə, z şivəli qəbilələrin eradan əvvəl III əsrdən qabaq ayrılması gü­man olunur (91, 51). Onların etnik və mə­dəni baxımdan differensiallaşmaları da elə o tarixdən başlayır.

Araşdırıcıların əksəriyyəti oğuz sözünün “qəbilə”, “tay­fa” anlamında işləndi­yini söyləyirlər. Ancaq onların heç də ha­mısı bu sözün oxşar anlamda işlənən oğuş, boy, uruq kimi si­nonimlərdən nə ilə fərqləndiyini izah edə bilmirlər. L.N.Qu­mil­yev yazır: “Qonşuları tərəfindən sıxışdırılan kiçik tayfalar (onları nəsillərə oxşatmaq olmaz) ittifaq yaratmağa başladılar. Belə icmaların adı oğuz termini oldu... “Oğuz” sözü ilkin şə­kildə sadəcə “tayfalar”, “tayfalar birliyi” anlamında işlənə bi­lərdi. Sonralar ümumiləşdirmə anlamı ilə etnik ada çevrildi. Müəyyən hallarda vacib deter­minativ kimi təyinlə işlədilirdi: Toquz oğuz – “doqquz (müxtəlif) tayfa”, üç oğuz – “üç (müx­təlif) tayfa” (182, 61-62). Terminin bu şəkildə yozu­mu onunla bağlı başqa fikirlərlə ziddiyyət təşkil etmir (91, 218).

Oğuz sözünün sosial anlamı ilə etnik anlamını qarışdıran araşdırıcı bəzi hal­lard­a oğuzları əzəli bir xalq kimi təqdim edir. Ancaq etnik tərkibinə və coğrafi­ya­sına görə Oğuz eli yeni bir etnosiyasi birlik idi. Maraqlıdır ki, oğuz boylarının bir çoxu Oğuz elinin yaranmasından öncə və ya onunla paralel şəkildə başqa etnik birliklərin içərisində olmuş və sonralar Oğuz elinin tərkibinə qatılmışdır. Tarixi qaynaqların bu barədə verdiyi mə­lumatlara nəzər salaq:

Kayı/kayıq adı ilə tanınan oğuz qəbiləsi Çin qaynaqla­rın­da xi adlanır. O, orta çin dialektində xay/kay şəklində tələffüz olunurdu (157, 74). F.Köprülü bu etno­ni­min orta əsr islam qay­naqlarında işlənən kay şəklini kayı və kayıq şəklindən fərq­lən­dirir. Müəllifə görə, kay tatarlara yaxın olan başqa bir etnik qr­u­pu, kayı/kayıq isə oğuz tayfasını ifadə edir (95, 421-435). An­caq kaylarla kayıların oxşar tamğaya sahib olmala­rından gö­rünür ki, onlar mənşə etibarilə bir kökdəndirlər ( 200, 129, 132).

Kaylar Monqolustanın şərqində məskunlaşmışdılar. Son­ralar onların bir hissə­si qərbə doğru hərəkət etmişdilər. Bu ha­disənin VIII-IX əsrlər arasında olması gü­man olunur (134, 48). Onların ilk yurdlarında kimaklarla bir olması haqqında mə­lu­­mat var. Bu məlumata söykənən S.M.Axinjanov onların Kimak dövlətinin tərki­bi­nə daxil olmasını düşünür (134, 48). B.E.Ku­me­kov isə kailərdən müəyyən qru­pun kimaklardan asılı olma­sından danışır (228, 128). Ancaq kayı/kayıq adı alan oğuz bo­yunun Oğuz eli ilə münasibəti tarixi haqqında heç bir fikir yox­dur. Bunun­la yanaşı, oğuz kayısının qohumları olan kaylar, irə­lidə görəcəyimiz kimi, Oğuz elinin dağılmasında müəyyən rol oynamışlar.

Yiqdir/İqdir – 753-cü ildən sonra yazılmış “Terxin” abidəsində etnonim iqder şəklində gedir və uyğurlara qarşı mübarizə aparan ellər sırasında dayanır (218, 185, N-3, S-92).

Karkın – Çin qaynağında (“Veylio”) tezyankun (kirkun) və qekun (kerkun) şəklində qeyd olunur. Qaynaq iki yerə bö­lünmüş qəbiləni fərqləndirmək üçün onları fonetik variantla ifa­də edir. Qaynağa görə, kirkunlar Yeniseydə, kerkunlar isə Kan­qyunun (Şimal-şərqi Qazaxıstan) şimalında yerləşmişdi (201, 108). Onlar­dan hansının Oğuz elinin tərkibinə daxil ol­ma­sı məlum deyil.

Alayuntlı/alayontlı kimi Oğuznamədə təqdim olunan qə­bi­lə birləşməsi alaçi, alak-bulak, bulakat, alka-bulak, alan, ala­çin və s. kimi adlarla da tanınır. Çin qaynağındakı bo-ma (“ala atlar”) adı bu etnonimin kalkasıdır. Çin qaynaqları onlar barəsində IV əsrdən başlayaraq söz açır. Bu dövrdə onlar artıq iki-üç hissəyə bölün­müşdülər. Qədim türklərin alat dediyi bu xalq Ordos və İnşan dağ­la­rının şimal ətəklərində (müasir Şensi əyaləti) məskunlaşmışdılar. Çin katibləri on­ları biri-birindən fərqləndirmək üçün qrafik üsuldan istifadə edərək ordosluları xelay (-alat), inşanlıları xelan (-alan) şəklində qeyd edirlər. VII əsrdə onların bir qis­mi Altay dağlarının şi­ma­lında yaşayırdılar. VIII əsrdən sonra onların bir hissəsi qərbə köçür və müxtəlif türk etnik birliklərinin, o cümlədən də oğuz­ların tərkibinə daxil olur (201, 106-116).

Alka bölük. Etnonimin alka bölük variantı M.Kaşğarlı “Di­van”ında işlənir. Onun Rəşidəddin Oğuznaməsindəki şəkli alkaravli (R.Şükürova), alkavli, alkavul (Z.V.Toqan), Əbülqa­zidəki şəkli isə alka öyli şəklində transkripsiya olunur (120, 51; 221, 51, 53; 303, 64).

S.T.Ağacanov alka bölük etnonimini M.Kaşğarlıda adı çəkilən alka bulak etnonimi ilə eyniləşdirir. Ancaq alka bulak qəbiləsini “ala atlılar”ın bir qrupu sayan J.A.Zuyev linqvistik baxımdan bulak keçidinin mümkün olmadığını söyləyir (201, 106-107). Buna baxmayaraq, etnonimin semantikasına əsaslanıb bu adın “ala atlar”qəbiləsinin və ya bu qəbilədən qoparaq yenidən formalaşmış alka bulakların bir bölüyü oldu­ğunu güman etmək olar.

Çaruqluq. M.Kaşğarlı “Divan”ında oğuz boylarından bi­ridir. Çin qaynaq­larında çe-li şəklində qeyd olunan etnonim, L.Bazenə görə, türkcə çeriq sözüdür. Onların bir hissəsi Daxili Monqolustanda, başqa bir hissəsi isə Şərqi Türküstanda məs­kun­laşmışdılar (200, 120-121). Oğuz elinə qatılanlar da, ehti­mal ki, elə bu sonuncular olmuşdur.

Bayat. J.A.Zuyev bu adın qədim variantını ba-yan a-şi-de etnonimində tapır və onları aşide boyunun bir qolu sayır. Müəl­lifə görə, bayat etnonimi monqol mən­şəli ba-yan etnoni­minin cəmidir. Araşdırıcı, əsas etibarilə, bu fakta əsaslanaraq ba­yat­ların monqoldilli olduğunu iddia edir (200, 119). Ancaq bayatların monqoldilli olması fikri J.A.Zuyevdən öncə S.P.Tols­­tov tərəfindən söylənmişdir. Həmin müəl­lif elə həmin səbəbə görə bayandırları da monqollaşdırmaqdan çəkinmir (292, 80-81). Qeyd edək ki, qədim türk xalqlarının monqollaş­dırılması, ariləşdirilməsi rus türkologiyası üçün xarakterik haldır və əksər hallarda subyektiv səciyyə daşıyır.

Bayandır. Qardizinin “Zeyn əl-əxbar” əsərində (1050-1053) verdiyi məlu­mata görə, bayandırlar yeddi kimak boyun­dan (imi, imak, tatar, bayandur, kıpçaq, lanikaz, aclad) biri ol­muşdur (146, 43). Oğuzların onları X əsrdə itaətə gətirməsi güman olunur (178, 202).

Dögər. R.Xeninq və S.P.Tolstov bu oğuz boyunun adını ari mənşəli toxarlara bənzədirlər (292. 83).

Yazır. Yazır boyu, S.P.Tolstova görə, ari irqindən olan as-alan mənşəlidir. Bu etnonim, müəllifə görə, as etnonimi əsasında yaranmışdır (292, 83).

Peçene boyu peçeneq konfederasiyasının oğuzlara tabe olan hissəsidir. Sözü­gedən oğuz boyu Oğuz elinə qədər daxil olduqları konfederasiyanın adını daşıyır.

Eymur. Uyğur xaqanlığını yaradan doqquz oğuzdan bi­ri­dir (105, 369; 291, 26). 840-cı ildə Uyğur xaqanlığı qırğızların təzyiqi ilə dağılır. Hər tərəfə səpələnən uyğur boylarının bir hissəsi Aral gölü ətrafına gəlir (135, 86). Eymur­ların Oğuz eli­nə qatılması da, güman ki, bu vaxt baş verib. Bununla ya­naşı, bəzi başqa boyların da sözügedən hadisə ilə əlaqədar olaraq Oğuz elinə daxil olması istisna olunmur.

Yaparlı. Rəşidəddinə görə, yaparlıların əsl adı Yağma idi (303, 51). Belə gö­rü­nür ki, yaparlı Yağma elinin bir qolu ol­muş və sonralar Oğuz elinə qatılmışdır.

Bəzi oğuz boylarının Oğuz elinin tərkibinə qatılmazdan öncə mənsub olduq­ları etnik birliklər haqqında, hələlik, məlu­mat yoxdur. Ancaq onların bir qisminin Oğuz dövlətinin ya­ran­masından öncə, Altay dağlarının qərbindən Aral gölünə və hətta Xəzər dənizinə qədər yayılmış tele adlanan tayfalar bir­liyinə məxsus boylar olması şübhə doğurmur (135, 87; 173, 195). VI-VII əsrlərdə sözügedən bölgələrdə türklərin varlığına dair A.Y.Yakubovskinin qeydləri də xüsusi əhəmiyyət daşıyır (314, 52-53).

Beləliklə, kai, kimak, alat, uyğur, yağma, peçeneq, tele və s. etnik birliklərə məxsus boylar və tirələr birləşərək “adına heç bir say əlavə olunmadan” (V.V. Bar­told) təqdim olunan Oğuz elini vücuda gətirmişdilər. El sözünün qədim türk­cədə “müs­təqil siyasi birlik”, “dövlət”, “imperiya” anlamında işlən­məsi bəllidir (182, 221). Ona görə Oğuz eli ifadəsinin “Oğuz dövləti” anlamını verməsi şübhə doğurmur. Ancaq araşdırıcılar bu etnosiyasi birliyə ali hakimiyyətin başında dayanan şəxsin daşıdığı titulu əlavə edərək “Oğuz Yabqu dövləti” adı veriblər. Oğuznamə isə oğuz, qalın oğuz, oğuz qövmü, Oğuz eli dediyi bu etnosiyasi birliyi vəsf edir və ondan öncə yaşayan heç bir oğuz xalqı tanımır.

Oğuz elinin siyasi meydana çıxışı Göytürk dövlətinin sü­qutu ilə bir vaxta düşür. Bu zaman Göytürk dövlətinin yerini tutmaq uğrunda mübarizə başlayır və bu yolda doqquzoğuzlar-uyğurlar qalib çıxaraq Uyğur xaqanlığını yaradırlar. Oğuz eli­nin yaranması haqqında o dövrün qaynaqlarında ilişib qalmış mətn­lərdən bəlli olur ki, oğuzlar da bu mübarizədə iştirak et­miş və bu zaman onların əsas rəqibi doqquzoğuzlar və karluk­lar ol­muşdur (129, 124-127). J.Вakotun araşdırmasından bəlli olur ki, bu za­man oğuzlar tarixi Ötükən torpaqlarının (müasir Monqo­lus­tan) şimalında qərar tutmuşdular (182, 377). İbn əl-Əsirin müəllifsiz bir Xorasan salna­mə­sinə söykənərək oğuz­la­rın xəlifə Mehdinin zamanında (775-785) Doqquz­oğuz­lar ölkə­sindən Ma­vərannəhrə gəlməsi və burada Muğannaya yardım etməsi barədə verdiyi məlumat tarixi həqiqəti təsdiq edir (129, 127-128). An­caq onla­rın öncə Jetisuda qərar tutması barədə ta­rixi məlumatlar var (129, 133). Bununla yanaşı, oğuzların Je­tisuda məskun­laş­ması uzun sürmədi. 766-cı ildə karluklar bu bölgəni fəth etdilər. Oğuzların böyük bir qisminin qərbə doğru hərəkət etməsi bu ha­disə ilə əlaqələndirilir (129, 127). Deyil­diyi kimi, onlar VIII əs­rin II yarısında Mavəran­nəh­rə çatmış­dı­lar. Oğuzlar (Məsudi­nin məlumatına görə) kimaklar və karluk­larla birləşərək bacna (be­çe­ne), bacqard və nukarda kimi tayfa­ları (qəbilə birləşmə­lə­rini) Sırdərya və Aral gölü ətrafından çı­xa­ra bildilər (129, 127). On­lar peçeneq adı ilə tanınan qəbilə bir­ləşməsinə yeni məskun­laşdıqları vətəndə də – İdil (Volqa) ça­yı ilə Yayıq (Ural) çayı arası – rahatlıq vermədilər. Oğuzlar (Konstantin Baqryana­rod­­nı­nın verdiyi məlumata görə) xəzər­lər­lə müqavilə bağlayıb on­ları bu bölgədən də çıxardılar (129, 129). VIII əsrin II yarısından baş­layan bu prosesin IX əsrin son­­larında başa çatması güman olunur (129, 131). Oğuzların orta əsrlərdə “Oğuz çölü” adlanan bölgədə məskunlaşması ilə tarixi Oğuz elinin formalaşması pro­sesi başa çatır. Araşdı­rıcı­la­ra görə, bu hadisə IX əsrin sonu ilə X əsrin əvvəllərində baş ver­mişdir (91, 143-144; 115, 24-25; 119, 183-184; 129, 122-128).

Beləliklə, oğuzlar X əsrdə Orta Asiyanın çöl hissəsində yaşayırdılar. Balxaş gölü­nün cənubundan başlayaraq Volqa ça­yı­nın aşağı axarlarına doğru uzanan torpaq­lar onların vətəni idi. Oğuzların şərq sərhədləri İli çayının aşağı axarlarına çatır­dı. Onlar Balxaş gölünün cənubundakı Çu çayı vadilərində və Talasda yerləşən Alatauda (Ala dağ) məskunlaşmışdılar. Cə­nub tərəfdən onlar Sırdəryanın orta axar­larına və Qaraçuğ da­ğının ətəklərinə köç edirdilər. Burada yerləşən Sütkənd (Fərab vilayəti) Mavərannəhrlə oğuzlar arasında sərhəd məntəqəsi idi. Onlar Qaraçuğun cənub ətəklərindən Çimkəndə qədər uzanan ərazilərə yayılmışdılar. Şaşda yerləşən Biskənd, İsficab vilayəti oğuzların yaşayış məskənləri idi. Fərab, Səmərqənd Soqdu, Buxara və ətrafı islam ölkələri ilə oğuzlar arasında sərhəd mən­­təqələri ol­muş­dur. Bununla yanaşı, oğuz tayfaları Aral və Xəzər dənizi arasında yerləşən çöllərə də yayılmışdılar. Qərbdə Uralın cənubuna və Volqanın aşağı axarlarına qə­dər uzanan tor­paqlar oğuzlara məxsus idi. Bu bölgələrdə onlar xəzərlər, Volqa bul­qarları, başqırd və burtaslarla qonşu idilər (129, 72-80). Kimaklar (yeməklər) oğuz­ların şimal qonşuları idi. İstəx­rinin verdiyi məlumata görə, Volqa çayının yuxarı axarları (Ka­­­ma çayı) oğuzlarla kimakların sərhədi idi (145, 524).

Oğuzlar, əsas etibarilə, yaylaqdan qışlağa, qışlaqdan yay­lağa köç edirdilər. Ancaq İdrisi onlara məxsus Cacan, Nucah, Badagah, Daranda, Ordu (Xiyam), Dar­xu, Qorquz, Dəhlən, Ru­zan, Qarbian kimi şəhərlərin adını çəkir. M.Kaşğarlı Sır­dər­ya vadisində yerləşən Sauran (Sabran), Sıqnaq, Südkun (Süt­kənd), Karnak kimi oğuz şəhərlərindən söz açır (192, 55-56). M.Kaşğarlının xəritəsində oğuz şəhərləri Qaraçuğ dağının cə­nubunda, Sırdəryanın orta axarlarında yerləşdirilir. Sırdər­yanın aşağı axarlarında yerləşən Yenqikənd oğuz yabğusunun iqa­mət­gahı idi. Bu şəhərdə yaşayan oğuzlar, M.Kaşğarlıya gö­rə, köçmürdülər və müharibəyə getmirdilər. Müəllif onları “ya­tuq” adlandırır (92, 14-15).

Oğuzların qonşuları ilə münasibətləri yaxşı olmamışdır. Onlar nizamlı bir şəkildə Burtas torpaqlarına (ehtimal ki, Bul­qariyaya da) hərbi axınlar edirdilər (129, 148). Oğuz Yabqu dövlətinin xəzərlərlə də yaxşı münasibət saxladığını söyləmək olmaz. Onlar (Məsudiyə görə) xəzər torpaqlarına axınlar edir, xəzərlər isə bu axınların qarşısını ala bilmirdilər. Bu üzdən xə­zər xaqanının özü onlara qarşı yürüşdə iştirak etmişdi (115, 54-55; 129, 148). Oğuzlar Xarəzmlə də yaxşı qon­şu­luq münasibəti saxlamamışdır. Afriqilər tərəfindən idarə olunan Xarəzm oğuz axınlarına qarşı sərhəd boyu gözətçi qalaları qurmuşdu. Xa­rəzm­şahlar, sərhədlərini qorumaq üçün hər payız oğuzlara qar­şı hərbi yürüş təşkil edirdilər (115, 57; 129, 148). Orta əsr qay­naqlarında (Yaqubi, İstəxri, Qudamə ibn Cəfər) oğuzların Xo­rasana – sərhəd yaxınlığında yerləşən şəhər və kəndlərə yürüş­lər etməsi haqqında məlumatlar var (129, 149). Onların xə­zərlər və bulqarlar üzərində qələbəsi tarixə yax­şı məlumdur. Oğuz eli 965-ci ildə ruslarla ittifaq bağlayaraq xəzərləri, 985-ci ildə isə Volqa bulqarlarını ağır məğlubiyyətə uğratdılar (129, 149-150). Karluklarla çigillər oğuzların şərq qonşuları idi. On­lar karluklarla müharibə vəziyyətində idilər. Karluklarla olan döyüşlərin birində oğuz yabqusu həlak olmuşdu. M.Kaş­ğarlı isə çigillərlə oğuzlar arasında köhnə zamanlardan mövcud olan düşmənçilikdən bəhs edir (115, 57). Şimal qonşuları olan ki­mak­lar ilə oğuzlar gah barış, gah da müha­ribə şəraitində ya­şayırdılar (91, 144; 115, 57).

Oğuz elində hansı boyun hakimiyyətdə olması haqqında heç bir tarixi məlu­mat yoxdur. Ancaq, məlum olduğu kimi, Oğuznamə Oğuz elində siyasi hakimiyyət haqqını Kayı soyuna verir. Oğuznamənin bu məsələdə bu qədər israrlı olmasına əsas­lanıb düşünmək olar ki, Oğuz elinin başında kayı boyun­dan olan yabqular dayanıb. Bununla yanaşı, ənənəvi elat döv­lət­lərində siyasi hakimiyyət haqqı dövlə­tin əsasını qoyan boya düşürdü. Bu baxımdan Oğuz elini kayı boyunun yaratdığını söyləsək, yanılmarıq.

Oğuz elində ilk parçalanma X əsrin sonunda baş vermiş­dir (115, 58; 178, 202). Bu hadisədən sonra oğuzların bir his­səsi Şimali və Mərkəzi Əfqanıstana köç etmişdilər (178, 202).

Qaynaqlarda Əli xan sonuncu oğuz yabqusu kimi yad olunur. Əli xan və oğlu Şahməlik tarixi şəxsiyyətlərdir. Bu ba­xımdan Rəşidəddin və Əbülqazi Oğuznaməsi tarixi gerçəkliyi əks etdirir. Əli xan barani qəbiləsindən idi. Z.V.Toqan barani­lərin kəngərli qəbilələrindən olduğunu sübuta yetirir (119, 202). Əbülqazinin də qeyd etdiyi kimi, baranilər oğuzların yalnız bir qismi üzərində hakim idilər (221, 66). Şahməliklə səlcuqlular arasında baş verən savaşda (1042/1043) Şahməlik məğlub olur və Çağrı bəy tərəfindən öldürülür (115, 93-94). Rəşidəddinə görə, bu hadi­sə­dən iki il sonra sonuncu oğuz yab­qusu olan Əli xan dünyasını dəyişir (303, 93).

Tarixçilər Oğuz elinin süqutunu Əli xanın ölümü ərəfə­sində baş vermiş böyük bir köç hadisəsi ilə əlaqələndirirlər. Bu köç hadisəsinin hansı səbəbdən, nə vaxt, harada və necə baş verməsi haqqında müxtəlif fikirlər var (133, 46-53; 228, 112-119; 292, 81). Bununla yanaşı, onun Oğuz dövlətinin süqutu ilə əlaqəsi də qaran­lıq­dır. Sözügedən hadisə Şərəf əz-Zaman Tahir Əl-Mərvazinin məlumatlarına əsas­lanır. Kailərin kunları təqib etməsindən bəhs edən müəllif, sonuncuların şarı torpaq­­larına, şarıların türkmən torpaqlarına, türkmənlərin quzların şərq torpaqla­rı­na, quzların isə Qara dənizin yaxınlığında yer­ləşən peçeneqlər ölkəsinə getməsini bildirir (102, 97-98). Gö­ründüyü kimi, bu məlumatda türkmənlərin oğuzların şərq tor­paqlarına, oğuzların isə peçeneqlər ölkəsinə getməsi qeyd olu­nur. Bu prosesin necə baş verməsi haqqında heç nə deyilmir. Elə buna görə də Oğuz elinin süqutu­nun məsuliyyəti, əsas eti­barilə, qıpçaqların boynuna qoyulur (115, 58-59; 129, 158). Bu işdə qıpçaqların şəriki kimi kailərin və ya səlcuqluların adı çəkilir (129, 214-215; 134, 52-53). Oğuzlar öz doğma yurd­larını tərk edib Qara dənizin şima­lın­da yerləşən çöllərə üz tut­dular. Oğuz yurdu qıpçaqların əlinə keçdi. XI əsrin ortala­rından etibarən Oğuz çölü (Mafazat ül-Quziyyə) Qıpçaq çölü (Dəşti-Qıpçaq) adlanmağa başladı.

Qara dənizin şimalına köç edən oğuzlar Bizans qaynaqla­rında “uz”, rus qaynaqlarında isə “tork” adlanır. Oğuzların bu hissəsinin tarixi taleyi acınacaqlı oldu. Var-yoxları əllərindən çıxmış oğuzlar hər tərəfdən düşmən əhatəsinə düşdü­lər: şimal­dan rus knyazları, qərbdən peçeneqlər, cənubdan Bizans, şərq­dən qıpçaq­lar (poloveslər). Onlar 1055-ci ildə Dnepr çayından da irəli getmişdilər. 1065-ci ildə rus knyazları birləşərək göz­lənilmədən oğuzlara zərbə endirdilər. Arxadan qıp­çaq­lar tərə­findən sıxışdırılan oğuzlar Dnepri, ardınca Dunayı keçməyə məcbur oldular. Donda və Dneprdə qalanlar qıpçaqlara tabe oldular, bir hissəsi isə Kiyev knyazlığına sığındı. 1064-cü ildə Dunay çayını keçən oğuzlar yunanlara və bolqar­lara qələbə çaldılar. Frakiya və Makedoniyanı yağma­ladılar. Onlar Səlanik və Pelo­po­nesə qədər irəlilədilər. Ancaq burada da onlar uğur­suzluğa düçar oldular. Soyuq qış, aclıq və epidemiya ilə mü­şayiət olundu. Onların bir hissəsi aclıqdan və xəstəlikdən öldü, bir hissəsi isə peçeneqlər və bolqarlar tərəfindən məhv edildi. 1068-ci ildə Macarıstana uğursuz yürüşləri onların zəifliyini üzə çıxardı. Oğuzların bir hissəsi Bizans dövlətinə tabe oldu, bir hissəsi isə geri qayıdıb Kiyev rus knyaz­lığının sərhədlərinə yaxın bir bölgədə yerləşdilər. 1088-ci ildə Vladimir Monomax onları darmadağın etdi. Qalanları Kiyev və Pereyaslav knyaz­lığını qıpçaqlardan qoru­maq üçün bu knyazlıqların cənub sər­hədlərində yerləşdirildi (91, 172-173; 115, 60; 129, 157-160; 264, 24-25). Uzların etnik tarixi bu şəkildə sona yetdi.

Yurdda qalan oğuzların bir hissəsi qıpçaqların hakimiy­yəti altına düşdü və onların içərisində əridi. Qalanları isə türk­mən/türkman adı ilə tanınan superetnosun içərisinə daxil oldu.

Oğuznamə “oğuzların köçmədiyi və getmədiyi yol var­mı, öz alaçıqlarını qurub yaşamadığı yurd varmı” deyərək oğuz­­ların Avropaya köç edən hissəsindən xəbərdar olduğunu bildi­rir (221, 68). Ancaq Oğuz elinin bu hissəsinin taleyi onun ma­­raq dairəsindən kənarda qalır. Onun bütün diqqəti sözüge­dən etnosun Türküs­tan­da qalan və İrana, İraqa, Azərbaycana və Anadoluya köç edən hissəsinin üzə­rin­də cəmlənib. Bununla belə, vətəndə qalan və adı çəkilən bölgələrə köç edənlər özləri­­nin etnik görkəmini itirərək türkmən/türkman adı ilə VIII əsrdə tarix meyda­nı­na çıxan etnosun içərisinə daxil oldular və bu hadisədən sonra türkmən/türkman adı ilə tanınmağa başladılar.

Problemə toxunmazdan öncə, bir məsələni dəqiqləş­dir­mək istərdik. Qaynaq­lar­da sözügedən etnonim türk­mən/türk­man fo­netik variantı ilə işlənir. Məlum olduğu kimi, etnonimin türkmən variantları müasir Türkmənistan türkmən­lərini ifadə edir. Ona görə də biz Türkmənistan türkmənləri ilə haq­qında danış­dığımız su­pe­retnosu fərqləndirmək üçün sonun­cuya sözün ikin­ci varian­tından yararlanaraq türk­man adı veririk. Qeyd edək ki, qaynaq­ların müasir nəşrlərində etnonimin türkmən va­riantı daha sıx şəkildə işlənir. Bu vəziyyət bir çox hallarda etnonimin türkman variantının türkmən şəklində verilməsi hesabına yaranır. Deyilən cəhət əksər hal­lar­da təsadüfi xarakter daşımır və irəlidə görəcə­yimiz kimi, müasir türkmənlərlə tarixi türkmanları eyniləş­dir­mək istəyindən doğur. Ancaq irəlidə haqqında söz açılan et­nosa münasibətdə etnonimin türkmən variantının da işlənməsi ancaq qaynağa sədaqət ehtiyacı ilə bağlıdır.

1.1.3. Türkmanların yaranması və bir etnos olaraq oğuzlardan fərqliliyi. Artıq deyildiyi kimi, orta əsr müəl­lif­ləri oğuzların türkman adlanmasına etnik məz­mun vermirdilər və bu hadisəni bir xalqın yeni adı kimi anlayırdılar. Məsələn, Rəşidəddin (XIII-XIV) məsələyə “Oğuzların hamısına indi türkman deyirlər” şəklində münasibət bildirir (302, 75). Orta əsr müəllifləri oğuzların türkman adlanmasını dini-mədəni və antropoloji müstəvidə yozurdular. Elmə məlum olduğu dərə­cə­də belə bir cəhd ilk dəfə Biruni (X) tərəfindən göstərilib. Müəl­lif yazır: “Türk oğuzlardan hansı islamı qəbul edib müsəl­man­lara qarışırdısa, onlarla o biri­lər arasında tərcüman olurdu. Belə ki, nə vaxt hansısa oğuz islamı qəbul edir­disə, oğuz­lar deyir­dilər: “o, türkman oldu”, müsəlmanlar isə deyirdilər ki, onların ara­sına türkman gəldi, yəni türkə bənzər” (130, 89). Əslində, Biruni burada türk­man etno­nimi haqqında öz zamanında yayıl­mış fikirləri özünəməxsus şəkildə ümumi­ləş­dirməyə çalışıb. Birincisi, müəllif sözügedən etnonimi orta əsrlərdə etnik an­lam daşıyan tərcüman sözü ilə qarşılaşdırır. S.Q.Aqadjanov bu qar­şılaşdırmadan yarar­la­na­raq türkman etnoniminin tərcüman et­no­nimindən yaranması fikrini ortaya atır. Türkmanların ikidilli olması fikri də buradan doğur (128, 12-19). Qeyd edək ki, müəllifin türkman etnonimi və uyğun olaraq etnosun mənşəyi barədə fikri tama­mi­lə əsassızdır. Belə ki, orta əsrlərdə sonu man/mən morfemi ilə qurtaran çoxlu etno­nim­lərlə qarşılaşırıq: akman, karaman, kuman, kırkmən, jüzmən və s. Bu misallar göstərir ki, sonu man/mən morfemi ilə qurtaran etnonimlər (ümu­miyyətlə, sözlər) türk dilləri üçün səciyyəvidir və sözü­gedən etnonimin əsasında yarana bilməzdi. Ancaq, mətndən gö­ründüyü kimi, Biruni tərcüman sözünü türkman şəklində kon­kret­ləşdirib ona “müsəlman oğuz”, “islam dünyasına qa­tıl­mış oğuz” və ya “din­daş­larla soydaşlar arasında tərcüman” an­lamı vermək istəyir və bu zaman etno­ni­min X əsrdə qazandığı mənadan yararlanır. Etnik adın anlamının etnosun keçirdiyi proseslərə uyğun olaraq dəyişməsini qeyd edib, onu demək istəyirik ki, türkman etnoniminin “müsəlman oğuz” anlamı oğuzların X əsrdə böyük bir axınla islamı qəbul etməsi ilə bağ­lı olmuşdur. Ancaq Mərvazinin (XII) etnonimi “islamı qəbul edən oğuz”, Mehmet Nəşrinin (XV) “islamı qəbul edən türk” (türk-iman) şəklində yozumundan görünür ki, etnonimin X əsrdə qazandığı məna uzun müddət öz ak­tual­lığını saxlamışdır. Əslində, etnonimin “müsəlman türk” anlamı, irəlidə görəcə­yimiz kimi, “müsəlman oğuz” anlamından çox-çox qədimdir. Ancaq Mehmet Nəş­ri onu 999-cu ildə 2000 türk ailəsinin is­la­mı qəbul etməsi ilə əlaqələndirir (130, 91-92). Bu üzdən müəl­lifin etnonimə verdiyi anlamın “müsəlman oğuz” anlamından törəmə olduğunu düşünürük.

Biruni türkman etnoniminin o dövrdə məşhur olan başqa bir anlamını da mət­nə daxil edib onu türkmanənd (-türkə­bən­zər) şəklində izah edir. Etnonimin bu şəkil­də yozumu M.Kaş­ğarlı, F.Rəşidəddin, Yazıçıoğlu Əli, Mirxond, Əbülqazi və s. kimi müəlliflərin əsərlərində də təkrar olunur. Bu yozum oğuz­ların antropoloji cəhət­dən dəyişməsi, yəni onların sifə­tində mon­qoloid cizgilərinin zəifləməsi, uyğun olaraq avropoid ciz­gilərinin güclənməsi ilə əlaqələndirilirdi (130, 86-94).

Türkman etnoniminin islamı qəbul edən oğuzların yeni adı olması fikri ta­rixşünaslıqda geniş yayılmış və demək olar ki, qəbul olunmuşdur. Ancaq bu fikir araş­dırıcını qarşıya çıxan bəzi faktlar qarşısında mat qoyur. Məsələn, S.P.Tolstov sonun­cu oğuz yabqusunun (Əli xanın) müsəlman olmasını iddia edir (292, 92). Bu fikri Samani hökmdarının təklifi ilə 1003-cü ildə oğuz yabqusunun islamı qəbul et­mə­si haqqında tarixi qaynaq­larda özünə yer tapan məlumat daha da güclən­dirir (99, 43). İs­lamı qəbul etmələrinə baxmayaraq, Ütbinin və Qardizinin hə­min oğuz­la­rı ətrakül-quziyyə və ya türkani-quz adlandırması araş­dırıcını fakt qarşısında qo­yur (99, 48). Tarixi araşdır­ma­lar­da Bəlx oğuzları adı ilə tanıdılan oğuzlara müna­si­bətdə də eyni hadisə ilə qarşılaşırıq.

Sözügedən oğuzlar öncə Qaraxanlı dövlətinə tabe vəziy­yətdə yaşayırdılar. Qara­ki­tayların Mavərənnəhri tutması ilə bağlı olaraq onlar Səlcuqlu dövlətinə tabe oldular (115, 113; 131, 194). Onların müsəlman olması araşdırıcılarda şübhə do­ğur­­mur (131, 271). Oğuz əmirlərinin türk adı ilə yanaşı, Mə­həmməd, Nəsrəddin, Mah­mud, Əbdülhəmid kimi islam mən­şəli ad və soyadlar daşıması bu baxımdan az şey demir. Məlum olduğu kimi, islamı qəbul edən türklər ənənəvi adla yanaşı, bir müsəlman adı da götürürdülər (159, 30; 169, 83-84). Onların bəzi qaynaqlarda “kafir” adlandırılması haqlı olaraq siyasi sə­bəblərlə – Sultan Səncərə qarşı qiyam qal­dırmaları ilə əlaqə­lən­­dirilir (131, 271). Sultan Səncərin xahişi ilə fitva yazıb oğuz­­ları “kafir” adlandıran ruhanilərin aqibəti bu baxımdan xüsusi məna daşıyır. Sultan Səncər ordusuna qalib gələn oğuz­lar ruhanilərin ağzına torpaq dolduraraq qətlə yetirir (131, 209-210). Beləliklə, islamı qəbul edərək türkman adlanan başqa oğuzlardan fərqli olaraq, haqqında danışdığımız oğuzlar islam dinini qəbul etməzdən öncə daşıdıqları etnik adı yaşatmaqda davam edirlər. Deməli, oğuzun “türkman olması” üçün onun is­lam dinini qəbul etməsi kifayət deyildi. Məsələ, tamamilə, baş­qa bir hadisədən qaynaqlanırdı. Qaynaqlarda Bəlx oğuzları haqqında verilən məlumatlar məsələyə aydınlıq gətirir. İbn əl-Əsir və Hafizi Abrunun verdiyi məlumata görə, oğuzlar “uçuq” və “buzuq” adı ilə iki yerə bölünürdülər. Üçokların ba­şında Nəsrəddin Əbu Şüca Tuti bəy, bozokların başında isə Qor­qud ibn Əbdülhəmid dururdu. Bundan başqa, üçoklardan Dinar, Bəxtiyar, Arslan, Çakır, Mahmud kimi boy bəylərinin adı bəllidir (115, 113-114; 131, 186). Belə görünür ki, Bəlx oğuzları islam dinini qəbul etsələr də, oğuz etnik sistemindən imtina etməmişdilər. Etnosun varlığı etnik sistemin varlı­ğın­dan, ömrü isə etnik sistemin yaşamasından asılıdır.

Etnik şüurun ifadəsi kimi etnik adın yaşaması etnik sis­te­min qorunması hesa­bına etnosun öz varlığını davam etdir­mə­sindən qaynaqlanırdı. Buradan aydın olur ki, oğuzların (ümu­miyyətlə, türklərin) islam dinini qəbul etmələri hələ onların etnik mənada “türkman olmaları” demək deyildi. Oğuz etnik sisteminin içərisində islamı qəbul edən oğuz, sadəcə olaraq, “mü­­səlman oğuz” idi və “müsəlman oğuz” ifadəsini “türk­man” etnoniminin anlamı kimi yox, yalnız bu mənada işlətmək olar. Oğuzların islam dinini qəbul etmələri “türkman olmaları” ilə nəticələnmədi. Onlar öz etnik sistemlərini qorumaqla türk­man dünyasının içərisində etnoloji baxımdan subetnos olaraq varlıqlarını davam etdirirdilər. Elə bu üzdən Əl-Bundari (XII-XIII) oğuz dediyi etnik qrupu “türkman tayfalarından biri”, Rə­vəndi (XIII-XIV) “türkman tayfası” kimi səciyyələndirərək onları türkman dünyasından fərqləndir­məyə çalışırlar (131, 269). Söhbət oğuzların türkmanlar içə­risində subetnos olaraq öz varlıqlarını davam etdirmələrindən gedir. Ancaq islamı qə­bul edərək türkman adı daşıyan oğuzlara münasibətdə biz, ta­mamilə, başqa halla qarşılaşırıq.

Türkman etnonimi tarix səhnəsinə ilk dəfə VIII əsrdə çıx­mışdır. Həmin əsrdə birdən-birə Çin qaynağı “Türkman (Te-kü-monq) ölkəsi”ndən bəhs etmişdir (119, 212; 128, 12-14). Bu ölkənin harada yerləşməsi bu günə qədər aydınlaş­dırıl­mayıb. S.Q.Aqadjanov bu ölkənin Çu çayı hövzəsindəki vila­yətlərin biri olacağını düşünür (128, 17-18). Z.V.Toqana görə, “Türkman ölkəsi” daha geniş bir sahəni əhatə et­miş­dir (119, 202). Qaynaqda burada yaşayanların “yaxşı at, öküz, inək, üzüm və başqa meyvələr yetişdirmə­sin­dən və gözəl şərab is­teh­sal etməsindən” bəhs olunur (128, 17).

Qaynağın şahidlik etdiyi, eləcə də araşdırıcıların diqqət yetirdiyi kimi, ilk türk­manlar oturaq və yarımköçəri həyat tərzi keçirmişdir. Elə ona görə də onların kar­luk, qıpçaq, uyğur və s. olması haqqında bir fikir söyləmək mümkün deyil. Qə­dim türk­lər, əsas etibarilə, elat həyat tərzi keçirirdilər. Onların daşı­dığı etnik ad da bu həyat tərzi üzərində qurulan etnik sistemlə bağlı idi. Ona görə də elat həyat tər­zin­dən imtina edib oturaq həyata keçənlər daim hərəkət halında olan elat dün­ya­sından ayrı düşürdülər, yəni mənsub olduqları etnik sistemdən çıxmış olurdular. Bu halda elat dünyası öz soydaşlarını sosial məz­munlu tat, təcik kimi adlarla tanıyırdı (141, 313-314; 215, 122-123; 221, 96-97). Ancaq oturaq həyata keçən türksoylu­lar, irə­lidə ətraflı şəkildə bəhs edəcəyimiz kimi, özlərinin etnik ad­larını itirdikləri üçün ümumilli adla, yəni türk adı ilə ta­nı­nır­dı­lar. Bununla bərabər, haqqında danış­dı­ğımız oturaq və ya ya­rım­köçəri əhali bu adla tanınmadı. İş ondadır ki, onlar otu­raq və ya yarımköçəri olmaqla yanaşı, islamı qəbul etmiş ilk türk­lər idi və onların götürdükləri türkman adı bu iki hadisəni ifadə edirdi. Elə ona görə də bu ad ilk vaxtlar etnik anlamı ilə yanaşı, rəmzi olaraq “müsəlman türk” anlamında da işlə­nir­di. İslam dinini qəbul edən oğuzun “türkman olma” şəklində ifa­də­si etnonimin sonuncu anlamı ilə bağlıdır və şübhəsiz ki, VIII-XII əsrlərdə karlukların, qıpçaq­la­rın, uyğurların və s. is­lam dinini qəbul etməsi də məhz deyilən şəkildə ifadə olun­muş­dur. Türkman etnoniminin “müsəlman türk” anlamı onun o dövrdə tanrıçı türk dünyasını islama çağırış rəmzi kimi istifadə olunduğunu göstərir. Belə məlum olur ki, “müsəlman türklər” tanrıçı türk dünyasını islamın qəbulu yolu ilə birləşdirmək iddiasında olmuşdur. Bu mənada türkman etnonimi bir müddət ümum­milli türk etnoniminin yerini tutmaq sevdasına düşmüş­dür. İ.Kafesoğlu türkman adının siyasi termin kimi istifadə olunduğunu söyləyərkən məsələnin deyilən üzünü ifadə etmək istəmişdir. Ancaq, məlum olduğu kimi, müəllif türkman adı ilə islam dini arasında heç bir bağlılıq görmür.

Türkman etnonimi aid olduğu etnosun təbiətini dəqiq şə­kildə ifadə edirdi. Bu adı qəbul etməklə onlar bir yandan tan­rıçı türk dünyasına onun bir parçasının islamı qəbul etdiyini bəyan edib onları da “haqq yoluna” səsləyirdilərsə, başqa yan­dan islam dünyasına onun sıralarına türksoylu etnik dünyanın üzvlərinin gəlişini xəbər verir və hər iki superetnik dünyadan fərqləndirirdi.

Hər bir etnos təbiəti etibarilə dinamik səciyyə daşıyır və türkmanlar da bu baxımdan istisna təşkil etmirdi. İlk türk­man­lar, çox ehtimal ki, islam dünyasının içərisində “müsəlman türk” icması şəklində mövcud olub. Ancaq bəzi araşdırıcılar et­nosun bu halını mütləqləşdirib, onu etnosun mahiyyətinə çe­vi­rirlər. Z.V.Toqan türkmanlarla oğuzları oturaq-köçəri prin­sipi ilə diferensiallaşdırarkən onun Çin qaynağındakı halına söykənir. Bu halda orta əsrlər boyu elat həyat tərzi yaşayan türk­manların kimliyi məsələsi cavabsız qalır. Başqa bir araş­dırıcının (S.Q.Aqadja­nov) onların öncə oturaq və yarımköçəri halda yaşayıb, sonradan köçəri həyat tərzinə keçməsi barədə rəyi bu uyğunsuzluğu “aradan qaldırmaq” və VIII əsr türk­man­larını X-XI əsr türkmanları ilə eyniləşdirmək ehtiyacından ya­ra­nır (128, 23). Məsələyə bu şəkildə yanaşan müəllif X-XI əsr­lərdə elat dünyasına məxsus türksoy­lu etnik qrupların islamı qəbul edərək “türkman olması” axınını nəzərdən qaçırır. Qeyd edək ki, bu axının hesabına türkmanlar sayca o qədər çoxal­mışdılar ki, VIII əsr türkmanlarının bu etnik dünyanın hansı kün­cündə qalmasını nə müəyyən etmək mümkündür, nə də bu­na ehtiyac var. Əslində, müəllifin məsələyə bu şəkildə ya­naş­ması onun türkmanları türk və ari metisi kimi təqdim etmək niyyətinin bir parça­sıdır. Qarşıya qoyduğumuz məsələnin üzə­rinə qayıdaq.

Yeni etnik dünya içərisində üç oğuzdan ibarət karluk, yeddi oğuzdan ibarət kimak, səkkiz oğuzdan ibarət peçeneq, doqquz oğuzdan ibarət uyğur və ya Oğuz­na­mənin iddia etdiyi kimi, iyirmi dörd oğuzdan ibarət oğuz etnik sistemi işləmirdi. Bu baxımdan L.Qumilyevin “yeni etnos köhnə etnosun institut­la­rını məhv edir” tezisi (177, 28) türkmanlara münasibətdə özü­nü tam mənası ilə doğruldur. Onun cazibəsi də elə bunda idi. Sosial, siyasi və iqtisadi səbəblərdən məlum və qocalmış etno­sistemlərdən üz çevirən passionar qüvvələr fərdi, ailəvi və ya obalar halında islamı qəbul edərək formalaşmaqda olan yeni etnik sistemin içərisinə daxil olub onun bir üzvünə çevrilir və burada ellər şəklində yenidən formalaşırdılar. Ona görə də yeni etnik dünyada bu vaxta qədər nə uyğur, nə karluk, nə qıpçaq, nə oğuz, nə də başqa bir türk etnik birliyinə məlum olma­yan Səlcuqlu, Yağmurlu, Gökdaşlı, Qızıllı, Balxandağlı, Təkəli, Danişməndli, Qaramanlı, Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu və s. kimi çoxsaylı ellər ortaya çıxdı. Oğuznamədən bizə bəlli olan oğuz boylarının türkmanlar içərisindəki halı yeni etnik sistemin xa­rakterini, eləcə də iki etnik sis­tem arasındakı fərqi anlamaq üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. M.Kaşğarlıdan və Oğuzna­mə­dən bizə bəlli olan oğuz boylarının əksəriyyətinin adı ilə türk­manlar içərisində də qarşılaşırıq. Ancaq oğuz boy­ları yeni et­nik dünyanın hər tərəfinə səpə­lənmiş vəziyyətdə­dirlər. Onların adları müxtəlif türkman elləri içərisində baş­qa oğuz və hətta qeyri-oğuz boylarla birgə çəkilir. Başqa sözlə, burada kayı, bayan­dır, salur, yazır və s. kimi qəbilə birlikləri yox idi. Salur və yazır kimi bəzi türkman ellərinin “oğuz zəmanında” daşı­dığı adlarla tanınması bizi çaşdırmamalıdır. Belə ellər həm tərkibinə, həm də etnik sistem içərisində yerinə görə oğuz sa­lurundan, yazı­rın­dan və s. əsaslı şəkildə fərqlənirdi. Məsə­ləyə diqqət yetirən F.Sümer bu hadisəni boyların obalarının və qol­larının müxtəlif zamanlarda məlum bölgələrə gəl­məsi və iq­tisadi-siyasi səbəblər üzündən yenidən ayrılması şəklində də­yər­lən­di­rir (115, 238). Əlbəttə, boylara məxsus obaların, tirə­lərin parçalanması, bir türk­man elindən, başqa türkman elinə keçməsi və ya tabe olduğu dövlətlərin onları zəiflət­mək məq­sədi ilə parçalaması halları etnosun bütün tarixi boyu davam etmiş­dir. Ancaq oğuz boylarının türkmanlar içərisində səpə­lənmiş vəziyyətdə olması onla­rın bu etnik sistemin içərisinə ailələr, obalar, tirələr şəklində girməsi ilə bağlı­dır. Gəlin unut­mayaq, türkman etnik sistemi qocalmış etnosistem­lərdən üz çevirən passionar qüvvələrin hesabına yaranmışdı. Bu qüvvələr fərdlər, ailələr, obalar, tirə­lər şəklində oğuz etnik sistemindən üz çevirib yeni etnosun içərisinə daxil olmuş və burada birlə­şərək yeni ellər yaratmışdılar. Elə daxil olan oba və oymaqların nəinki hansı boydan olması və hətta karluk, qıpçaq, xələc kimi etnik birliklərdən olma­sı elə bir əhəmiyyət daşımırdı. Bu baxımdan Səlcuq elinin, əsas etibarilə, oğuz və qıpçaqlardan təşkil olunması və bu elə kucat və çıqraq kimi tayfaların qatıl­ması haq­qın­da tarixi məlumatlar az şey demir (129, 202).

Türkmanların içərisinə oğuzlardan savayı, başqa türksoy­lu etnik birliklərdən qopan oba və oymaqların qatılması həm tarixi, həm etnoqrafik, həm də dil faktı ilə təsdiq olunur. Belə etnik qruplardan biri karluklardır. M.Kaşğarlı karluklar haq­qın­da “oğuzlardan ayrıdır”, “oğuzlar kimi türkməndir” deyərkən bu gerçəyi ifadə etmək istəmişdir. Bununla yanaşı, müsəlman olan oğuzların, karlukların, “və baş­qa­la­rının” X əsrdə yanaşı, eləcə də qarışıq yaşaması və üstəlik qəza yürüşlərinə get­­məsi haqqında tarixi qaynaqlarda (İbn Hövqəl, İstəxri) məlumatlar var (129, 75-76). Qeyd edək ki, islamı qəbul edib qəza yürüşlərinə gedən oğuz, karluk “və baş­qa­larının” “türkman olmasına” heç bir şübhə ye­ri yoxdur. Sadəcə olaraq, qay­naq­lar yeni etnik dünyanın üzv­lərini onların köhnə adı ilə adlandırır və bu hal yuxarıda de­yilən səbəblərlə bağlıdır. Müasir etnoqrafiya da türkmanların içərisində karluk varlığını təsdiq etməkdədir. Türkmənistan türk­mənləri içərisində karluk adlı tay­fa­nın varlığı, Anadoluda karluk etnonimi ilə bağlı yer adları, eləcə də bu bölgədə kar­luk­lara məxsus çadır tipinin yayılması deyilən hadisəyə şahid­lik edir (195, 44-45).

Tarixi qaynaqlarda türkmanların içərisində xələc, kanqlı və başqa türksoylu etnik qruplardan qopmuş oba və oymaq­ların olması haqqında məlumatlar da az deyil (129, 253; 131, 126-127, 194). Ancaq araşdırıcılar ənənəyə uyğun şəkildə türk­manları oğuzlara bərabər tutduğu üçün sözügedən etnik qrup­lardan olan oba və oymaqları türkman xalqının bir parçası kimi deyil, daha öncə aid olduğu etnik dünyanın mənsubu kimi təqdim edirlər. Məsələn, araşdırıcının “Aral və Xəzər ət­rafında oğuz və türkman qrupları kanqlı və qıpçaqlarla qarışıq yaşayır­dı­lar” (129, 253) cümləsi belə bir düşüncənin məhsu­lu­dur. Türkmanların etnik tarixi­nə həsr olunmuş araşdırmalarda buna bənzər ifadələrlə tez-tez qarşılaşmaq olar. Məsələyə baş­qa münasibət də mövcuddur. Türkmanlar arasında müxtəlif et­nik qrupların varlığını görən Z.Gökalp onun etnik mahiyyət daşıdığını inkar edir və bu hadisəni ellər və qövmlər toplusu kimi dəyərləndirir (81, 36). Məsələnin nə yerdə olduğunu anlamaq üçün bugünkü baş­qırd tayfalarının sırasında qarşımıza çıxan türkmən-qıp­çaq etnonimi açar ola bilər (227, 183). Şübhəsiz ki, sözü­gedən uruq türk­man dediyimiz superetnosdan qoparaq başqırd­ların tərkibinə qatılmışdır. Maraqlıdır ki, R.Q.Kuzeyev törökpen (-türkmən) başqırd uruğunun Türkmənistan türkmənlərinin de­yil, “oğuz-türkmən”lərin, yəni bizim türkman dediyimiz xalqın bir qəlpəsi sayır (227, 183-184). Türkmən-qıpçaq uru­ğuna münasibətdə də biz eyni halla qarşılaşırıq. Bu halda türk­mən-qıpçaq etnoniminin türkman qıpçağını başqa qıp­çaq­lardan fərqləndirmək üçün ortaya çıxdığını görmək o qədər də çətin deyil. Mahmud Kaşğarlının karlukların, xələc­lərin türk­man olması haqqında qeydini ya­da salsaq, oğuzların, karluk­ların, kanqlıların, uyğurların, xələclərin və s. türk­man­­la­rın tər­kibinə qatılan hissəsinin uyğun şəkildə fərqləndiril­məsini qə­tiy­yətlə söylə­mək mümkündür.

Türkmanların etnik tərkibi adı çəkilən etnik qruplardan olan oba və oymaq­larla tamamlanmır. Şübhə yoxdur ki, bu möh­təşəm etnosun tərkibinə onun yaran­ma­sından çox-çox əv­vəllər mövcud olmuş başqa türksoylu etnik qruplardan da oba və oymaqlar qatılmışdır. Ancaq deyilən müstəvidən türkman­ların etnik tərkibi öyrənilmədiyi üçün bu barədə qəti bir fikir söyləmək çətindir. Bununla yanaşı, bu günün onomas­tikasına ötəri bir nəzər salsaq, orada, töles¹, niqü², türqiş³, kibir⁴, tək­ləli, muğanlı⁵ kimi qədim etnonimlərlə bağlı tayfa adlarını və to­ponimləri gör­mə­mək mümkün deyil. Əlbəttə, Azərbaycan əra­zisində türksoylu etnik birliklərin və onlara mənsub olan tay­faların adını yaşadan daha qədim toponimlər var və onlara dair maraqlı araşdırmalar mövcuddur (167 və s.). Ancaq biz yu­xa­rıda tayfa adla­rını sadalayarkən onların tərəkəmə/türkman mən­­subiyyətini nəzərə almışıq. Məlum­dur ki, qeyri-türkman tay­falar, məsələn, padarlar və ayrımlar bu gün də özlərini tə­rəkəmə (-türkman) saymırlar.

Padarların özlərini tərəkəmə saymamalarının səbəbi ay­dın­dır. On uyğur uruq­larından biri olan padarlar monqol siyasi birliyinin içərisində idi (119, 254). Elə ona görə də daxil ol­duqları siyasi birliyin adı ilə tanınırdılar. Bu gün şimal rayon­larında türksoylu oturaq əhalinin muğal adlanması deyilən ha­disənin xatirəsidir.

Türkmanların etnik tərkibindən danışarkən uyğurlardan yan keçmək olmaz. Heç şübhəsiz ki, sözügedən etnosun tər­kibinə qədim uyğur boylarından da müəy­yən oba və oymaqlar qatılmışdır. Biz burada nə oğuzların tərkibinə qatılıb oğuzlarla birgə “türkman olan”, nə də etnosun formalaşmasın­dan sonra məlum siyasi səbəblərlə bağlı olaraq türkmanların arasına düşən uyğurları nəzərdə tuturuq. Söhbət yaranış prose­sində türkmanların tərkibinə qatılan təmiz uyğurlardan gedir. Əlbəttə, eymurları oğuzlarla birgə “türkman olan” və ya pa­darları Elxanlı dövlə­ti­nin süqutundan sonra türkmanların içə­risinə düşən uyğurlar saymaq olar. Ancaq müasir türkmən­lərin “təmizqanlı türkmən” saydığı yomut⁶ adlı məşhur uyğur tay­fası, şübhəsiz ki, birbaşa türkmanların içərisinə qatılan uyğur­lardan olmuşdur.

Azərbaycan onomastikasında qarşılaşdığımız Buğakər⁷, Amudux⁸ (Qubadlı rayo­nunda pir adları), Həkəri⁹ (çay adı və onun axdığı ərazinin tarixi adı), Kür­dəmir¹⁰ (rayon mərkəzinin adı) kimi adlarla uyğur tayfalarının siyahısında qarşı­la­şırıq. Onların ən azı bir hissəsinin, yomut kimi “türkman olan” uy­ğur­lardan olma­sını düşünmək olar. Rəşidəddinin məlumat ver­diyi ebişlik adlı uyğur tayfasını (302, 147) ebişlər şəklində qa­raqoyunlu türkmanlar arasında görmək bu baxımdan xüsu­si əhəmiyyət daşıyır (80, 47). Fikrimizcə, ibişli tayfa adı və İmişli (rayon mər­kə­zi) toponimi ebişli etnonimi ilə bağlıdır. Sözü­gedən uyğur tayfalarının türkman­ların tərkibinə qatılması, çox güman ki, 840-cı ildə Uyğur xaqanlığının dağılma­sın­dan sonra baş verib. Bu hadisədən sonra 15 uyğur tayfasının qərbə, Beş­ba­lıq ətra­fın­dakı karlukların yanına köçməsi haqqında Tan­şu­nun verdiyi məlumat xüsusi əhə­miy­yət daşıyır (200, 133). Ən nəhayət, uyğurların türkmanların tərkibinə qatıl­ması oğuz­lar­dan öncə baş verib. Əks təqdirdə, irəlidə görəcəyimiz kimi, Oğuz­namə ilk Oğuz tərəfdarlarına uyğur adı verməzdi. Belə görünür ki, uyğurlar nəinki türk­man­ların tərkibinə daxil olmuş, hətta oğuzlara qədər bu yeni etnosun içərisində dominant rol oynamışdır.

Göründüyü kimi, türkmanlar oğuzların islamı qəbul et­məsindən ən azı 200 il öncə bir etnos olaraq mövcud idi və bu etnos türksoylu etnik qruplardan olan oba və oymaqları öz içə­risinə almışdı. Ancaq X əsrdən başlayaraq oğuzların islamı qə­bul edib türkmanlara qatılması bu etnosun taleyində mühüm rol oynadı. Türkman­ların içərisinə oğuz axını o yerə gətirib çı­xardı ki, türkman dünyasında oğuzların çəkisi yerdə qalan et­nik qruplara məxsus oba və oymaqların çəkisindən qat-qat ağır oldu. Kəmiyyət dəyişməsi, həmişə olduğu kimi, keyfiyyət də­yiş­məsinə keçdi. Yəni oğuzların yeni etnos içərisində kəmiy­yət etibarilə çoxluğu yeni etnik sistemin təbiə­tini müəyyən etdi. Bu baxımdan oğuz boylarından qopan oba və oymaqların türk­­man cəmiyyətində kanqlı, qıpçaq, karluk, xələc boyla­rın­dan üstün tutulması xüsusi əhəmiyyət daşıyır. İrəlidə ətraflı şə­kildə bəhs edəcəyimiz kimi, iq/qul prin­sipi ilə təsnif olunan türkman cəmiyyətində oğuz boylarına mənsub olan oba və oy­maqlar “kök”, “əsas” anlamı daşıyan iq, kanqlı, qıpçaq, kar­luk, xələc boy­larından qopan oba və oymaqlar isə qul kateqo­ri­yasına da­xil edilirdi (163, 96-97). Bu hadi­sə türkmanların oğuz­ları özlə­rinin əsas etnik əcdadı saymaları ilə bağlı idi. Das­­tanlarda kar­lukların, qıpçaqların deyil, məhz oğuzların vəsf olunması, irəli­də görə­cə­yimiz kimi, bu düşüncənin ifadəsi idi. Burada söylə­mək yerinə düşərdi ki, oğuz­larla türkmanların bir etnos olaraq eyniləşdirilməsi düşüncəsi çoxsaylı oğuz kütlə­lə­­ri­nin türkman­lar içərisində dominant rol oynamasından baş götürür və bu ha­disəni əks etdirən Oğuznamənin hesabına pər­vəriş tapır. Yeni etnik sistemin mahiy­yə­tindən danışarkən bir məsə­lə­nin də üzə­rində dayanmaq istərdik. Oğuz birliyinin sub­yekti olan tayfa­lar, deyildiyi kimi, öz aralarında qan qohumları deyildilər. An­caq onlar türkman dünyasının içərisinə daxil olar­kən artıq özlə­rini qan qohumları sayırdılar və irəlidə görə­cəyimiz kimi, bu qohumluq onların Oğuz soyundan gəlmələri inancına əsasla­nırdı.

Ən nəhayət, sözügedən məsələ ilə bağlı Yazıçıoğlu Əli­nin “Tarixi-Ali-Səl­cuq” əsərində söylədiyi bir fikrə də müna­sibət bildirmək istərdik. Müəllif səlcuq­lular zamanında Oğuz törəsinə əməl olunmasından söz açır və ordunun sağ qolun­da kayı və bayat, sol qolunda bayındur, biceneq və çavundur tay­falarının dayandı­ğı­nı söyləyir (124, 38). Qeyd edək ki, oğuz törəsi oğuz etnik sistemindən doğurdu və onu müəyyən mə­nada etnik sistemin layihəsi kimi anlamaq lazımdır. Ancaq səl­cuqlu etnik sistemi nəinki oğuz etnik sistemi, hətta mənsub olduqları türkman etnik sistemi belə deyildi. Məsələnin mahiy­yətinə nəzər salaq:

Səlcuqlu dövləti ilk vaxtlar elat dövlətçiliyi ənənələrinə uyğun şəkildə yaran­mışdı. Yəni dövlət iki qardaşın – Çağrı və Toğrulun arasında bölünmüşdü. Xaqan­lıq (səlcuqlularda sul­tan­lıq) Toğrul bəyə, yabquluq (rəsmən bu ünvanı daşımasa da) Çağrı bəyə çatmışdı. Bu dövrdə elat dövlətçiliyi ənənələrinə uyğun olaraq türkman bəylərinin iştirakı ilə kenqeş (məsələhət şurası) keçirilir, orduya və bəy­lərə şölən verilirdi (131, 101-102; 237, 124-125). Məlikşahın taxt-tacın varisi elan edil­məsi ilə bağlı keçirilən mərasim də elat dövlətçiliyi ənənələrindən xəbər verir­di: Məlikşah ata mindirilmiş, qabaqda əyanlar gedir, hamıya bəzəkli çullar bağışla­nır, Alparslan at üstündə gedən oğlunun qabağına düşüb, onun atının yəhərini aparır (90, 5; 131, 101). Səlcuqlu dövlətinə xas olan atabəylik institutu da milli ənənədən gəlirdi (161, 3 və ardı; 188, 181-196). Ancaq səl­cuqlular elat dövlətçiliyi ənənə­lərindən imtina etməyə baş­ladılar. Bu proses Çağrı bəyin ölümü ilə başladı. Qardaşının ölü­mü Toğrula hakimiyyəti mərkəzləşdirmək imkanı yaratdı. O, qədim ənənəyə əsasən qardaşının dul qalmış arvadını alıb onun mülkünə sahib oldu və bu şəkildə Şərqi Səlcuq sultanlığı da Toğrul bəyin əlinə keçdi. Toğrulun övladı yox idi. O, ölər­kən (1063) hakimiyyəti Çağrı bəyin oğlu Süleymana verdi. Ancaq haki­miyyəti mərkəzləşdirməkdə maraqlı olan qüvvələr bu məqsədlə yenicə yaran­mış nizami orduya söykənərək Sü­ley­manın böyük qardaşı Alp Arslanı hakimiyyətə gətirdilər (131, 80-81). İslam qarışıq fars dövlət nəzəriyyəsinin səlcuq­lu­ların siyasi sisteminə çevrilməsi bu hadisədən sonra sürətləndi. Səlcuqlular elat dünyasının əsrlər boyu vərdiş etdiyi siyasi və­rəsəlik prinsipini dəyişdirdi. Elat dövlətlərində siyasi vərəsəlik böyüklük prinsipi ilə gedirdi. Bu halda, adətən, siyasi haki­miy­yət qardaşdan qardaşa keçirdi (175, 11-25). Qardaşdan qardaşa vərəsəlik prinsipi mat­ri­lokal ailədən patrilokal ailəyə keçid döv­rünün ailə forması olan qardaş ailəsinə dayanırdı (160, 170-175). Siyasi vərəsəlik prinsipinin bu şəkli bütün ailə üzv­lərini səltənətə bağlayırdı. Alp Arslanın oğlu Məlikşahı vəliəhd elan etməsi ailənin başqa üzvlərinin siyasi hakimiyyətə gedən yolunu kəsdi. Kenqeşin aradan çıxması ilə elat bəylərinin döv­lət üzərində şəriklik haqqı əlindən alındı. K.E.Bosvord bu ha­disəni “köhnə tayfa ənənələri müsəlman şəriəti və fars döv­lətçilik sistemi ilə əvəzlənirdi” şəklində dəyərləndirir. Oxşar fikir E.K.S.Lembton və A.E.Krımski tərəfindən dilə gətirilir (225, 224-225; 336, 41). Türk dövlət təşkilatının islam qarışıq fars dövlət təşkilatı ilə əvəzlənməsi uyğun olaraq türkmanların hakimiyyətdən uzaqlaşdırıl­ması və farsların hakimiyyətə gəti­rilməsi ilə müşayiət olunurdu. Ona görə də döv­lət aparatı Ni­zamülmülk başda olmaqla farsların əlinə keçdi. Səlcuqluların nizami ordu yaratması (90, 147-155; 189, 131-147) elat dün­yasına olan hərbi ehtiyacı da, demək olar ki, aradan qaldır­mış­dı. Beləliklə, türkmanlar öz əlləri ilə qurduqları və şərik olmalı olduqları dövlətin adi təbəələrinə çevrildi. Sultanlar isə fars vəzirlərin əhatəsində qaldı. Onların fars mədəniyyətinə və dili­nə heyranlığı buradan qaynaq­lanırdı.

Dövlətin farslaşdırılması türkmanlar arasında böyük na­razılığa səbəb oldu (88, 161; 131, 102; 159, 29). Siyasi haki­miy­yətə yolu bağlanmış sülalə üzvləri döv­lətə şəriklik haqqını itirmiş xalqla birləşərək mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyan qaldırdılar. Qutalmış və Qara Arslan Gavurdun başçılığı ilə baş verən üsyanlar belə səciyyə daşıyırdı. Ancaq onların heç biri uğur qazanmadı. Səlcuqlular götürdükləri siyasi kursu axıra qədər apardılar. “Şəcəreyi-tərakimə”də oxuduğumuz aşağıdakı sətirlər türkmanların bu hadisəni uzun müddət unutmadığını göstərir: “Səlcuqlular dedilər: “Biz türkmənik, biz qardaşıq”. Nə elə, nə də xalqa faydaları dəymədi. Pad­şah olana qədər “biz türkmənik, kınık uruğundanıq” dedilər. Ancaq padşah olan­dan sonra “Əfrasiyabın bir oğlu Keyxosrovdan qaçıb, türkmənlərin kınık uruğunun içinə gəlib, orada böyüyüb və həmişəlik orada qalıb. Biz onun uruğundanıq. Əfra­siyab nəsliyik”. Atalarını sa­yıb otuz beşinci nəsildə Əfrasiyaba çatdırdılar (221, 70). Səl­cuqluların özlərini “Əfrasiyab nəsli” kimi təqdim etmələri on­ların türkman ənənələrinə arxa çevirmələri ilə bağlı idi. İrəlidə görəcəyimiz kimi, türkmanlar istisnasız olaraq özlərini oğuz soyunun mənsubları kimi tanıyırdılar. Dədə Qorqud dastanla­rında Alp Aruzun “Əfrasiyab oğlu” kimi təqdim olunması ya­zılı ədəbiy­yatın təsiri ilə ortaya çıxıb. Məlum olduğu kimi, türklərin əcdadının Əfrasiyab adı ilə təqdimi fars düşüncəsinin məhsuludur. Deməli, səlcuqluların özlərini “Əfra­siyab nəsli” kimi təqdim etmələri əhatəsində olduqları fars auditoriyasına ünvan­lanmışdı. Bununla yanaşı, onların Oğuz soyundan imtina etmələri türkmanlıqdan imtina etmələri anlamına gəlir.

Yuxarıda deyilənləri nəzərə alsaq, səlcuqlular burada haq­lı görünür. Əslən oğuz olmaq etnik mənada oğuz olmaq demək olmadığı kimi, əslən türkman olmaq da hələ “türkman olmaq” anlamına gəlmirdi. Bunun üçün məlum etnik sistemin içərisində olub onun ritmi ilə yaşamaq lazım idi. Səlcuqlular isə yalnız onlara xas olan ximerik bir aləmin içərisinə düşmüş­dülər. Bununla yanaşı, səlcuqlular, araş­dırı­cıların da qeyd et­diyi kimi, müəyyən hallarda oğuz – türkmən ənənələrindən yararlanırdılar (169, 82-84). Ancaq bu hadisə sistemin milli ənənə ilə rənglənməsi kimi dəyərləndirilə bilər.

Əgər xalq varsa, onun dili də var. Bu baxımdan Əbu Həy­­yan sözlüyündə türkman/türkmən dili ifadəsinin özünə yer tapması qəribə görünməməlidir (22, 61, 67 və s.). Bununla yanaşı, dil araşdırmalarında sözügedən etnosa məlum tarixi mü­nasibətin təsiri altında türkman dilinin üzərindən sükutla ke­çilir və bu dilə oğuz dili adı verilir. Dilçilik ədəbiyyatında türk dillərinin müəyyən qrupuna oğuz qrupu dilləri adı veril­məsi bu düşüncənin ifadəsidir (62, 94; 150). Qeyd etmək is­tərdik ki, oğuz etnoniminin türkman etnoniminin yerini tutması etnik baxımdan nə dərəcədə doğrudursa, dil baxımından da o dərəcədə doğrudur.

Etnosun formalaşmasında oğuz tayfaları əsas rol oynadı­ğına görə türkman dili oğuz dilinin əsasında formalaşıb. Ancaq bu etnosun tərkibinə, deyildiyi kimi, oğuz­lardan başqa, qıpçaq, karluk, uyğur, xələc və s. kimi türksoylu etnik birliklər­dən olan oba və oymaqlar da qatılmışdı. Bu hadisə türkmanların dilinə tə­sirsiz ötüşmədi. Nəticədə yeni etnosun dili etnik tərkibinə uyğun şəkildə qıpçaq, karluk və s. dillərin təsirinə məruz qal­mış oğuz dili əsasında formalaşdı. Qarşıya çıxan bəzi faktlara nəzər salaq. “Divanü lüğat-it-türk”də təsvir olunan oğuz və qıpçaq dili arasında müştərək elementlər bir etnosun tərkibində olan iki etnik qrupa məxsus dialektlərin çarpazlaşması ilə bağlı deyilmi? Gəlin unutmayaq, “Divan” oğuz birliyinin dağıl­ma­sından 100 il, türkmanların bir etnos olaraq tarix səhnəsinə çıxmasından 200-250 il, oğuzların bu etnosun tərkibinə qatıl­masından ən azı 150 il sonra yazılmışdı. Deməli, iki dialektin çarpazlaşması üçün kifayət qədər vaxt olmuş­dur. M.Kaşğarlı da öz əsərində məhz bu vəziyyəti təsvir edir. Ancaq key­fiy­yətcə yeni dilin ortaya çıxışını anlaya bilmir. Başqa bir fakta nə­zər salaq. Anadolu və Azərbaycan ədəbi dilinin oğuz dili əsasında formalaşdığını söyləyən araş­dırı­cılar qıpçaq, karluk və s. dillərin qərb dialektlərinə nisbətən şərq dialektlərinə və Azərbaycan ədəbi dilinə güclü təsir etdiyini etiraf edirlər (174, 84). Eyni fikir müasir türkmən dilinin dialektlərinə də aiddir (62, 138). Bu halda görmək çətin deyil ki, deyilən xüsusiy­yət­lərə malik dil materialına oğuz dili adı vermək doğru deyil. Elə isə bu dilin türkman dili olduğunu çəkinmədən söyləmək olar. Bununla bağ­lı olaraq, bir məsələnin də üzərində dayanmaq is­tərdik. Məlumdur ki, orta əsr­lə­rə aid bir çox əsərlər dil xüsu­siyyət­lərinə görə (etnik ünvanı göstərilmədən) təs­nif olunur. Oğuz-qıpçaq dilli əsərlər bu təsnifatda ayrıca yer tutur. Araş­dırıcı­ların fikrinə görə, qıpçaq dilinə nisbətən oğuz dil ünsür­lərinin üstünlük təşkil etdiyi bu abidələr az və ya çox dərəcədə uyğur dilinin təsirinə məruz qalmış vəziyyət­də­dir (252, 149-150; 313, 168-170). İstər-istəməz sual olunur: oğuz dili ünsür­lərinin üs­tün olduğu və qıpçaq, eləcə də uyğur dili ünsürlərini öz içərisinə alan bu abidə­lə­rin etnik ünvanını göstərib onları türkman dilində yazılmış əsərlər saymaq olmazmı?

Ən nəhayət, yuxarıda deyilənlərə əsaslanıb müasir türk dillərinin təsnifi za­manı aparılan “oğuz qrupu” bölgüsünün yanlış olduğunu söyləmək mümkündür. Deyil­diyi kimi, tərki­bində başqa dil ünsürləri də olan bu dili oğuz dili adlandırmaq onun həqiqi simasına kölgə salır. Yəni bu dilin tərkibində olan qıpçaq, karluk və s. dil ünsürləri dil qrupuna verilən ada sığ­mır. Ancaq tərkibində qıpçaq, karluk və s. dil ünsürləri də olan dilə “oğuz qrupu” deyil, “türkman qrupu” adı versək, onda etnosun tərkibi ilə dilin xüsusiyyətləri bir-birini tamamlayar. Söz dilçilərindir.

Etnosun coğrafiyasından da bəhs etmək istərdik. “Türk­man ölkəsi”nin artıq VIII əsrdə mövcud olduğu qeyd edildi. X əsrdə Məqdisi (947-1000) Ordu şəhə­rin­dən bəhs edir və “türkmən padşahının” bu şəhərdə oturmasını bildirir (119, 186; 129, 81). Biruni “Türkman ölkəsi” adlandırdığı ərazini oğuz­ların şərqində yerləş­di­rir (129, 83-85). Beləliklə, X əsrdə “Sır­dərya, Talas, Çu hövzələri” karluk və xələclərlə birgə “türk­man olan” oğuzların yaşadıqları ərazi sayılır (129, 83-85). Bi­runinin məlumatlarına görə, XI əsrin əvvəllərində türkmanlar Jetisunun qərbində, Sırdəryanın orta axarında və Məvarən­nəhr­də yaşayırdılar (129, 84). Xalqların köçü ilə əlaqədar olaraq, Mərvazinin verdiyi bilgiyə görə, türkmanlar oğuzların şərq əya­lətlərini tuturlar. Bu ərəfədə səlcuqluların Dandanakan adlı bölgədə Qəznəli ordu­sunu ağır məğlubiyyətə uğratması (28 may 1040-cı il) türkman tarixində bö­yük hadisələrə yol açdı. Dandanakan qələbəsindən sonra Böyük Səlcuqlu impe­ri­ya­sının təməli qoyuldu. Türkmanlar Səlcuqlu dövlətinin bayrağı altın­da İranı, Azər­baycanı, Ərəbistanı fəth etdilər. Bizans dövləti ilə səlcuqlular arasında baş verən məşhur Malazgirt savaşından (1171) sonra Anadolu torpaqlarının əksəriyyəti səl­cuqluların əlinə keçdi. Orta Asiyada otlaq darlığından əziyyət çəkən türk­man­ların səlcuqluların hakimiyyəti altında olan – İrana, Azər­baycana, Anadoluya, Şi­mal-şərqi Ərəbistana kütləvi axını baş­ladı və bu axın XIII əsrə qədər davam etdi. Mər­vazi bu vəziy­yəti səciyyələndirərək yazırdı: “...müsəlman olanlar islam öl­kə­lərinə dağıldılar. Orada yaxşı bir siyasət yürüdərək islam torpaqlarının çoxunu ələ keçirdilər və oranın hökmdarı və sultanı oldular” (102, 97).

Qarakitayların 1137-ci ildə qaraxanlılar, 1142-ci ildə səl­cuqlular üzərində qələbəsi türkman tarixinin kədərli səhifələ­rindəndir. Bu hadisədən sonra türkman­la­rın böyük əksəriyyəti doğma yurdları olan Türküstandan (Qaraçuğ dağının ətək­lə­rin­dən və Sırdəryanın orta axarlarından) çıxıb Xorasana və Farsa axışdılar (129, 229). Xatırladaq ki, Bəlx oğuzları deyilən so­nuncu oğuzlar da bu hadisə nəticə­sin­də Bəlx və Xüttəlan ət­ra­fına köç etdilər (115, 113; 131, 194). Monqol yürüşləri zama­nı türkmanlar yenidən doğma yurdu tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Türküstan türkmanları haqqında sonuncu məlumat 1273-1277-ci illərə aiddir (115, 112). Beləliklə, türkmanlar, əsas etibarilə, Xəzər dənizinin şərqində, Xorasanda, İranda, Azər­baycanda, Anadoluda, Şimal-şərqi Ərəbistanda məskun­laşdılar. Tarix­də belə geniş coğrafi məkana yayılmış xalqların sayı azdır. Onların vahid etnos kimi inkarında yayıldıqları geniş coğrafiyanın rolu az olmayıb. Bir çox araşdır­ma­larda et­nosun bütövlüyü etiraf olunmadan yaşadıqları coğrafiyaya görə təqdim olu­nur. Xəzəryanı, Xorasan, İraq, Azərbaycan, Anadolu, Şam, Hələb, Misir və s. belə coğrafi təyinlərdəndir. Ən acınacaqlısı isə odur ki, bu coğrafi təyinlərə bəzən etnik məzmun verilir (131, 127).

Türkmanlar yayıldıqları böyük coğrafiyada onlarla xalqı öz içərisinə alıb superetnosa çevrildilər. Bu ərazilərdə qurulan on­lar­la dövlət, o cümlədən Böyük Səlcuqlu imperiyası, Xa­rəzm­şah­lar imperiyası, Osmanlı imperiyası, Qaraqoyunlu və Ağ­qoyunlu dövlətləri böyük türkman xalqının siyasi zəkasının məhsuludur.

Orta əsrlərimizin hər guşəsində, hər bucağında, hər səhi­fə­sində türkman zəkası, türkman əli, türkman izi var. Türk dün­­yasına mənsub zəka sahiblərinin bir çoxu ya birbaşa türk­man, ya da irəlidə görəcəyimiz kimi, onların oturaq həyata ke­çərək türk adı ilə tanınan hissəsinə mənsub şəxsiyyətlər olmuş­dur.

Klassik şairlərimiz öz əsərlərində mənsub olduqları xal­qın adını dilə gətirir və onunla fəxr edirdilər. Nəsimi bir şeirin­də ərəb dilində danışana “türkman” deməyin doğru olmadığını söyləyir:

Ərəb nitqi dutulmuşdur dilindən

Səni kimdir deyən ki türkmansan (47, 348).

Pir Sultan Abdal türkmanın yaylağa gedə bilməməsindən acı-acı şikayət edir:

Bu il bu dağların qarı əriməz,

Əsər badi-səba, yel bozuk-bozuk.

Türkmən kalkıb yaylasına yürüməz,

Yıkılmış aşiret, il bozuk-bozuk (110, 116-117).

Koroğlu isə dar vaxtında türkmanları köməyə çağırır:

Dava günü, dəlilərim, bu gündür,

Sinəm üstə bu dağılan düyundur,

Koroğlu der: məşhər günü bu gündur,

Gönder türkmanlardan xanlarım gəlsin (7, 509).

1.1.4. Oğuzların sonu və Oğuznamə epoxası. Yuxarıda deyildiyi kimi, Oğuz elinin etnik qəlpəsi olan Bəlx oğuzları subetnos kimi türkmanlar arasında yaşa­maq­da idilər. Bununla belə, onları da gec-tez “türkman olan” başqa oğuzların taleyi göz­ləyirdi. Ancaq bu oğuzların həyatında baş verən bir hadisə bu prosesi tezləş­dirdi.

Bəlx oğuzları Bəlx əyalətinə məxsus olan Saqanian, To­xarstan və Xuttalda məskunlaşmışdılar. Onlar sultanın xas rəiyyəti (rəiyyəti-xas) sayılırdı və sultan divanına (divani-xas) tabe idilər. Oğuzlar hərbi mükəlləfiyyət daşıyır və dövlət di­vanına (divani-a'la) sultan süfrəsi üçün (xansalar) ildə 24 min baş qoyundan ibarət xərac verirdilər. Ancaq vergi toplayanların özbaşınalığı onlarla oğuzlar arasında çəkişməyə səbəb oldu və nəticədə vergi toplayanlardan biri öldürüldü. Bu vəziy­yətdən istifadə edən Bəlx müktadarı İmadəddin Kümaç Sultan Səncəri dilə tutub onu oğuzların xas rəiyyət kateqoriyasından çıxarılıb şixnə ilə idarə olunmasına, üstəlik özünün oğuzların şixnəsi tə­yin olunmasına razı sala bildi. O, vəzifəsinə başlayan kimi ver­giləri artırdı. Oğuzlar güzəştə getdilər. Ancaq Kümaçın tələb­ləri bitmək-tükənmək bilmirdi. Oğuz bəylərinin onunla dil tap­maq cəhdləri heç bir nəticə vermədi. Məsələ silahlı toqquşma vəziyyətinə çatdı. Baş verən döyüşdə Əmir Kümaçın oğlu Əlaəd­din öldürüldü. Özünü Mərvə yetirən Əmir Kümaç oğuz­ların üzərinə hərbi yürüş etmək üçün Sultan Səncəri dilə tutdu və bu dəfə də istədiyinə nail ola bildi. Beləliklə, 1153-cü ilin yazında Sultan Səncər Əmir Küma­çın və saray əyanlarının təh­rikinə uyaraq oğuzları cəzalandırmaq üçün böyük ordu ilə Bəl­xə doğru hərəkət etdi. Hadisədən xəbər tutan oğuzlar ağ­saq­qalları iltimas üçün Sultan Səncərin yanına göndərdilər. Ağ­saqqallar bildirdilər ki, onlar həmişə sultanın əmirlərinə boyun əyiblər. Ancaq bu məsələdə onlar arvad-uşaqlarını qoru­maq məc­­buriyyəti qarşısında qalıblar. Bağışlanmaları üçün onlar sul­tana yüz min dinar və min türk qulamı verməyə razı olduq­larını söylədilər. Sultan Səncər güzəş­tə getməyə hazır idi. An­caq ordu əmirləri Sultan Səncərə təzyiq edib, onu fikrindən da­şınmağa məcbur etdilər. Bu dəfə oğuzlar arvadlarını və kiçik yaşlı uşaqlarını qabaqlarına salıb ağlaya-ağlaya sultanın hüzu­runa çıxdılar. Onlar hər evə 7 som gümüş verməyə razı olduq­larını bildirdilər. Sultan yenə də onları bağışlamağa ha­zır idi. An­caq ordu əmirləri qənimət həvəsi ilə sultanı öz fikrindən dön­məyə məc­bur etdilər. Hər yandan əli üzülən oğuzların bö­yük sultan ordusu ilə döyüşə girmək­dən başqa yolu qalmadı.

Süvarilərdən ibarət olan çevik oğuz hərbi birliyi öncə ağır sultan ordusunu yorub əldən saldı. Ardınca Altukan adlı yerdə onlarla həlledici döyüşə girdi. Döyü­şün baş verdiyi yerin ətrafı dağlarla əhatə olunmuşdu və yüz atlının sığışa biləcəyi darısqal bir keçidi var idi. Oğuzlar yurdlardan səngər düzəldib ətrafına məişət əşya­ları və heyvanlarını yerləşdirmişdilər. Sul­tan ordusu dar boğazdan keçərək oğuz­ları ox yağmuruna tut­dular. Ancaq yaradılan səngər oğuzları oxlardan qoru­yur­du. Bu­­nun əksinə olaraq, oğuzların atdığı oxlar səlcuqlu sıralarını pozub onları dar­madağın etdi. Sultan ordusu küyə düşüb qaç­ma­ğa başladı və dar keçiddə bası­rı­ğa düşüb ağır itkilər verdi. Və­ziyyəti belə gö­rən oğuzlar döyüşün ikinci mərhə­lə­sinə keçib sultan ordusunu təqib etməyə başladılar. Nəticədə Sultan Sən­cər Mərv yaxın­­lı­ğında əsir götürüldü. Oğuzlar sultanı taxta otur­­dub onun adından ölkəni ida­rə etməyə başladılar. Onlar, de­mək olar ki, bütün ölkəni yağmalayıb saysız-hesab­sız qətllər törətdilər (131, 194-219). Ancaq oğuzların Şərqi Səlcuqlu sul­tan­­lığında törət­dikləri əməllər bizim qarşıya qoyduğumuz məq­sədin çərçivəsindən kə­nara çı­xır. Onu demək istəyirik ki, bu ha­disə Oğuz elinin so­nuncu qəlpəsinin də dağılma­sı­na səbəb oldu.

Bəlx oğuzları kompakt yaşadıqları üçün oğuz etnik siste­mini qoruyub saxla­mış­­dılar. Sultan Səncər ordusu üzərində qələbədən sonra onlar ələ keçirdikləri Şərqi Səlcuqlu sultanlı­ğının müxtəlif bölgələrinə dağıldılar. Bəlx oğuzlarının bu şə­kildə pərən-pərən olması onların etnik ömrünü sona çatdırdı. Onların hakim oldu­ğu bölgələr XII əsrin sonu XIII əsrin əv­vəllərində Xarəzmşahlar dövlətinin ərazi­sinə qatıldı. Beləliklə, XII əsrin sonlarına doğru oğuz etnonimi yaşayan, möv­cud olan xalqın adı kimi tarixi qaynaqlardan silinir. Onun yerini həmi­şəlik olaraq türkman/türkmən etnonimi tutur. Beləliklə, oğuz­ların X əsrdən başlayan türkman­laş­ması prosesi XII əsrin sonlarında başa çatır. Ozan da bu sadə həqiqəti dilə gətirərək dastanları ifa etdiyi zamanla “oğuz zəmanını” diferensial­laş­dı­rır və tarixə qovuşmuş “ol zəmanları” vəsf etdiyini vurğulayır.

Oğuzlarla türkmanların bir etnos olaraq diferensiallığı ilə bağlı yuxarıda təsvir olunan mənzərə Oğuznamənin hansı etnik auditoriya içərisində ifa olunduğunu (yaşadığını) aydınlaşdır­maq imkanı yaradır. Beləliklə, Oğuznamənin türkman etnik mühitində yaşadığını əminliklə söyləmək mümkündür. Buna inanmaq üçün oğuz­na­mələrin ozanlar və baxşılar tərəfindən ifası haqqında məlumatların oğuzların bir etnos olaraq sıradan çıxmasından sonrakı dövrlərə aid olduğunu yada salmaq kifa­yətdir. Qaynaqlarda Oğuznamə haqqında məlumatlar, eləcə də onların bu və ya başqa şəkildə yazıya alınması XII əsrdən son­rakı dövrlərə aiddir. Bu baxımdan F.Sümerin ““Kitabi-Dədə Qorqud” Oğuz elinin dağılmasından 500 il sonra yazıya alın­mış­dır” qeydi diqqəti cəlb edir (115, 422). Göründüyü ki­mi, Oğuznamənin zamanı böyük türkman xalqının zamanıdır və oza­nın səsi bütün hallarda türkman­ların məskunlaşdığı bölgə­lərdən gəlir.

Əbülqazi türkmənlər arasında yayılmış “hərəsi bir cür” olan Oğuznamədən (“Oğuz” dastanından), onların ifaçıla­rın­dan və bilicilərindən danışır (221, 30-36). Ədirnəli Ruhi Dədə Qorqudu türkmən düşüncəsi ilə bağlayır: “Kadimuz zemanda türkmən kəbaili beynində Korkut ata nam nir ehli hal aziz idi” (79, 44). Rəşidəddin monqolların mənşəyinin Oğuznamə yozu­munu türkmən inancı saymaqla dolayısı ilə Oğuznamənin türk­mən dastanı olduğunu etiraf etmiş olur: “... türkmənlərin inanc­­larına görə, moğollar Kür xan, Küz xan, Or xanın nəslin­dən törəyiblər” (303, 20). Bununla yanaşı, deyilənlər məsələ­nin ancaq zahiri tərəfidir. Biz irəlidə Oğuznamənin funksi­ya­sı­nı öyrənərkən aydın olacaq ki, Oğuznamə təkcə türkman etnik mü­hitində yaşamayıb, həm də bu etnik mühit içərisində ya­ranıb.