AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu əlyazması hüququnda ƏFZƏLƏDDİn dağBƏYİ oğlu ƏSGƏrov

3.3. Oğuznamənin epik həyatı. XIII əsrdən baş­layaraq Oğuznamə yaradıcı­lığı haqqında söz demək nisbə­tən asanlaşır. Səbəbi məlumdur! Yazıya alınaraq günümüzə gəlib çatmış oğuznamələr XIII əsrdən sonrakı dövrlərə aiddir. Belə mətn­lərdən birincisi “Cami ət-təvarix” əsərində özünə yer tapan Oğuz haqqında dastan və Oğuz elinin tarixindən bəhs edən oğuznamələr silsiləsidir. “Cami ət-təvarix”in 1310/11-ci ildə tamamlandığını nəzərə alsaq, sözügedən mətn Oğuz­na­mə­nin ən azı XIII əsrin ortalarından sonrakı dövrünü əks etdirir.

Oğuznamənin XIII əsri yaşaması təkcə mətnin yazıya alın­dığı tarixlə yox, həm də monqol epoxası kimi tanıdığımız bu dövrün, irəlidə görəcəyimiz kimi, Oğuznaməyə təsiri ilə təs­diq olunur.

3.3.1. Oğuznamənin monqol dövrü. Biz yuxarıda Oğuznamənin monqollara, eləcə də mon­qol­ların Oğuznaməyə münasibətindən bəhs etmişik. Burada qar­şıya qoyduğumuz məqsədə uyğun olaraq monqol epoxası döv­ründə Oğuznamə yaradı­cı­lığının xarakteri və bu dövrün Oğuz­naməyə təsiri ilə bağlı bəzi qeydlər etməklə kifayət­lənə­cəyik.

Artıq deyildiyi kimi, monqol yürüşlərinə qədər Oğuzna­mə monqol – moğol adlı bir xalq tanımırdı. Monqollar siyasi səhnəyə çıxandan sonra Oğuznamə onla­rın qeyri-müsəlman ol­ma­sından istifadə edərək bu vaxta qədər Oğuzun düşməni kimi təqdim olunan, bizə məlum olmayan “kafər” xalqı monqollarla əvəz edir. Bu şəkil­də türkmanları “kafər moğolla” mübarizədə birliyə səsləyir. Bu baxımdan XIII əsri Oğuznamə yaradıcılı­ğının qızğın dövrü kimi səciyyələndirmək olar. Bu­nun­la yana­şı, həmin dövrü yaşamış şifahi yaradıcılıq hadisəsi olaraq Oğuz­namə mon­­qol təsirindən azad ola bilmədi. Bununla bağlı bir faktın üzərində ayrıca da­yan­maq istərdik.

Məlumdur ki, Oğuz elində ali hakimiyyətin başında du­ran şəxs yabqu titulu daşıyırdı. Bu titul Oğuznamədə yavkuy şək­lin­də əks olunur və oğuz hakimlərinin ad­larının tərkib hissəsinə çevrilir: Dib Yavkuy xan, Kurs Yavkuy xan, Koru Yasak Yavkuy xan, İnal Yavkuy xan, İnalsır Yavkuy xan və s. Göründüyü kimi, tarixi gerçəklikdən fərqli olaraq, Oğuznamədə yavkuy titulu xan titulu ilə yanaşı işlənir. Eyni sözün fonetik variantları sayılan xan və kağan titulu imperiya tipli dövlət­lər­də ali hakimiyyətin başında dayanan şəxsə verilirdi (175, 24-25; 154, 49). Avar, Göytürk, Uyğur imperiyasında ali hakimiy­yətin başında dayanan şəxs kağan, Qara­xanlı dövlətin­də isə xan titulu daşıyırdı (175, 24-25; 205, 86-92). Mərkəzi haki­miyyətə tabe olan adminstrativ qurumun başında dayanan şəxs isə yabqu adlanırdı (175, 24-25). Bu üzdən Göytürk dövlə­ti­nin tarduş adlanan qərb bölgə­sinin başında dayanan şəxs yabqu ünvanı ilə tanınırdı (175, 24-25). Bununla yana­şı, mərkəzi ha­kimiyyətin zəif olduğu konfederal dövlətlərdə də (tayfalar bir­liyi) ali haki­miyyətin başında dayanan şəxs yabqu titulu götü­rürdü. Karluk və Oğuz döv­lə­tində hakimiyyətin başında daya­nan şəxsin yabqu ünvanı götürməsi dövlətin konfe­deral quru­luşa malik olması ilə bağlı idi. Beləliklə, fərqli dövlət tiplərinə məx­sus iki titul Oğuznamədə yanaşı işlənir. Oğuz dövlətində ali hakimiyyətin başın­da dayanan şəxsin yab­qu titulu daşıdı­ğını nəzərə alsaq, xan titulunun sonrakı dövr­­lərdə buraya ya­man­dığını görmək çətin deyil. Bununla yanaşı, bu hadisəni nə Səl­cuqlu, nə də Xarəzmşahlar dövrü ilə bağ­lamaq mümkün de­yil. Məlum olduğu kimi, hər iki dövlət ka­ğan və ya xan titu­lundan imtina etmiş və müsəlman dövləti ola­raq sultan titulu qəbul etmişdilər. Xan titulunun aktivləş­mə­si Monqol siyasi bir­liyinin yaranışından sonrakı dövrə aiddir. Çingiz xanın dilin­dən Ulu Yasada deyi­lir: “(Monqollar) başqa xalqlar, xüsusən müsəlmanlar kimi öz xanlarına və əsilzadə adamlara çoxlu gu­rultulu adlar və titullar verməməlidirlər. Döv­lə­tin başında du­ran şəx­sin adına bir ad əlavə etmək lazım­dır: xan və ya kaan (60, 19). Beləliklə, sözü­gedən hadisənin Oğuz­­namə yaradıcı­lığının monqol dövründə baş verdiyini qə­tiy­­yətlə söyləmək müm­kündür. Maraqlıdır ki, Rəşidəddin Oğuz­naməsindən ən azı 200 il sonra yazıya alınmış Dədə Qor­qud oğuznamələrində xan titulu yavkuy titu­lunu tamamilə sıxış­dırır və Oğuz elində ali hakimiyyətin başında dayanan şəx­sin yeganə tituluna çevri­lir. Bayandır xanın xanlar xanı titu­lu daşıması belə bir prose­sin nəticəsidir.

Qeyd edək ki, Oğuznamə yaradıcılığının monqol dövrü ayrıca araşdırma tələb edən mövzulardandır. Yuxarıdakı qeyd­lər, sadəcə, Oğuznamə yaradıcılığının mon­qol dövrü haqqında müəyyən təsəvvür yaratmaq ehtiyacını ifadə edir.

Ən nəhayət, Elxanlı sarayı üçün yazılmış “Cami ət-tə­varix”də yer alan “Oğuz” dastanı və Oğuz elinin tarixi haq­qın­da oğuznamələr silsiləsi Oğuznamə yaradıcılığını – epik yara­dı­cılıq prosesini izləmək üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, bu mətnin ondan ən azı 200 il sonra yazıya alınmış Dədə Qor­qud oğuz­na­mə­ləri ilə müqayisəsi Oğuznamə yaradı­cılığının xarakteri haqqında fikir yürüt­mə­yə şərait yaradır.

3.3.2. Epik coğrafiyanın dəyişməsi və “Ağqoyunlu tə­siri” məsələsi. Şifahi folklor mətni, adından da göründüyü ki­mi, şifahi şəkildə yaşadığı üçün dəyişməyə məhkumdur. Belə dəyiş­məyə folklorşünaslıqda “transformasiya” deyilir. Folklor mətnlərinin transformasiyası folkloşünaslıqda nisbətən öyrənil­miş problem­lər­dən­dir (202, 44-76; 231, 77-88; 255; 256; 271, 153-173; 272, 300-302). Onun ümumi cizgilərini S.Y.Neklyu­dov aşağıdakı şəkildə təsvir edir: “...hər hansı bir folklor mət­ni ənənədə olan elementlərin hər ifada gerçəkləşən az və ya çox dərəcədə sabit kombinasiyasından ibarətdir. Təkrar olunan ele­­mentlər ifadan ifaya, ifaçıdan ifaçı­ya, ənənədən ənənəyə, struk­turuna və bir mətnin tərkibinə görə variantlaşır. Mətni tək­­rar ifa edərkən, adətən, mətnin həcmi – onun leksik və fra­zeoloji tər­kibi – bəzən onun konstruktiv elementlərinin ardı­cıl­lığı müəy­yən dərəcədə dəyişir... Beləliklə, folklor mətni söylə­yi­cinin yaddaşında əzbərlənmiş şəkildə saxlanılmır (hərçənd ki, onun sabitlik dərəcəsi müxtəlif janrlarda və ənənələrdə həd­din­dən çox müxtəlifdir, bəzən o “əzbər söylənənə” fövqəladə də­rə­cədə ya­xın olur). Hər ifada mətn elə bil ki, müəyyən mo­del­lərlə (süjet, kompozisiya, janr) yenidən qurulur. Onun kon­struk­tiv ele­ment­ləri – mövzu (motivləri) və üslubu (“ümu­mi yerlər”, formullar və s.) – ənənənin təqdim etdiyi çeşidlər­dən seçilir. Bununla bərabər, bu seçkinin müəyyən həddi var və ki­fayət qədər plastik səciyyə daşıyır. Buradan belə çıxır ki, folk­lor mət­ni özünün ifa olunmasına qədər ənənədə daha çox “mət­nin ideyası” və ya onun qurulmasının mümkün konfiqura­siyaları kimi mövcud olur...” (255). Müəllifin de­diyindən də göründüyü kimi, folklor mətnlərinin transformasiyası son dərə­cə mü­rək­kəb və çoxtərəfli bir hadisədir. Ona görə də burada diq­qət, qarşıya qoydu­ğu­muz problemə uyğun olaraq, Oğuzna­mə­­nin etnik proseslərdən asılı şəkildə dəyiş­mə­sinə yönəldilir və epik yaradıcılıq prosesinin xa­rakteri bu müstəvidə üzə çıxarılır.

Oğuznamə yaradıcılığının tarixi boyu çoxlu oğuznamələr yaranmış, “ifadan-ifaya, ifaçıdan-ifaçıya” yolu ilə formalaş­mış­­dır. Bu oğuznamələrin etnosun sosial, siyasi və mənəvi sifarişlərinə cavab olaraq yaranması şübhə doğurmur. Ona görə də bir çox oğuznamələrin türkman həyatında mühüm rol oyna­yan boyların şərəfinə həsr olunması və bu oğuznamələrin boy­la­rın zəifləməsi hesabına öz aktuallığını itirməsi və epik fon­dun bir küncünə sıxılması epik yaradıcılıq prosesinin qa­nu­nauy­­­ğun­luğu sayılmalıdır. Bu baxımdan salur boyunun mən­sub­larının Oğuznamə­də populyarlığı təkcə salurlar haqqında tarixi xatirələrə yox, həm də bu boyun türkman etnik mühi­tində gücünə əsaslanırdı. Eyni sözü bayandır boyu haqqında da demək mümkündür. Ancaq sonuncu hadisə türkman tarixində baş verən dərin etnik proseslərlə bağlıdır. Bu məsələnin aydın­laşdırılması bir tərəfdən etnik prosesin epik prosesə təsir dərə­cəsini ortaya qoyur, başqa tərəfdən Oğuznamə yara­dıcılı­ğının keçdiyi yola işıq tutur.

Əksər araşdırıcıların söylədiyi kimi, Dədə Qorqud oğuz­namələrində Oğuz eli­nin yurdu Şərqi Anadolu və tarixən Səəd Çuxuru adlanan indiki Ermənistan ərazi­sin­də lokallaşdırılır. Dədə Qorqud oğuznamələrinin bizə təqdim etdiyi bu mənzə­rəyə söykənən bəzi araşdırıcılar Oğuz elinin Dədə Qorqud oğuz­namələrində təq­dim olunan epik coğrafiyası ilə tarixi coğ­ra­fiyasını eyniləşdirirlər. Bu bölgədə tarixin hansı bir dönə­min­dəsə mövcud olmuş Oğuz eli haqqında iddialar buradan baş götürür.

Problemə bu şəkildə yanaşma meyli F.Kırzıoğlunun araşdırmalarında daha bariz şəkildə özünü göstərir (94, 120). Onun bu yöndə olan araşdırmalarına münasibət bildirən M.Er­gin haqlı olaraq “onu isbat edilməmiş bir iddia” adlandırır (79, 32). Onu da deyək ki, Dədə Qorqud oğuznamələrinin epik coğrafiyasına söy­kə­nib Azərbaycan ərazisində tarixi Oğuz eli axtarışları bəzi Azərbaycan qorqud­şü­nas­ları üçün də səciyyə­vidir (21, 32-39 və s.). Qeyd edək ki, belə araşdırmalarda Dədə Qorqud oğuznamələrinin təqdim etdiyi epik coğrafiyadan bir tərəfdən bölgə­də oğuzların qədimliyini, başqa tərəfdən dastan­ların (Dədə Qorqud oğuznamə­ləri­nin) Azərbaycan türklərinin epik yaradıcılığının məhsulu olduğunu göstərmək üçün istifadə olunur. Yəni epik hadisələrin cərəyan etdiyi coğrafiya dastan­ların yarandığı coğrafiya kimi təqdim olunur.

Sözügedən böl­gədə türklüyün qədimliyinə inananlardan biri olduğumuzu vur­ğu­layaraq, onu bildirmək istəyirik ki, bu hadisə tamamilə epik ha­di­­sədir və onun haqqında danışılan bölgədə oğuzların qə­dim­liyi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Elə ona görə də M.Ergin və F.Sümer Oğuz elinin tarixən Türküstanda yerləşməsinə əsasla­naraq Dədə Qorqud oğuznamələrində Oğuz elinin tarixi coğra­fi­yasının dəyişməsindən söz açırlar (79, 52; 115, 384). Bunun­la yanaşı, məsələ tarixi coğrafiyanın deyil, epik coğrafiyanın dəyiş­məsi şəklində qoyulmalı idi. Əgər Oğuz elinin tarixi coğ­ra­fiyası epikləşməyibsə, onda onun dəyişməsindən söhbət gedə bilməz. Oğuz elinin “Kitab”dakı coğrafi­yasının epik yara­­dıcı­lıq prosesi ilə bağlılığı bu məsələnin aydınlaşmasından asılıdır. Qarşıda dayanan mə­sə­ləyə Dədə Qorqud oğuz­namə­lə­rində özünə yer tapan “Türküstanın dirəyi!... Qara­çuğun qap­lanı!...” kimi sintaktik paralelizmin komponentlərinin ifadə etdiyi mə­naya diqqət yetirməklə başlamaq istərdik.

Məlum olduğu kimi, Türküstan toponimi coğrafi termin olaraq Göytürk döv­lə­tinin VI əsrdə Amudəryaya qədər uzanan torpaqları fəth etməsi ilə bağlı olaraq yaran­mışdır. V.V.Bar­tol­da görə, Amudərya çayı sasanilər dövründə Göytürk döv­ləti ilə İranın sərhədi olmuşdur. Ona görə də Amudəryadan şimala və şərqə doğru uzanan torpaqlar Türküstan adlanmışdır. Ərəblərin türkləri Mavərənnəhrdən sıxış­dırıb çıxarmaları ilə bağlı olaraq Türküstan IX – X əsrlərdə ərəb coğrafiyaçılarının əsərlərində Sır­dəryadan şimala və şərqə doğru uzanan torpaqları ifadə edirdi. An­caq türklərin yenidən Mavərənnəhri ələ keçirmələri ilə Türküstan özünün əvvəlki coğrafi anlamını özünə qaytardı (142, 518). Qaracuq isə, deyildiyi kimi, Sırdər­yanın aşağı axar­larında yerləşən dağ silsiləsinin adıdır. Göründüyü kimi, Ba­yandır xanın və Qazan xanın vəsfi zamanı işlənən bu for­mul­lar Oğuz elinin Dədə Qorqud oğuzna­mə­lərində təqdim olu­nan coğrafiyası ilə ziddiyyətə girir. Görəsən, boylarda təsvir olu­nan bölgənin xanı hansı səbəbdən “Türküstanın dirəyi!... Qara­çuğun qap­lanı!...” kimi vəsf olunur? Məgər bu toponim­lər Oğuz elinin arxaik epik coğra­fiya­sı­nın boyların yaddaşın­dan silinməyə macal tapmamış son tilişgələri deyilmi? Rə­şi­­dəd­din mətnində Oğuz elinin təsvir olunan coğrafiyası buna şübhə yeri qoymur.

Oğuz haqqında dastanın Rəşidəddin təsvirində Oğuz eli­nin vətəni Türküstan torpağıdır. Bura Oğuzun əcdadlarının (Qa­ra xan – Dib Yavkuy xan – Bulca xan) vətənidir. Oğuz ata­sı Qara xanın tərəfdarlarını, yəni din düşmənlərini Türküs­tan­dan çıxardıb Karakuruma qovur və onlar Tuğla çayı sahillərinə qədər uzanan tor­paq­larda məskunlaşırlar. Bu torpaqların müa­sir Monqolustan olduğunu tutmaq heç də çətin deyil. Burada epik coğrafiyaya məxsus toponimlərlə gerçək coğrafi topo­nim­­lər üst-üstə düşür (120, 83, 303, 102). Bununla yanaşı, Oğuzun onlara moval adı verməsi də monqol geosiyasi məkanına işarə edir. Din düşmənlərinin Monqo­lus­tana qovan Oğuz onlara Türküstana gəlmələrini yasaq edir. O, Talası, Sayramı, Mavə­rən­nəhrə qədərki torpaqları, Buxara və Xarəzmi ələ keçirdir. Hin­distanı, Çini, Maçini fəth edən Oğuz, Rəşidəddinin təsvi­ri­nə görə, “vətəni Türküstana qayıdır və Ortaq və Alataqda da­ya­nır. Almalıq yaxınlığında yerləşən Turqunlutaq və Turqan­lutaq­da on dörd gün qalır” (120, 21; 303, 30). Talas, qırx bö­yük qızıl qapısı olan Qarı Sayram, İnancşəhr, Yenqikənd, Al­ma­lıq Oğuz elinə məxsus şəhərlərdir (120, 17; 303, 25). Oğuz­namədə Bozok və Üçok hərbi-inzibati bölgüsünün yaylaq və qışlaqları bu bölgədədir (120, 52-53; 303, 68). Əbülqazi oğuz yurdlarının xəritəsini aşağıdakı şəkildə çəkir: “Oğuz ilinin yurd­la­rını gündoğusu Isığ Göl və Almalık və cənubda – Say­rama qədər və Qazqurt dağı və Qaracıq dağı və şimalda Uluq taq və Ki­çik taq ki, mis çıxarırlar, günbatısı Sır suyunun ayağı, Yanqikənd və Karakum” (221, 56). Oğuznamədə adı çəkilən toponimlərin əksəriyyətini araşdırıcılar tarixi Tür­küstan tor­paq­larında lokallaşdırır (120, 81; 303, 101-102). Bu baxımdan epik coğrafiya ilə gerçək coğrafiya üst-üstə düşür.

Xatırladaq ki, Türküstanın Oğuz yurdu olması Yazıçıoğ­lu Əlidə də əks olunur (124, 3-5). “Rövzətü-s-Səfa” əsərinə əsasən “Oğuz” dastanını təsvir edən “Şərəf­na­meyi-şahi” əsəri­nin müəllifinə görə də Oğuzun əsas yurdu Türküstandır (304, 48, 58). Göründüyü kimi, “Oğuz” dastanı Türküstanın oğuz yurdu olması məsələ­sin­də israrlıdır.

Beləliklə, yuxarıda deyilənlərə əsaslanıb Oğuz elinin epik coğrafiyasının Də­də Qorqud oğuznamələrində dəyişməsini tərəddüd etmədən söyləmək mümkündür.

Şübhəsiz ki, ilk oğuznamələrdə, “Oğuz” dastanı və Oğuz elinin tarixi haqqın­da oğuznamələr silsiləsində olduğu kimi, “kafər” qıpçaq, “kafər” peçeneq və ya it-baraqlarla oğuz alpları arasında epik konfliktin mərkəzi Türküstan olmuşdur. Təsa­düfi deyil ki, türkmən rəvayətlərində Qazan xanla peçeneqlər ara­sında epik kon­flikt məhz bu bölgədə baş verir (129, 130).

Ancaq Səlcuqlu imperiyasının yaranışı Orta Asiyada ot­laq sahələrinin darıs­qal­lığından əziyyət çəkən türkmanların qər­bə köç etmələri ilə müşayiət olundu. Məskunlaşdığı yeni torpaq­larda onlar xaçpərəst və bütpərəst xaqlarla qonşu olmalı oldular. Bu vəziyyət Azərbaycanı və Anadolunu islam dini inancı əsasında yaran­mış türkman dünyası üçün aktual qəzavat bölgəsinə çevirdi (190, 225-227; 131, 86-87; 195, 50 və s.). Qəza məqsədi ilə sözügedən bölgədən Ruma axışan türk­man­lar haqqında tarixi məlumatlar bu baxımdan az şey demir (129, 111). Battal Qazi, Məlik Danışmənd barədə rəvayətlər türkman qazilərinin haqqında danış­dığı­mız bölgələrdə etdiyi qəzaların xatirələridir. Oğuz ərənlərini vəsf edən Oğuzna­mə­də də biz eyni halla qarşılaşırıq. Beləliklə, Oğuznamə gerçək tarixi hadi­sə­lərlə he­sab­laşaraq Oğuz elinin epik coğrafiyasını Türküstan­dan aktual qəzavat bölgələrinə keçirir.

Malazgird savaşından sonra (1171) nəinki Orta, hətta Qərbi Anadolunun da bir qisminin türkmanların əlinə keçdiyini nəzərə alsaq, bu dövrün oğuznamələrində alp ərənlərin Ağ dəni­zin, Mərmərənin, Egey dənizinin, Qara dənizin sahillərinə qə­dər uzanan torpaqlara qəza axınları etməsi şübhə doğurma­malıdır. Ancaq “Kitab”­dakı oğuznamələrdə Oğuz elinin qərb sərhədləri Şərqi Anadolu ilə məhdudlaşır. Bu azmış kimi, cə­nubda Şam, Qərbdə Rum oğuzlar üçün uzaq bir ölkə – dün­yanın o başı sayılır (144, 481-482).

Araşdırıcıların əksəriyyəti oğuznamələrin “Kitab”dakı gör­kəmi almasını “Ağqoyunlu təsiri” şəklində dəyərləndirib, bu təsirin səbəbini XIV əsrin II yarısın­dan sonra Ağqoyunlu döv­lətinin güclənərək türkman bəyliklərinin liderinə çevril­məsində görürlər (115, 376; 196, 530-531). İrəlidə “Ağqoyunlu təsiri” deyilən məsə­lədən ayrıca söz açılacaq. Burada onu söyləmək istəyirik ki, sözügedən hadi­sənin səbəbini yalnız Ağqoyunlu hegemonluğuna bağlamaq məsələyə birtərəfli ya­naş­­madan doğur. Oğuznamə funksional baxımdan saraylara deyil, onu yaradan xal­qa ünvanlanmışdı. Əgər o, Ağqoyunlu elinə sığınmışdısa, bu hadisənin səbəbini, birinci növbədə, o dövrdə baş verən etnik və siyasi proseslərdə axtarmaq lazım­dır. Ona görə də biz öncə sözügedən dövrdə türkmanların məruz qaldığı etnik proses­lərə diqqət yetirmək istərdik.

“Etnik varlıq status deyil, prosesdir” (181, 136). Oğuznaməni yaradan xalq da başqa etnoslar kimi daim proses halında idi. Bu xalqın daxilində baş verən proses­lərin başında onların oturaq həyata keçməsi gəlir. Bu hadisə Türküstandan tutmuş Anadoluya, Balkan yarımadasına qədər türkman dünyasının var olduğu bütün coğrafiyada baş vermişdir. F.Sümer Anado­lunu nəzərdə tutaraq yazır: “Türkmənlər bu ölkədə köçəriliyi buraxaraq oturaq həyat tərzinə keçməyə başladılar. Bunlar da­ha çox kəndlər salaraq və ya çoxlu köhnə kənd­lər­də yerləş­dilər. Səlcuqlu ordusuna dirlikli sipahi əsgərini verənlər də elə bu oturaqlaşanlar idi” (115, 135). Oxşar ha­di­sənin Orta Asiya­da, Xorasanda, İranda, Azər­­baycanda, Ərəbistanda baş ver­mə­si şüb­həsizdir. Oturaqlaşma prosesi tədricən baş vermişdir. Səl­cuq­lu imperiyası döv­ründə türkman­ların Orta Asiyada və Xora­sanda oturaq həyata keçməsi bəllidir (129, 229-231; 131, 163). Sözügedən əsrlərdə (ehtimal ki, ondan da qabaq) baş­la­yan oturaqlaşma prosesi, demək olar ki, günümüzdə də davam etməkdədir. F.Sü­mer XVI əsr Anadolusunu nəzərdə tutaraq yazır: “Bu yüz ildə köçəri və yarım­kö­çə­ri ünsürün sayı oturaq ünsürə nəzərən çox azdır və nisbət fərqi oturaq ünsürün xey­­ri­nə getdikcə artmaqdadır” (115, 173). Sözügedən əsrdə Anado­luda elat əhali­nin azalması XIV əsrdən Anadoludan Azərbay­cana başlanan türkman axın­ları ilə bağ­­lı idi (115, 156, 182). Bu köç XVI əsrdə də davam etmişdir. V.F.Minorskinin Azər­­bay­ca­nın XV əsrini “türkman əsri” adlandırması bu gerçəkliyə söykənir (249, 4).

Elat həyatını tərk edib oturaq həyata keçən türkmanlara, F.Sümerin qeyd etdiyi kimi, “… bir müddətdən sonra artıq türk­man deyilməyərək türk adı veri­lirdi” (115, 135). Eyni ha­disə Orta Asiyada, Xorasanda, İranda müşahidə olunur (131, 163). Azərbaycanın şəhər və kəndlərində məskunlaşan türk­man­lar haqqında da eyni sözü demək olar. Oturaq həyata keçən türksoylu əhalinin türk adı alması bu etnonimin tarixində yeni hadisə idi. Məsələnin mahiyyətinə keçməzdən öncə etnonimin tarixinə qısaca nəzər salaq.

A.N.Kononova görə, topluluq bildirən bu söz V əsrdə tayfa birliyinin etnik adına çevrildi (181, 347; 182, 22). VI əs­rin sonlarına qədər Jujan imperiyasına tabe olan Türk eli 552-ci ildə qiyam qaldıraraq Jujan imperiyasının varlığına son qoy­du. Türk və Göytürk adı ilə tarixin yaddaşında qalan bu döv­lətin siyasi iqtidarı dövründə (552-745) türk adı bu dövlətin siyasi himayəsi altında olan türksoylu və hətta monqolsoylu etnik birli­k­lərin ümumi adına çevrildi. Göytürk imperiyasının dağılmasından sonra da türk etnonimi eyni anlamda elat sistemini yaşayan türk­soy­lu və monqolsoylu ellərin ümumi adı kimi işlənməkdə idi. L.N.Qumilyev etno­nimin bu anlamı islam aləmində qazandığını söyləyir (181, 347; 182, 24). Ənənəvi türk mətn­lərində qarşılaşdığımız faktlar bu fikrin əleyhinədir.

“Manas” dastanında türk qohum xalqların (qazaxların, qırğızların, özbəklərin, qıpçaqların, uyğurların və s.) ümumi adı kimi işlənir və sözün bu mənası eyni adlı əcdadın varlığına inamla paralel şəkildə gedir (29). Bununla yanaşı, “Manas” das­ta­nında qarşımıza çıxan bu hal qədim ənənəyə malikdir. İş onda­dır ki, Göytürk dövlətinin yaşadığı dövrdə qeydə alınmış bir mətndə etnosun əsasını qoyan şəxs Türk adlanır. Söhbət 589-618-ci illərdə Çində hakimiy­yətdə olmuş Suy sülaləsi illi­yində (-salnamə) verilən Göytürklərin mənşəyi haqqında etnoqonik mifdən ge­dir. Burada tayfa birliyinin əsasını qoyan Natuluşeyə Türk adı verilir (106, 86-88). Bu ənənəyə uyğun olaraq orta əsrə aid şəcərələrdə bu adla əcdadlar siyahısında tez-tez qarşı­laşırıq. Bundan başqa, “Oğuz kağan” dastanında əks olunan Uluğ Türük eponiminin və sarı uyğurlara məxsus şaman ilahilərində səslənən Uluq Türk teoniminin Türk ata haqqında təsəvvürlərlə bağlı olduğunu düşünmək olar (240, 67-72; 313, 56). Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, türk adı­nın superetnik anlamı VI-VII əsrlərdən oturuşmağa baş­la­yan eyni adlı əcdad haqda mətnə söy­kə­nirdi. Belə məlum olur ki, Göytürk dövlətinə tabe olan elat xalqla­rı­n bu mətni qəbul etməsi hesabına türk adı öncə Mərkəzi Asiyanın elat həyat tər­zi keçirən, ardın­ca öz mənasını daraldaraq qohum dildə danışıb elat həyat tərzi keçirən xalq­ların ümumi adı olmuşdur.

Artıq deyildiyi kimi, elat dünyasının oturaq həyata keçən his­səsinin türk adını qəbul etməsi yeni hadisə idi. Onun mahiy­yətini anlamaq üçün iki suala cavab axtarılmalıdır: birinci, elat dünyasından ayrılaraq oturaq həyata keçən əhali hansı səbəb­dən mənsub olduğu xalqın adını daşıya bilmirdi? İkinci, hansı səbəbdən onlar superetnik anlam daşıyan ada sığındılar. Bu sualların cavabı bizi qarşıya qoyulan məsələnin aydınlaşmasına doğru aparır.

Türkman etnik sisteminin əsasında tayfalar dayanırdı. Bu tayfaların hər birinin soyu Oğuznaməyə bağlanırdı. Mübarək mətndə adı çəkilən ataların törəmələri kimi onlar mənsub oldu­ğu soyun bayrağı altında sosial və hərbi-siyasi baxımdan təşki­lat­lan­mışdılar. Təşkilatın bu tipini onlar el adlandırırdılar. Hey­van­darlıqla məşğul olduqları üçün hər bir el sahib olduğu yur­dun yaylağı ilə qışlağı arasında köç edirdi. Etnonimin etnosun həyat tərzinin adını ifadə etməsi etnik düşüncədə bu həyat tərzinin etnosun yeganə mövcudiyyət şəkli olması kimi yozu­lur. Yazıçıoğlu Əli türkmanlık sözünü köçərilik sözünün si­no­nimi kimi işlədir: “Olmasın ki, oturak olasız ki beglik türk­man­lık ve yürüklik idenlerde kalur” (124, 31). Türk­mən/türk­man etnoniminin ərəbcə cəminin (“tərakimə”) türk­ləş­miş şəkli olan tərəkəmə sözü “elat” anlamı daşıyır. Hər iki halda etnik ad etnosun həyat tər­zi­ni ifadə edir. Ancaq onun bütövlükdə etnik sistemi ifadə etməsini düşünmək olar. De­mə­li, oturaq hə­ya­ta keçən türkman bütövlükdə etnik sistemdən çıxmış olurdu. Bu halda, təbii ki, bu etnik sistemi ifadə edən etnik adı da daşıya bilməzdi. Türk­man­ların oturaq əhaliyə verdiyi tat və təcik adını qəbul etmək mümkün deyildi. Onlar hər iki adın məna çalarını və semantik sahəsini yaxşı bilirdilər. Bundan baş­qa, sosial məzmunlu hər iki ad oturaq həyat tərzi keçirən bir çox xalqlara aid olun­du­ğundan (141, 313-314; 215, 122-123; 221, 96-97) onları başqa xalqlardan fərq­lən­dirə bilmirdi. Bu zaman superetnik anlam daşıyan türk adı onların köməyinə çatdı. Oturaq həyata keçən türkmanlar bu adı özlərinin etnik adına çevirib məsələni həll etdilər. Bu ad onları həm üz dön­dər­dikləri türkmanlardan, həm də çinli, əfqan, fars, ərəb, yunan və s. kimi xalqlardan kifayət qədər fərqləndirirdi. Türklərin türk­man­lardan qoparaq müstəqil etnosa çevrilməsinin ümumi mənzərəsi belədir. Türk sözü superetnik addan etnik ada çev­ri­lər­kən türkman adı ilə bərabərləşir və yeni bir etnosun tarix meydanına çıxdığını müjdələyir. Qaynaqlarda türk və türkman etno­ni­minin yanaşı işlənməsi göstərir ki, onların etnik diferen­sial­lığı öz zamanında da dərk olunurdu. Bu yeni etnos nə vaxt­sa türkman xalqına mənsub olduğunu tezliklə unutdu və bütün müstəvilərdə (sosial, mədəni, siyasi) onlara qarşı dayandı.

Elat əhalinin oturaqlaşaraq türk adı alması Asiyanın müx­təlif bölgələrində oxşar şəkildə baş verib. Karluk, qıpçaq, kanqlı, toxsi, çigil, yağma və s. kimi orta əsr­lərdə mövcud olan etnik birliklərin adlarının dünyanın etnik xəritəsindən silin­mə­­sin­də oturaqlaşmanın rolu az olmayıb. Orta əsr qaynaq­larında işlənən türki-Səmərqənd, türki-Cığatay, türki-Xütən, türki-Rum, türki-Əcəm izafətləri oturaqla­şan türksoylu əhalini ifadə etməli idi. Türk adının coğrafi təyinlərlə müşayiət olun­ması türklər arasında etnik diferensiallığı da özündə ehtiva edirdi. Oturaq həyata keçərək mədəni aləmlə sıx təmasda olan bu türklər bəşəriyyətə ölməz əsərlər verdilər.

Yeni etnik dünyada etnik sistemin əsasında, türkman­lar­da olduğu kimi, tay­falar və ellər deyil, kəndlər və şəhərlər daya­nırdı. Burada insanlar biri-birini şəhər və kənd mənsubiy­yəti ilə tanıyırdılar. Tayfa və ya əşirət anlayışı da onlara yad deyildi. Ancaq yeni etnik sistem içərisində bu anlayış öz məna­sını dəyişmişdi. Türk­man dünyasının əksinə olaraq, onun Oğuz soyu ilə bağlılığı heç kimi maraq­lan­dırmırdı. Sözügedən anlayış yaxın qan qohumlarını ifadə edirdi və məhəllə, kənd, şəhər mənsubiyyətindən arxada dayanırdı.

Oğuznamə boylar əsasında formalaşan etnik sistemin təbii davamı olaraq soy kimliyi və etnik kimlik şüurunun ifadə­si kimi yaranmışdı. Kəndlər və şəhərlər əsasında formalaşan bir etnik sistem içərisində o, öz aktuallığını itirməli idi və itirdi də. Rəşidəddinin “Cami ət-təvarix” əsərində oxuduğumuz bir qeyd oturaq həyata keçərək türkləşənlərin doğrudan-doğruya Oğuznamədən xəbərsiz olduğunu göstərməkdədir. Müəllif Elxan­lı dövləti zamanında Səlcuqlu imperiyası dövründən qal­mış dövlət adamlarını nəzərdə tutaraq yazır: “(İndi) onların haki­miyyəti və ida­rəsi bütün İran torpağına yayılıb. Onun vila­yətlərində Oğuz soyundan olan çoxlu böyük, çox məşhur, şanlı və hörmətli hakimlər və əmirlər var. Ancaq onların hec də hamı­sı Oğuzun varisləri olduğunu bilmir” (302, 90). “Oğuzun varisi olduqlarını bilməyənlər” yalnız türkman etnik mühitin­dən çıxaraq türkləşmiş şəxslər ola bilər­dilər. F.Rəşidəddin bu vəziyyətin əksini aydınlaşdırırmış kimi sözünə davam edir: “Türkmənlər hər bir hakimin, hər bir əmirin bu tayfaların hansı qolundan ol­duq­­larını aydın şəkildə bilirlər” (302, 90). Deməli, Oğuz soyu haqqında biliklər türklər­dən fərqli olaraq türkman­ların yaddaşındadır. Bu hadisə türklərin Oğuznamə auditoriya­sından uzaq olduğunu açıq şəkildə ortaya qoyur. Qarşımıza çı­xan bu ha­disəni “mifin fundamental xassəsi” adlandıran K.Le­vi-Stross onu kifayət qədər kon­kret və aydın şəkildə dəyərlən­dirir: “mifin sxemi bir xalqdan başqa xalqa keçəndə dilin, sosial təşkilatın və həyat tərzinin fərqliliyi ünsiyyəti çətinləş­dirir. Bu zaman mifin yoxsullaşması və dağılması başlayır” (231, 65). Dildə dərin fərq olmasa da, Oğuznamə başqa bir et­nik sistemlə qarşılaşmışdı və o, bu etnik sistem içərisində özü­nün əsas funksiyalarını itirməyə başladı. Bizim təsvir etməyə çalışdı­ğımız bu hadisə hələ V.V.Bartolda da bəlli idi. Müəllif məsələnin etnik mahiy­yə­tini görməsə də, oğuznamələrin unu­dul­masını böyük bir fəhmlə xalqın həyat tərzi­nin dəyişməsi ilə əlaqələndirir: “Hərbi xarakterə malik köçəri üçün sakit həyata və əkinçiliyə keçid heç olmasa müvəqqəti olaraq onun mənəvi mədəniyyətinin tənəz­zü­lü ilə müşayiət olunur. Yeni həyat şə­rai­tində şanlı qəhrəmanlıqlar haqqında oxu­nan əvvəlki nəğmə­lər unudulur və yeniləri o saat yaranmır. Belə bir taleyi özünə­məxsus poeziya yaradıb onu özünün şərəfinə çevirən türk­mənlər yaşadılar”. Müəl­lif A.N.Samoyloviçi nəzərdə tutaraq sözünə davam edir: “Artıq rus ağalığından iki yüz il sonra rus alimi səbirlə türkmənlərdən xalq yaradıcılığını yazmağa çalışdı və təəssüflə qeyd etdi ki, görünür, pambıq onların başından bütün nağıl və nəğmələri çıxardıb” (144, 474). Ancaq irəlidə görəcəyimiz kimi, Oğuznamə Türkmənistan türk­mən­lərinin şüu­rundan pambıqçılıqla məşğul olmazdan, eləcə də rus ağa­lı­ğından öncə silinməyə başlamışdı və bu hadisə tamamilə başqa səbəblə bağlı idi.

Yuxarıda deyilənlər nəzərə alınsa, Türküstandan Balkan yarımadasına qədər uzanan torpaqlarda oturaq həyata keçən türkmanlar, yəni türklər içərisində Oğuz­na­mənin öz anlamını itirdiyini qətiyyətlə söyləmək olar. Ozan sözünün “çoxdanı­şan”, “hərzə”, “gəvəzə” anlamında işlənməsi bu etnik audito­ri­yanın Oğuznaməyə və Oğuznamə ifaçılığına, dolayısı ilə türk­­man mədəniyyətinə münasibətinin məh­su­­ludur. Ancaq Oğuz­­na­mə də oturaq əhaliyə – Türklərə borclu qalmır. Belə ki, onla­rın Oğuznaməyə ögey münasibəti Oğuznamənin onlara ögey münasibəti ilə müşayiət olunur. Qərbi və Orta Anado­lu­nun Dədə Qorqud oğuznamələrində oğuz coğrafiya­sının hü­dud­larından kənarda qalması, əsas etibarilə, bu münasibətin nəti­cəsidir. Ancaq et­nik səbəblərlə yanaşı, məsələnin siyasi tərəfləri də var.

Səlcuqlular za­ma­nın­dan başlayan oturaqlaşma prosesinin və oturaqlaş­dırma siya­sə­tinin nəticəsində Orta və Qərbi Anadoluda türk kütlə­lə­ri­nin sayı kifayət qədər çoxalmışdı. Bununla yanaşı, onlar Os­man­lı dövlə­tinin simasında özlərinə siyasi himayədar da qazandılar.

Osmanlılar Oğuz elinin kayı boyundan idilər. Köhnə Os­manlı tarixlərində onların monqol yürüşləri ilə bağlı olaraq Mərv yaxınlığındakı Mahandan Ana­do­luya gəldikləri söylənir. Onlar, öncə, Ankara, 1277-ci ildən sonra Söyüt və Doma­nicdə yurd salmışdılar (115, 162). Bu dövrdə onların başında Ərtoğ­rul bəy durur­du. O, öləndən sonra yerində oğlu Osman bəy otur­du. Osman bəy öncə Qəstəmonu ucbəyliyinə tabe olan bir boy bəyi idi və ya olması güman olunur (87, 458). Bəyliyi döv­rün­də o, əxiləri, qazi ərənləri, qəza yürüşlərinə qoşulmaq arzu­su ilə Anadoluya gələn qərib igidləri və s. ətrafına yığıb Bizans və İznik torpaqlarına yürüşlər etmiş və bu yolla da ərazilərini genişləndirmişdi. Osmanlıların qəza yürüş­ləri XIV əsr boyu davam etmiş və bunun nəticəsində Osmanlı böyük bir impe­riya halına gəlmişdi (87, 458; 96, 67-105 və s.).

Osmanlı imperiyası Yıldırım Bəyazidin hakimiyyətə gəlişinə qədər (1389) qərb torpaqlarında fütuhatla məşğul idi. Ancaq Yıldırım Bəyazid hakimiyyətə gələndən sonra üzünü şərqə çevirib bir-birinin ardınca Anadoludakı türkman bəy­lik­­lərini ələ keçirdi. Türkmanlarla osmanlıların düşmən­çiliyi bu şəkildə başladı. Osmanlılar Anadolu türkman bəyliklərini, sa­də­cə, tabe etdirməmişdi. Bununla yanaşı, bu etnik dünya üçün əziz olan ənənəvi haqları da bir yana qoymuşdu. Mə­sə­lənin bu hala gəlməsi, əsas etibarilə, Osmanlı dövlət təşkilatından qay­naq­lanırdı. Belə ki, bu dövlət mərkəziyyətçi prinsip əsasında təşkil olunmuşdu və bu sistem Ali Sultan İradəsi ilə idarəyə söykənirdi (87, 461-465). Qeyd edək ki, Osmanlı dövləti bir­dən-birə bu hala gəlməmişdi. Orxan qazi zamanından (1326-1362) başlayan mərkəzləşdirmə prosesi XVI əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdi. Bu­nunla yanaşı, Anadolu türkman bəy­lik­lərini ələ keçirən Yıldırım Bəyazid zama­nın­da (1389-1402) mərkəziyyətçilik geniş şəkildə tətbiq olunurdu (87, 461-462). Os­manlı mərkəziyyət­çiliyi türklər başda olmaqla oturaq əha­liyə söykənirdi. Bunun əksinə olaraq, torpaq üzərində mülkiy­yət haqqına sahib olan, özünüidarə hüququnu saxlamaq şərti ilə ellər və ellər birliyi şəklində təşkilatlanan, şərait yarandıqda şərik­li əsaslarda böyük dövlətlər quran elat dünyasının mən­sub­larına mərkəziy­yətçi ida­rə üsulunu qəbul etdirmək mümkün deyildi. Oğuznamə müstəvisindən yanaş­saq, türkman elləri Oğu­zun böyük oğlu Kayının soyundan olduqlarına görə Os­man­lı hakimiyyətini qəbul edəcəkdilər, ancaq özlərinin də Oğuz soyundan olduqlarını əsas gətirib ənənəyə uyğun şəkildə bu dövlətə şərik olmaq istəyəcək­dilər. Deyildiyi kimi, Osmanlı dövlət sistemi mərkəziyyətçilik əsasında qurul­muş­du və bu sistemin mənsublarının içərisində elat dünyasının səsini eşit­mək arzusun­da olan kimsə yox idi. Belə bir dövlətin tərkibinə qatılıb, bütün qatları ilə onun hökmünə boyun əymək türkman dünyasının süurunda qul tanasını qulağına keçir­mək­lə, Oğuz soyunun şərəf və ləyaqətini ləkələmək və bununla da siyasi iqtidara gedən yolu həmişəlik bağlamaq anlamına gəlirdi. Hər hansı bir dövlətin rəiyyətinə çevrilərək azadlığını itirən türk­man etnik sferadan çıxmış sayılırdı. Türkmanların Osmanlı döv­lət təşkilatına qatılan hissəsinin yürük adlanması bu kon­tekst­də izah olunur: Osmanlı əsgərinə çevrildiklərinə görə on­lar türkman, oturaq həyata keç­mə­dik­lərinə görə türk adlana bil­mir­dilər. Ona görə də keçirdikləri həyat tərzinə uyğun şəkildə yürük adlanmağa başladılar. Araşdırıcıların yürükləri türkman­larla eyniləş­di­­rərkən və ya fərqləndirərkən nəzərə almadıqları cəhət bundan ibarətdir. Tərəkə­mə­lərə münasibətdə də biz oxşar mənzərə ilə qarşılaşırıq. Fikrimizcə, etnonimin ərəbcə cəminin işə düşərək həyat tərzinin adına çevrilməsi onların məlum etnik sistemin son həlqəsini saxlamaları ilə bağlı olmuşdur. Çox güman ki, bu hadisə onların qızılbaş etnosistemi içərisində yü­rük halına düşmələri ilə bağlı olmuşdur. Bayandır soyunun siya­si hakimiyyət haqqından danışan Ağqoyunlu tarixçisinin aşağı­­da­kı sözləri məsələnin nə yerdə olduğunu anlamağa imkan ve­rir: “Onlar heç vaxt orduya (ordu təşkilatına) tabe olmayıblar. İti qılınclarının hökmündən istifadə edərək öz ayaqlarını öz ordularının boynuna qoyublar. Bəzi xəlifələr və Çingiz süla­lə­sinin sonuncu mənsublarından fərqli olaraq, onlar həmişə il və ulus­larının başında durublar (301, 39). Ümid edirik ki, deyi­lən­lər türkman bəyliklərinin Os­man­lı dövlətinə qarşı düşmən münasibətini anlamaq üçün kifayət edər. Bununla yanaşı, E.K.Kae­ni düşündürən aşağıdakı müəmma da bu kontekstdə açıl­mış olur: “Bəzi köçərilər imperiya yaradırdılar, başqaları isə siyasi dağıdıcılıq fəaliyyəti göstərirdilər. Bu, onların rəh­bər­lərinin təsadüfi xarakterləri ilə bağlı idi, yoxsa bu qarşıdur­manın daha dərin səbəbləri var idi? Ümid edirəm ki, ya mən özüm və ya başqaları zaman və imkan tapıb bu suala cavab verməyə cəhd edərlər” (208, 121).

Yıldırım Bəyazidin istilaları sayəsində haqları əlindən alınmış türkman bəy­ləri Əmir Teymurun simasında böyük bir xilaskar tapdılar. Məşhur Ankara sava­şında (1402) Yıldırım Bə­­ya­zidin Əmir Teymura məğlub olmasının əsas səbəblə­rin­dən biri də türkmanların Yıldırım Bəyazidə arxa çevirmələri oldu. Savaşdan sonra anlaşmaya uyğun olaraq türkman bəylə­rinin itirdikləri haqlar bərpa olundu və Osmanlı dövləti Şahruh zamanına qədər türkman bəylərinə toxunmağa cəsarət etmədi (64, 28-29; 87, 459). Əmir Teymurun müdaxiləsi nəticəsində ya­­­rım­çıq qa­lan proses yalnız II Sultan Mehmet Fateh dövründə ba­şa çatdırıldı. Ancaq bu proses Anadolunun şərqinə hakim olan Ağqoyunlu elinin bəylikdən böyük bir dövlətə çevrilməsi ilə paralel şəkildə getdi.

XIV-XV əsrlərdə baş verən siyasi proseslərin nəticəsində Osmanlı idarəsi altında yaşayan türkmanların sayı kifayət qə­dər azalmışdı. Səlcuqlular dövründə başlayan oturaqlaşma və oturaqlaşdırma prosesinin davamı olaraq Osmanlı döv­lə­ti­nin ölkədə sosial nizam yaratmaq məqsədi ilə türkman­ları zorla oturaqlaşdırması da Qərbi və Orta Anadolunun etnik mənzə­rə­sini görə bilmək üçün əhəmiyyətlidir (80, 240-266). Bu zaman Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu elinə qatılan türkman qrup­ları da unudulmamalıdır (115, 156, 182). Elə ona görə də araşdırıcılar (F.De­mirtaş, F.Sümer) XVI əsrin əvvəllərində Anadoluda kö­çəri həyatın “sona çatmaq üzrə” oldu­ğunu söyləyirlər (80, 249). Beləliklə, Osmanlı idarəsi altında öz varlığını da­vam etdi­rən müəyyən türkman kütlələri olsa da, XIV-XV əsrlərdə Qərbi və Orta Ana­dolunun istər etnik, istərsə də siyasi baxım­dan bir Türk ölkəsi olduğunu söyləyə bilərik. Qaraqoyunlu Qara Yusifin Ağqoyunlu Qara Yuluk Osman bəyə yazdığı mə­lum məktubda “bizim hər ikimiz türkmanıq” deyib, türk­man­ların düş­mən­ləri sırasında cığataylar və Şamla bərabər, Rumun da adını çəkməsindən görü­nür ki, türkmanlar ən azı XIV əsrin sonların­dan osmanlıları yuxarıda sadalanan səbəblər üzündən türkman saymırdılar (303, 19; 162, 5). Bu baxımdan Z.V.To­qanın Marko Poloda (XIII əsr) Türkomaniə adlanan Orta və Qərbi Anadolunun Klavixoda (XV əsrin əvvəli) Türk ölkəsi ad­lanması barədə qeydi xüsusi maraq doğu­rur (119, 257). Türk­man etnotoponiminin türk etnoto­po­nimi ilə əvəzlən­məsi aralıq dövrdə Orta və Qərbi Anadolunun əksəriyyətinin oturaq həyata keçməsi, üstə­lik Osmanlı dövlə­tinin bu bölgələrə hakim olması ilə bağlı olmuşdur. Maraq­lıdır ki, bir Koroğlu qoşmasında Osmanlı dövlətinin hakim olduğu torpaqlar Türk eli adlanır. Koroğlu qaçan qulun geriyə qaytarılmasını əmr edərkən onun “türkün elinə”, yəni Osmanlı torpaqlarına getdi­yini söyləyir (7, 473). Bunun əksinə olaraq, Şərqi Anadolu və müasir Ermə­nistanın böyük bir hissəsi hələ uzun müddət “Türk­man ölkəsi” adlanacaqdı (115, 183). Belə ki, bu bölgə XIX əsrə qədər Avropa xəritə­lərində və dərsliklərində Türko­ma­niya adı ilə yad olunur (121, 87-88). Bu həmin Türkoma­ni­ya­dır ki, erməni tarixlərində Türkman adlanır (241, 134). “Kor­oğ­­­lu”, “Şah İs­ma­yıl” kimi dastanların yaddaşında bu etno­to­­ponim elə bu adla da qalmışdır (6, 209, 215; 7, 490-494)¹¹. Beləliklə, M.Erginin “aydın olmayan Oğuz ölkəsi”, “naməlum coğrafiya”, “adsız təbiət” şəklində səciyyə­lən­dirdiyi Oğuz eli coğrafiyasının ta­rixi Türkman ölkəsi olduğunu qətiyyətlə söyləmək mümkün­dür. F.Sümerin, sadəcə, “Ağqo­yunlu xanədanına yarınmaq” ki­mi dəyərləndirdiyi hadi­sə­­nin arxasında təsvir etməyə çalışdı­ğımız etnik və siyasi hadisələr dayanır. Bura­dan aydın olur ki, Oğuz elinin Dədə Qorqud oğuznamələrindəki coğrafiyası, sa­dəcə, Ağqoyunlu coğrafiyası deyildi. Bu coğrafiya Oğuz­namə­ni yaradan xalqın et­nik coğra­fiyası idi. Deməli, Oğuznamədə Oğuz elinin coğra­fi­yasını onu yaradan xal­­qın etnik, eləcə də siyasi coğrafiyası müəyyənləş­dirir. Ona görə də XI əsrin son­la­rın­dan, türkman­ların Qərbi Anadoluya qədər yayıldıq­la­rını nəzərə alsaq, XII-XIII əsr və hətta XIV əsrin sonlarına qə­dərki oğuznamələrdə oğuz coğrafi­ya­sının Ana­dolunun qərbinə qədər uzandığını düşünmək olar. Onun Dədə Qorqud Oğuz­namə­lə­rindəki şəkli təsvir olunan etnik və siyasi hadisələrlə bağlı olmuşdur.

Sonda boylardakı oğuz coğrafiyasının spesifikasına da nəzər salmaq istərdik. Oğuz eli coğrafiyası haqqında yanlış fikir­lər boylardakı coğrafiyanın epik xarakte­ri­ni və Oğuzna­mənin ideoloji hədəfindən asılılığını nəzərə almamaqdan qay­naq­lanır. Bütün dastanlarda olduğu kimi, oğuznamələrdə də ayrıca şəkildə xalqın etnik xəritəsi çəkilmir. “Məkan parçası... ayrı-ayrı tərəfləri, detalları ilə təhkiyənin gedişi zamanı qarşı­mıza çıxır və onların epik təhkiyənin içərisinə daxil olması birinci növ­bə­də hadisələrin gedişi, ziddiyyətlərin açıl­ması və vəziyyətlərin dəyişməsi zamanı baş verir” (175, 18-19). Das­tan­lardakı oğuz coğrafiyasının tarixi baxımdan türk­man coğra­fiyasını ifadə etdiyini nəzərə alsaq, görərik ki, oğuz-“kafər” kon­flikti üzərində qurulan oğuznamələrdə türkman coğrafiya­sının “kafərlə” təmas böl­gə­lərinin cizgiləri verilir. Bunun əksi­nə olaraq, oğuznamələr Oğuz elinin müsəl­man­larla təmas böl­gə­lərinə, demək olar ki, biganədir. Məsələnin mahiyyətini anla­maq heç də çətin deyil. İş ondadır ki, tarixi gerçəkliyin əksinə olaraq, Oğuznamə müsəl­man oğuzla müsəlman türkün, müsəlman ərəbin, müsəl­man şirvanşahın və ya müsəlman monqolun qarşıdurmasını yaxına qoymur. “Kitab”da Şamın və Ru­mun “uzaq bir ölkə” kimi təqdim olunmasının və ya “müa­sir İranın heç bir yerinin xatırlanmamasının” (V.V.Bar­told) arxasında Oğuznamənin oğuzlarla hər hansı bir müsəlman xal­qın qarşı­durmasına icazə verməməsi dayanır. Fikrimizcə, V.V.Bar­told “Bağdad və Gəncə Oğuz vilayətindən kənarda qalır” deyərkən məsələnin bu tərəfini unudur (144, 123). Mə­sə­lə ondadır ki, oğuznamələr Oğuz elinin şərq, qərb və cənub sərhədləri­nin üzərindən ya sükutla keçir, ya da aydın bir söz demir. Deməli, Oğuz elinin Şərqi Anadolu və Qafqazda yerləş­məsi barədə fikir məsələnin deyilən tərəfini nəzərə almamaq­dan qaynaqlanır. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, epik hadi­sələrin Şərqi Anadolu və Qafqazda baş verməsi Gəncə-Qarabağın, Milin, Muğanın, Qaradağın, Təbrizin, Urmiyanın, İraqın və s. Oğuz yurdu olmaması anlamına gəlmir.

Oğuz tarixi haq­qın­da oğuznamələrə görə, Kayı soyu Oğuz elinin başında daya­nır. Bununla yanaşı, Oğuznaməyə görə, Oğuz elində siyasi ha­ki­miyyət haqqı yalnız Kayı soyunun mənsublarına çatır. Sə­bəbsiz deyil ki, Oğuznamə Kayı soyunun hakimiyyət haqqına ilahi məzmun verir. Naib sifətində taxta oturan Bayandur Dönkərin oğlu Erki bu münasibətlə deyir: “Mən 32 ildir ki, bu taxta otu­ruram. Bu gün haqq Tuman xan tərəfdədir və o, ona ata­sından yetişib. Bizim uruqdan olan bir adamın padşah olmaq istəməsi boş bir arzu­dur. Padşahlıq taxtı Uca Tanrı tə­rə­findən seçilmiş olanlar­la, onların nəslin­dən olanlara layiq­dir. Şübhəsiz ki, mən yanlış iş tuta bilərəm və yalnız bu uruq­dan çıxanların səhv etməsi mümkün deyil” (120, 67; 303, 77). Buna baxmayaraq, Dədə Qorqud oğuznamələrində Oğuz elinin ha­kimi, törəyə görə, hakimiyyətdə olması günah sayılan Ba­yan­­dır xandır.

Beləliklə, Oğuznamə Kayı soyundan olan “Osman nəs­linin” qüdrətli bir dövlətə sahib olduğu zaman bu soyun siyasi hakimiyyət haqqını danıb oğuz taxtın­da oturmasını günah say­dı­ğı Bayandır soyunu hakimiyyətə gətirir. Bu hadi­sənin Bayan­dır soyundan olan Ağqoyunlu bəyliyinin türkman bəyliklərinin lideri olması şəklində izahı məsələyə birtərəfli yanaşmadan doğur. Məsələ təkcə Ağqoyunlu tay­fa birliyinin türkman bəy­lik­lə­rinin lideri olmasında yox, həm də Oğuzna­mənin yu­xa­rıda sadalanan səbəblər ucbatından osman­lılardan imtina etməsində idi. Oğuz­namə Ağqoyunlu bəyliyindən (ardınca dövlətindən) öncə onu yaradan xalqa sığın­mış­dı. Ağqoyunluların isə bəxti onda gətirmişdi ki, mənsub olduğu xalqın lideri ol­maq qisməti onların payına düşmüşdü. Bununla yanaşı, oğuznamələrə Ağ­qo­yun­lu təsiri faktdır və bu təsir Bayandır xanın Oğuz elinin hakimi olması ilə sona çat­mır.

Hər şeydən öncə, “Kitab”dakı coğrafiya etnik baxımdan türkmanların məs­kun­laşdığı torpaqlar idisə, siyasi baxımdan, araşdırıcıların haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, Ağqoyunlu dövlə­tinin hakim olduğu torpaqlar idi.

Boylara Ağqoyunlu təsirindən danışan araşdırıcılar tez-tez Ağqoyunlu Tur Ali bəyin VI boyun qəhrəmanı olması üzə­rində dayanırlar. M.Ergin bu münasibətlə ya­zır: “Kan Turalı adının və hekayəsinin ağqoyunluların ilk bəyi Tur Alı bəylə onun Trabzon münasibətlərinin təsirində qaldığı görünmək­də­dir. XIV əsrdə yaşamış olan Tur Alı bəyin artıq dastanlaşacaq qədər uzaq bir xatirə olduğu görünmək­də­dir” (79, 56). V.M.Jir­munski Tur Alı bəyin boyun qəhrəmanına çevrilməsini yanlış anlayaraq, həmin boyun Kiçik Asiyada yarandığını iddia edir. Müəllif bir az da irəli gedərək həmin boyu Trabzon mən­şəli (yunan Trabzonu nəzərdə tutulur) sayır və onun əvvəllər “oğuz silsiləsinə” və ya “Qorqud silsiləsinə” daxil olmadığını gös­tə­rir. “Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul boyı” ilə sözügedən boyu nəzərdə tutan müəl­lif yazır: “Oğuz silsiləsi ilə bağlılığın olmaması göstərir ki, həmin boylar son­rakı dövrlərdə və təmiz formal baxımdan “oğuz zəmanına” və Qorqud silsiləsinə aid edil­mişdir” (196, 575). Fikrimizcə, “Qanlı Qoca oğlu Qantu­ra­lı” boyunu gənc oğuznamələr sırasına daxil etmək doğru deyil. V.M.Jirmunski sözügedən boy haq­qın­da qeyd olunan şəkildə düşünərkən onun transfor­ma­siyasını (bayandırlaşma­sını) nə­zər­­dən qaçırıb. Oğuznamədə daşlaşmış bir eponim məsələnin mahiyyətini anla­ma­ğa imkan verir. Mətndən göründüyü kimi, Qanturalı Qanlı Qocanın oğlu­dur. Qanlı adı oğuznamələrdə qanq­lı/kanqlı və qanlı/kanlı şəklində eponim kimi işlənir. Va­riant fərqi sağır nunun (nq) yazıdakı ifadəsindən və ya transli­te­rasiyasın­dan doğur. Bu etnonim kəngərli etnoniminin qədim varian­tıdır (215, 178-179). Etno­nim və eponimin kanğa varian­tı “Oğuz kağan” dastanında, qanqlı/kanqlı, qanlı/kanlı variant­ları isə Oğuzna­mədə işlənir (302, 84; 303, 29; 313, 53). Burada Oğuznamənin poetikası üçün səciyyəvi olan etnonimlərin epo­nim­lərə çevrilməsini görmək çətin deyil. Haqqında danışdı­ğı­mız Qanlı qoca eponimi qanlı etnoniminin personifika­siya­sı­dır. Bu müstəvidən yanaşdıqda bayandır boyundan olan Tur Alı bəyin sözügedən oğuznamədə qanlı boyunun mənsubu kimi təqdim olunduğunu görürük. Bu vəziyyət bizə Tur Alı bəyin daha qədim bir qəhrəmanın yerini tutdu­ğunu düşünməyə əsas verir. Bu yerdə “Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyı”nın son şəklini oğuzların yeni vətənində alması haqqında X.Koroğlu­nun fikri ilə razılaş­maq lazım gəlir (222, 128).

Boylara Ağqoyunlu təsirindən danışarkən bir məsələni söyləməmək mümkün deyil. Fikrimizcə, Ağqoyunlu təsiri heç də gözə görünənlərdən ibarət deyil. Boylar­da epik sosiumun mənzərəsi, bizcə, Ağqoyunlu elinin maraqlarına uyğun şəkildə çəkilib. Bozok-Üçok bölgüsünün boylarda təqdim olunan şəkli, oğuz tayfalarının tərkibi və s. bu müstəvidən araşdırılsaydı, ma­raq­lı nəticələr əldə oluna bilərdi. Kayı soyunun boylardan silinməsi də bu baxımdan düşündürücüdür. Bununla yanaşı, das­tanlarda təqdim olunan epik düşmənlərin bir hissəsi Ağqo­yunlu düşmənləri­dir­sə, adı çəkilən oğuz tayfalarının da ən azı bir hissəsi Ağqoyunlu dostlarıdır. Burada bəzi epik qəhrəman­ların gerçək Ağqoyunlu alpları olması da istisna olunmur.

Ən nəhayət, Oğuznaməyə Ağqoyunlu təsiri təkcə boyları əhatə etmir. Bay­burt­lu Osmanın III Murad dövründə (1574-1595) yazdığı “Tevarihi-cedidi-mirʹati-cihan” əsərində oxu­duq­­­la­rı­mız Oğuz elinin tarixi haqqında oğuznamələr silsiləsi­nin də Ağqoyunlu təsirinə məruz qaldığını göstərir. Deyildiyi kimi, Rəşidəddin Oğuznaməsinə görə, Oğuz elinin Kayı İnal xan zamanında baş verən islama girişi bu əsərdə Bayandur xa­na aid olunur (79, 40-41). Başqa sözlə, Kayı İnal xan Ba­yan­dur xanla əvəz olunur və Bayandır soyunun Oğuz eli üzərində haki­miy­yəti bu şəkildə islamdan əvvəlki dövrə atılaraq qədim­ləş­dirilir. Bu müstəvidə Ağqoyunlu dövlətinin Gürcüstan üzərinə tarixi yürüşləri islamdan öncəki dövrə aid edilir və bu ha­disə Bayandır xanın “kırk yıl Gürcüstan kəfərəsi ilə cəngi-ci­dal idüb Dokuz Tümən Gürcüstan bəylərindən xərac” alması şəklində təqdim olunur. IX boyda Dokuz Tümən Gürcüstanın Oğuz elinə qarşı qiyamı motivinin sözügedən hadisə­nin davamı kimi yozuldu­ğunu yada salsaq, Bayburtlu Osmanın daha öncə yazılmış “Bəhrül-ənsab” adlı əsərə söykənərək verdiyi məluma­tın şifahi ənənədən gəldiyini söyləmək olar. Bunun əksinə ola­raq, Əbubəkr Tehraninin “Kitabi-Diyarbək­riyyə” əsərində oxu­du­­ğu­­muz aşağıdakı sətirlər müəllif qələmi ilə bağlı olsa da, şifahi ənənədə baş verən məlum hadisədən qaynaqlanır. Müəllif Bayandır xan haqqında yazır: “O, öz padşahlığı dövründə bütün İran, Turan, Rum, Şam, Misir, Əfrənci, Xətay, Dəşti-Qıpçağı tama­milə fəth etmişdi. Beçənəq onun kiçik qardaşı idi və onu Sayramda öz canişini təyin etdi. Özü isə Qarabağ qışlağına və Göyçə dəniz yay­la­ğına yollandı. Böyük qurultay çağırdı, çoxlu camaat yığdı və əzəmətli məclis qur­du. Çox böyük qızıl çadır qurdu ki, türkcə buna “ban evi” deyirlər. Yüz iyirmi min erkək qoyun, doqquz min madyan, on səkkiz min inək kəsildi. Üç su hovuzunu (türkcə buna “göl” deyirlər) birini şərbət, birini süd, o birini saf bal ilə doldurdu və bunlar hamının ixtiyarına verildi. Həddən ziyadə qızıl və gümüş, beş yüz naxışlı kəmər və kəmər­lərin üstündə qızıl və gümüş qılınclar bəxşiş etdi. Məmləkətini öz övladları arasında onların qabiliyyətlərinə görə böldü” (23, 46).

3.4. “Kitab”dakı boyların yaşı və yazıya alınması. Araşdırıcıların əksə­riy­yətini boyların yaşı öz-özlüyündə deyil, onların yazıya alın­ması tarixi ilə əlaqə­dar olaraq maraqlandırır və onlar haqlı ola­raq ikincini birinciyə nisbətən müəyyən­ləş­dirməyə çalışır­lar. Bu yol­la gedən araşdırıcılar, birinci növbədə, boyların mət­ninə diq­qət yetirib, orada onların yaşadığı epoxanın izlərini tapmağa cəhd edirlər. Bəzi araşdırıcılar isə əksinə, dastanların yazıya alın­ması tarixini müəyyənləşdi­rərkən onların epik yaşını nəzə­rə almırlar. Bu halda boyların yazıya alınması tarixi ilə boyla­rın yaşı arasında ziddiyyət yaranır. Məsələn, M.Təhmasib boy­la­rın XIII əsrdən sonra yazıya alınmasını söyləməklə artıq həmin əsrdə boyların “Kitab”dakı şəkildə olmasını təsdiq etmiş olur (56, 14-15). F.Köprülü isə dastanların “Kitab”­da­kı gör­kə­mini XIV əsrin birinci yarısına aparır (82, LXXV). Məsə­ləyə bu şə­kildə yanaşan hər iki müəllif, irəlidə görəcəyimiz kimi, epik ya­radıcılıq prosesinin boy­lar­da əks olunan XV əsrin II yarısına aid izlərini nəzərdən qaçırır. Sözügedən tarix­də baş verən hadisə­lərin nəzərdən qaçırılması halı E.Rossinin məsə­ləyə münasi­­bə­tində də özünü göstərir. Müəllif dastanlara Ağ­qo­­yunlu təsirini etiraf etsə də, Ağqo­yunlu tarixində XV əsrin II yarısında baş vermiş hadisələrin dastanlardakı inikasını diqqət­dən kənarda qoyur. Bu üzdən də o, dastanların XIV əsrin sonu XV əsrin əv­vəllə­rində yazılmasını düşünür. Bununla yana­şı, mətnin özündə nəyi ehtiva etməsi haqqında aydın bir təsəvvürə malik olmayan müəllif onun şifahi ənənədən gəlməsi və ya müəl­lif qələminə məxsus olması arasında tərəd­düd edir (82, LXXX-LXXXII). V.V.Bartold və O.Ş.Gökyay da məsələyə mü­na­si­bət bildirərkən XV əsrin II yarısına aid tarixi hadisə­lə­rin dastanlardakı inikasını diqqətdən kənarda qoyurlar. Elə ona görə də hər iki müəllif dastanların “Kitab”dakı şəklini XV əsrin I yarısına aid edirlər (68, 485; 82, LXXX-LXXXIII). Adı çəkilən araşdırıcılardan fərqli olaraq, XV əsrin II yarısına aid hadisələrin dastanlardakı inikası P.N.Bora­ta­vın diqqətin­dən yayın­mır. Xalq arasında ya­şayan hekayələrin adı bilinməyən bir “yazarın” (“müəllifin”, “oza­nın”) “təlif”, “təsnif etməsi”, və ya “işləyib yazıya keçir­­mə­si” ilə “Kitab”ın ərsəyə gəldiyini düşünən araşdırıcı XV əsrin II yarı­sına aid tarixi hadisələrin “Kitab”dakı əksini müəllif qələmi ilə bağlayır. Yəni araşdırıcı boyların “Kitab”dakı şəkli­nin epik yaradıcılıq prosesi ilə bağlı­lığını inkar edir. Bununla bərabər, müəllif yozumunda dastan­ların yazıya alınması tarixi onların yazıl­ması tarixinə çevrilir və göstərilən tarix də sonun­cuya aid edilir (82, LXXXI-LXXXII). Məsələnin bu şəkildə yo­zumu yazılı ədəbiyyat kul­tunun təsiri altında olan müəllif mü­hakiməsinə əsaslanır və heç bir ciddi fakta söykənmir.

V.M.Jirmunski və F.Sümer boyların yaşı məsələsinə prin­­­­sip etibarilə doğru yanaşaraq boyların yaşını onların yaşa­dığı epoxanın mətndəki izlərinə əsasən müəy­yənləş­dir­məyə ça­lışırlar. V.M.Jirmunski Ağqoyunlu tarixinin boylardakı izlə­rinə əsasən “Kitab”dakı oğuznamələrin yaşını XV əsrin “ikinci çərəyinə” qədər uzadır (196, 537). F.Sümer isə bir araşdırma­sında sözügedən dövrə aid tarixi hadisələrin “Kitab”a təsirini əsas götürərək onun XV əsrin II yarısında bir ozanın dilindən təsbit edilmiş olduğunu söyləyir (113, 467-472; 115, 378-380). Başqa bir yazısında isə Ağqoyunlu təsiri kimi izah olunan fakt­ların üzərindən sükutla keçə­rək boyların mətnində müşahidə olunan XVI əsrin I yarısına aid izlərə diqqət yeti­rir və bu şəkil­də boyların yaşını XVI əsrin I yarısına qədər uzadır. Elə ona görə də araşdırıcı boyların XVI əsrin II yarısında yazıya alın­dığını söyləyir (114, 397-398; 115, 378-380). Qeyd edək ki, müəl­lifin boylara Ağqoyunlu təsirini inkar etməsi təəssüf do­ğu­­rur. Bununla yanaşı, onun XVI əsrin I yarısına aid hadisə­lərin boy­lar­dakı izləri ilə bağlı göstərdiyi misallar nəzərə alın­malı və bu yöndə olan araşdırma elmi auditoriyanı inandıracaq dərəcədə dərinləşdirilməlidir.

Qeyd edək ki, araşdırıcılar boyların yaşı barədə fikir söy­ləyərkən sözügedən dövrdə baş verən etnik və siyasi prosesləri qismən nəzərə alır və Oğuznamənin asılı olduğu etnosiyasi prosesin gedişatını diqqətdən kənarda qoyurlar. Ona görə də biz məsələyə münasibət bildirməzdən öncə, XIV əsrin II yarı­sın­dan sonra başlayan etnik və siyasi proseslərə nəzər salmaq məcburiyyətindəyik.

Elxanlı dövlətinin süqutundan sonra türkman dünyasında böyük bir canlanma baş verir. Siyasi nüfuz boşluğunu doldur­maq üçün bu bəyliklər hərəkətə gəlirlər. Əsas siyasi rəqibləri olan teymurlularla mübarizədə öncə Qara­qoyunlu, ardınca Ağqo­­yunlu eli uğur qazanır. Türkmanlar əsrlər boyu həsrətində olduqları böyük dövlətçiliyə sahib olmuşdular. Bu dövr, şübhə­siz ki, türkman tarixinin ən parlaq səhifələridir. Oğuznamənin etnik tarixdə baş verən hadisələrə nə qədər həssas olduğunu yada salsaq, sözügedən dövrü Oğuznamə yaradıcılığının qızğın çağı say­maq mümkündür. Ancaq, irəlidə görəcəyimiz kimi, bu hadisə səfəvilərin tarix mey­danına çıxışı ilə sona çatır və Oğuz­namə söykəndiyi etnik dayaqdan məhrum olur. Ona görə də oğuznamələrdə Ağqoyunlu tarixinin XV əsrin ikinci yarı­sına aid hadisələrin inikasını, yəni oğuz coğrafiyasının şərq tərə­finin, elə­cə də Oğuz elinə qarşı qiyam qaldıran Dokuz Tü­mən Gürcüs­tanın 50-ci illərdə Ağqoyunlu dövləti tərəfindən fəth olundu­ğunu və sözügedən şifahi yaradıcılıq hadisəsinin XVI əsrin əv­vəllərindən başlayaraq süquta doğru getdiyini (və bunun­la bağlı olaraq yeni oğuznamələrin yaranması imkan­sız­lı­ğını) nə­zə­rə alsaq, onun “Kitab”dakı hala XIV əsrin sonla­rından baş­la­yıb, ən çoxu XVI əsrin əvvəlinə qədər davam edən epik yara­dı­cı­lıq prosesinin nəticəsində düşdüyünü qətiyyətlə söyləmək olar.

Yuxarıda təsvir olunan mənzərədən də göründüyü kimi, araşdırıcıların bir his­sə­si boyların yazıya alınması tarixi barədə fikir söyləyərkən tələ­sik­liyə yol verirlər. Boyların yaşı ilə onların yazıya alın­ması tarixinin eyniləşdirilməsi bu tələsikliyin nəticəsidir. Əlbət­tə, boyların hansı tarixdə yazıya alınması haqqında bili­yin əhəmiyyətini inkar etmək mümkün deyil. Bunun­la belə, Oğuz­namə yaradıcılığının gedişatını öyrənmək baxımından Dədə Qorqud oğuznamələrinin 30 il öncə və ya 30 il sonra yazıya alınması məsələnin mahiy­yətinə o qədər də təsir etmir. Əsas odur ki, yazıya alınaraq “Kitab”a salınmış oğuznamələr Oğuznamə yaradıcılığının böyük bir dövrü haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Ən nəhayət, oğuznamələrin “Kitab”dakı halı onların professional ifadakı sonuncu halı idi. Bayandırlaşmış Oğuznamə elə bu halı ilə də süquta doğru üz qoydu.

Epik yaradıcılıq prosesi onun yazıya alınması ilə başla­mamış­dı və onun yazı­ya alınması ilə dayanmadı. Ancaq biz epik yaradıcılıq prosesinin sonrakı taleyini izlə­məzdən öncə, Oğuznamə yaradıcılığı ilə bağlı olan iki məsələnin üzərində da­yan­­maq məcburiyyətindəyik: birinci, Oğuznamənin ifası və poetik forması, ikin­ci ya­zıya alınmış Oğuznamə mətnlərinin şifahi ənənəyə münasibətdə təsnifi və sözü­­ge­­dən müstəvidən dəyərləndirilməsi. İrəlidə görəcəyimiz kimi, günümüzə gə­lib çat­mış Oğuznamə mətnlərinin təsnifi və dəyərləndirilməsi Oğuz­­namənin şifa­hi ənənə­dəki halı (ifası və poetik forması) haq­qında biliklərdən sonra mümkündür. Hər iki mə­sə­lənin öy­rə­nilməsi isə Oğuznamə yaradıcılığını yazı düşüncəsinin cən­gin­dən qurtarıb şifahi yaradıcılıq müstəvisinə gətirilməsi baxı­mından xüsusi əhə­miyyət daşıyır.