AZƏrbaycan milli elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
IV FƏSİL XANKƏNDİ ŞƏHƏRİNDƏ SƏNAYENİN
Yüklə 299,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
IV FƏSİL XANKƏNDİ ŞƏHƏRİNDƏ SƏNAYENİN BƏRPA VƏ İNKİŞAFI (XX YÜZİLLİYİN 40-60-cı İLLƏRİ) Böyük Vətən müharibəsi SSRİ-nin qələbəsi ilə başa çatdı. Qələbənin əldə edilməsində bütün Azərbaycan xalqınm, o cümlədən DQMV-nin əhalisinin bö- yük xidmətləri olmuşdur. Belə ki, Azərbaycanm bütün şəhər əhalisi kimi Xan- kəndi əhalisi də son qələbəyə qədər bu müharibədə fəal iştirak etdi. 1941-ci il iyunun 22-də Xankəndi şəhərinin əhalisi mitinq keçirərək, təcavüzkarlann iyrənc hərəkətlərini pislənmiş və yüzlərlə Xankəndli könüllü olaraq cəbhəyə getmək üçün Hərbi Komissarlığa müraciət etmişdilər. Müharibə dövründə Xankəndi şəhərində hərbi xəstəxanä yaradılmışdı. Xankəndi əhalisi müharibə fonduna pul köçürmüş, müharibə gedən ərazilərin əhalisini hamiliyə götürmüş- dülər [1, s.153, i.143, v.174]. Müharibə dövründə arxa cəbhədə olduğu kimi ön cəbhədə də onlarla Xankəndli cəbhəyə getmiş, igidlik nümayiş etdirmişdilər. Ümumiyyətlə, Alman faşizmi üzərində qələbə əldə edilməsinin ən başlıca sə- bəbi ölkənin və xalqm bütün gücünün səfərbər edilməsində idi. Həmçinin ölkə rəhbərliyi inzibati idarəçiİik metodlannı daha da möhkəmləndirib, iqtisadiyyatı qısa bir zamanda hərbin tələbləri əsasmda yenidən qura bildi və xalqlann iqti- sadi, hərbi, mənəvi qüwələrini birləşdirdi. Azərbaycan xalqı İkinci Dünya mü- haribəsində SSRİ-nin qalib çıxmasma öz layiqli töhfəsini vermiş, adı XX əsrdə qəsbkarlığa və mürtəce qüwələrə qarşı mütərəqqi qüwələrin tarixi salna- məsinə qızıl hərflərlə əbədi həkk olunmuşdur. Azərbaycan xalqı müharibənin ağır yükünü öz çiyinlərində daşımış və faşizm üzərində tarixi qələbə qazanıl- masında mühüm rol oynamışdır. Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev çıxışlann- dan birində qeyd etmişdir: «1941—1945-ci illər Azərbaycan xalqının tarixində çox görkəmli yer tutur və xalqımızın tarixində parlaq səhifələrdəndir... İkinci Dünya müharibəsi əyani şəkildə bir daha təsdiq etdi ki, Azərbaycan xalqı ən ağır smaqlardan üzüağ çıxmağa, misilsiz şücaət və rəşadət nümunələri göstər- məyə qadir olan çox dözümlü və qəhrəman xalqdır. Faşizm üzərində qələbə- dən sonra xalqımızm keçdiyi yol Azərbaycanın gələcək milli azadlığına, müstəqilliyinə gedən yol ölmuşdur... Azərbaycan yüksək inkişaf yolu keçdi və böyük iqtisadi, intellektual potensial topladı. Bunlann əsasında xalqımız öz müstəqilliyini əldə etdi və dünya birliyində öz yerini tutdu» [10, s.15]. Müharibə Azərbaycanın hər yerinə, o cümlədən onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan DQMV-nin bütün təsərrüfatına çox ağır zərbə vurdu. 1945-ci ildə vilayət sənayesində ümumi məhsul istehsalı 1940-cı illə müqayisədə təxmi- nən 22 faiz aşağı düşmüşdü. Müvafiq illərdə ipəkparça istehsalı 120 min m2-dən 93,6 min m2-ə, xam ipək 98 tondan 76,4 tona, pendir istehsalı 61 tondan 48 tona, şərab istehsalı 40000 dkl-dən 3120 dkl-ə, konyak istehsalı 1000 dkl-dən 780 dekaletrə, taxta şalban 1300 m3-dən 1014 m3-ə, əhəng 120 tondan 94 tona, mebel istehsalı 26 min manatdan 20 min manata enmişdi [22, s.186]. Müha- ribə illərində DQMV-də istehlak mallan istehsalı kəskin surətdə aşağı düş- müşdü. 1945-ci ildə 1940-cı ilə nisbətən pambıq istehsalı 2,4 dəfə azalmış, əkin sahəsi 4 min hektardan 1,2 min hektara enmişdi. Barama istehsalı 114 ton- dan 72 tona, yun istehsalı 109 tondan 85 tona qədər azalmışdı. DQMV-də 1940-cı ildən 1945-ci ilin sonunadək iribuynuzlu mal-qaranm sayı 87,6 min başdan 78,5 min başa, davarlarm sayı isə 160,4 min başdan 140,2 min başa en- mişdi [22, s.186]. Kənd təsərrüfatımn maddi texniki bazası xeyli zəifləmişdi. 1940-cı ildə Azərbaycanda əhalinin sayı 3304,1 min nəfər idi ki, bundan 151 min nəfəri DQMV-nin əhalisi idi. Müharibəyə səfərbərliklə bağlı əhalinin sayı 1945-ci ildə 17,65 faiz azalmışdı [22, s.186]. Müharibə dövründə Dağlıq Qarabağda fəhlə və qulluqçulann bacanqlı və işlək hissəsinin ön cəbhəyə səfərbər edilməsi ilə əlaqədar onlann sayı 15 faiz aşağı düşmüşdü. Faşizm üzə- rində qələbədən sonra Respublikamızda xalq təsərrüfatı bərpa olunmağa baş- landı. SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsinin 26 may 1945-ci il «Silah istehsalmm azaldılması ilə əlaqədar olaraq sənayeni yenidən qurmaq sahəsində tədbirlər haqqmda»kı qəranndan sonra Xankəndi şəhərində sənayenin bərpası və inki- şafı üçün mühüm tədbirlər görüldü. Belə ki, müharibə qurtardıqdan sonra müəssisələrdə 8 saatlıq iş günü və illik məzuniyyətlər bərpa edildi. Həmçinin 1945-ci il dekabnn 1-dən başlayaraq müharibə illərində istifadə edilməmiş məzuniyyətlərə görə pul kompensasiyasınm ödənilməsinə başlandı [17]. Sənaye və kənd təsərrüfatmı müharibədən əwəlki səviyyəyə çatdırmaq məqsədilə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 1946-cı il martm 18-dək keçirilmiş birinci sessiyasmda 1946-1950-ci illəri əhatə edən dördüncü beşillik plan qəbul edildi [17]. 1945-ci ilin sonlannda Azərbaycan XKS qəran əsasında xalq təsər- rüfatmın inkişaf etdirmək məqsədilə DQMV-nin ümumi büdcəsi 41 milyon 294 min manat məbləğində təsdiq edilmişdir ki, bu da 1944-cü illə müqayi- sədə 12,2 faiz çox idi [12]. Apanlan tədqiqatlardan məlum olur ki, həmin dövr- də DQMV-ə aynlan vəsait, istər Naxçıvan MR-a, istərsə də Gəncə-Qazax və digər bölgələrə ayrılan vəsaitdən 2 dəfə çox olmuşdur. Təəccüb doğuran odur ki, DQMV-ə aynlmış vəsaitin təxminən 70 faizi Xankəndi şəhərinə isti- qamətlənmişdi. Xankəndi şəhərində dördüncü beşillik planda sənayenin bərpa və inkişafı üçün aşağıdakı tapşınqlann yerinə yetirilməsi planlaşdınlmışdı. 1950-ci ildə Xankəndi şəhərinin sənayesi: 600 min kərpic, 800 min tikinti daşı, 1300 ton əhəng, 1 milyon 200 min ədəd kirəmit, 300 min kubmetr taxta, 18500 kub- metr odun, 28 min metr pambıq parça, 548 min metr ipək parça, 3,1 min kvad- ratmetr xalça, 60 min cüt ayaqqabı, 200 min cüt corab, 48 min ədəd trikotaj üst paltan, 80 min ədəd trikotaj alt paltan, 51 min ton yağ, 100 ton qənnadı malı, 110 dekaletr üzürn şərabı, 20 ton metal qab-qacaq və 1600 ədəd araba verməli idi [16]. Planda, həmçinin mövcud mexaniki emalatxana əsasmda mexaniki zavod tikilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Dağlıq Qarabağda tikiləcək həmin zavodun 3 sexi - mexaniki, tökmə və avtomobil təmiri sexləri - 1950-ci ilin sonunda başa çatdırılmalı və sonrakı beşilliklərdə yeni sexlər yaradılmalı [14], bünövrəsi 1945-ci ilin ortalarmdan qoyulan Xankəndi ağac emalı fabriki qısa bir müddətdə başa çatdınlmalı idi. Həmçinin sonralar DQMV-nin mər- kəzinə çevrilmiş Xankəndi şəhərində yeni əhəng zavodu, kirəmit kərpic zavodu, faner sexi, «Qarabağ Çaxır Tresti» üçün şərab anban və yeni mətbəə binası tikmək planlaşdınlmışdır [16]. Xankəndi şəhərinin sənaye işçiləri qar- şıya qoyulan vəzifələrin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün bütijn güc- lərini səfərbər etməyə başladılar. Xankəndindəki rezin sənayesi, yağ pendir sənayesi, tikinti ləvazımatı, meşə emalı, toxuculuq, tikiş, gön-dəri, yeyinti və başqa sənaye müəssisələri 1946-cı ildə Bakıdan gətirilmiş avadanlıq hesabına yenidən qurularaq təmir olundu. Artıq 1947-ci ildə Xankəndində sənayenin ayrı-ayrı sahələrində xeyli irəliləmələr diqqəti cəlb edirdi. Bu isə öz növbə- sində Azərbaycan hökumətinin bölgəyə olan xüsusi diqqətindən irəli gəlirdi. Xankəndi şəhərində inkişaf etmiş sənaye sahələrindən biri ipək emalı sənayesi idi. Xankəndi ipək emalı sənayesi 1947-ci ildə planı 121,3 faiz ye- rinə yetirmişlər [16]. 1950-ci ildə isə Dağlıq Qarabağ ipəkçiləri mərkəzə mə- lumat verib planı artıqlaması ilə və vaxtından əw əl yerinə yetirməsi haqda məlumat vermişdilər. Əgər 1940-cı ildə Xankəndi şəhərindəki Qarabağ ipək kombinatı dövlətə 98 ton xam ipək vermişdisə, 1950-ci ildə bu rəqəm 120 tona çatmışdır [4]. Həmçinin müvafiq illərdə ipək parça istehsalı 120 min kvadrat- metrdən 163 min kvadratmetrədək artmışdır [25]. Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyev çıxışlanndan birində 1946-1950-ci illəri təhlil edərək belə qiymətləndirmişdir: «Müharibədən sonrakı illərdə respublikamız iqtisadiyyat və mədəniyyətin yeni yüksəliş mərhələsinə qədəm qoydu. Artıq 1948-ci ildə respublika sənayesi müharibədən əwəlki səviyyəni ötmüş, ...energetika və su təsərrüfatı tikintiləri genişlənmiş, kənd təsərrüfatınm maddi texniki bazası xeyli möhkəmlənmişdir» [10]. Xankəndi sənayesi, əsasən, kənd təsərrüfatı xammalı emal edir. Şəhərin sənaye məhsulunun yarıdan çoxunu yeyinti sənayesi, əsasən, şərabçıhq verir. 1946-1950-ci illərdə dövlətimizin bölgəyə ayırdığı vəsait hesabına Xankən- dində şərab-spirt sənayesi də sürətlə inkişaf edib genişlənirdi. Burada fəaliy- yət göstərən konyak spirt zavodu, şərab və konyak zavodları, spirtsiz içkilər zavodu, likor zavodu və başqa zavodlar 1946-cı ildə yenidən qurularaq başa çatdırılmışdır [16]. Həmin zavodlar əsasında yaradılmış «karvintrest» müəs- sisələrinin gücü ildən-ilə artınlmışdır. «Karvintrest»in buraxdığı məhsulların tam olmayan siyahısı - adi şərab, şirin şərab, konyak, spirt-rektifikat, tut spirti, üzüm spirti, texniki spirt, bəhməz, meyvə suları, turşaşirin içkilər, qazlı su və sair bu kimi məhsullar Xankəndi şəhərində spirt sənayesinin nə qədər güclü inkişaf etdiyini göstərir. Ümumilikdə DQMV-də 1946-1950-ci illərdə spirt- şərab sənayesinin inkişafım aşağıdakı rəqəmlərdən də görmək olar. Belə ki, 1940-cı ildə vilayətdə 40 min dkl. şərab istehsal edilmişdirsə, 1950-ci ildə şərab istehsalı 4 dəfədən çox artaraq 165 min dkl. olmuşdur. Həmçinin müva- fiq illərdə konyak istehsalı 1000 dkl-dən artıb 6000 dkl-ə çatmışdır [4]. 1946-1950-ci illərdə Xankəndi şəhərində tikinti ləvazimatı sənayesi də genişlənirdi. Kərpic, kirəmit, əhəng və mexaniki təmir zavodlanmn məhsul- lanndan təkcə vilayətin ərazisində deyil qonşu rayonlarda da istifadə olunurdu. Bəhs edilən dövrdə Xankəndi şəhərində iki böyük müəssisə yaradıldı. Bun- lardan biri ağac emalı fabriki idi ki, həmin fabrik vilayət əhalisinin mebelə olan ehtiyacım tam ödəyirdi. Əgər 1940-cı ildə Xankəndində 26 min manat- lıq mebel istehsal edilmişdirsə, 1950-ci ildə bu göstərici 173 min manata çatmışdır [2, s.89, i.95, v.14]. Eyni zamanda taxta zavodunun da işə düşməsi tikintinin inkişafma təkan verdi. Bölgədə taxta şalban istehsalı 1940-cı ildə 1,3 min kubmetrdən, 1950-ci ildə 2 min kubmetrədək yüksəlmişdi [25]. Xankəndi şəhərində yerli sənayenin daha böyük sürətlə inkişafi üçün hər cür şərait mövcud idi. Bu, ilk növbədə Azərbaycan hökumətinin bölgəni yeni texnika və ixtisash kadrlarla təmin etməsi, aynlan vəsaitin miqdannm ildən-ilə artmlması ilə bağlı idisə, digər tərəfdən bölgədə bir sıra mədən yataqlannın tapılması ilə əla- qədaridi. 1946-1950-ciillərərzindəDQMV-dəçoxböyükmiqdardamərmər, se- ment, İslandiya şpatı, litoqrafıya daşlan, gil, tabaşir və sair yataqlar aşkar edilmiş və yerli sənayenin inkişafma təkan vermişdir. Xankəndi şəhərində sənət koopera- siyası 100 çeşiddə məhsul buraxırdı. Yerli meşə materiallanndan, cır meyvələrdən və sair istifadə əsasmda külli miqdarda çoxişlənən mallar istehsal olunurdu [16]. Təsadüfı deyildir ki, DQMV-nin sənət kooperasiyası ittifaqımn müəssisə- ləri araba və kirəmit istehsalı cəhətdən 1950-ci ilin göstəricilərinə görə Azər- baycanda birinci yeri tutmuşdur [16, s.19]. 1946-1950-ci illər ərzində Xankəndi şəhərində yeni artellər, tikinti ma- terialları, saxsı qab, trikotaj mallar, corab, ayaqqabı, mebel, şimiyyat və sair istehsal edən emalatxanalar açılmışdır. Bəhs edilən dövr ərzində şəhərdə sə- nət və əlillər kooperasiyasmm buraxdığı məhsullar 8,5 dəfə, fəhlələrin sayı isə 25 dəfə artmışdır. Burda fəaliyyət göstərən mexaniki zavod isə ildən-ilə böyüyərək vilayətin kolxoz və müəssisələrinin ehtiyaclarmı ödəyirdi. Digər sənaye sahələrindən oian xalça toxunması, yağ-pendir sənayesi, aşfalt-beton istehsalı və çörək zavodunun da işində böyük irəliləyişlər diqqəti cəlb edirdi. Təkcə pendir istehsalmdakı artım 1940-cı ildəki 61 tona qarşı 1950-ci ildə 113 tona çatmışdır [24, s.54]. Bəhs edilən illərdə Azərbaycan hökumətinin Xankəndi şəhərinə yaxından qayğısı nəticəsində sənayenin bütün sahələri inkişaf edir və qarşıya qoyulan vəzifələr vaxtında və artıqlaması ilə yerinə yetirilirdi. Nəticədə 1940-cı ilə nis- bətən 1950-ci ildə Xankəndi şəhərində sənaye məhsulu istehsalı 74 faiz art- mışdır ki, bu da ümumi Azərbaycan üzrə olan orta göstəricidən 69 faiz, Naxçıvan Mujvtar Respublikasmın orta göstşricilərindən 30 faiz çox demək idi [3, s.l 12]. Lakin apanlan tədqiqatlar nətidəsində məlum olur ki, vilayət rəhbərliyi yeni sənaye sahələrinin yaradılmasmda ikili mövqe tutmuşdular. Təəssüflə qeyd et- mək lazımdır ki, uzun illər Qarabağımızm, sonralar isə DQMV-nin mərkəzi olmuş Şuşada 1946-1950-ci illər ərzində bir ədəd də olsun müəssisə açılmamışdır. Xankəndində, Hadrudda, Xocavənddə, Ağdərədə, Əskəranda açılan yeni sənaye sahələri isə ermənilərin daha çox məskunlaşdıqlan ərazilərdə yaradılmışdır. Sənayedə müharibədən sonrakı birinci beşillik plan 4 il müddətində yerinə yetirildi. 1940-cı ilə nisbətən 1950-ci ildə Xankəndi sənayesinin ümumi məh- sulu 74 faizi ötüb keçdi. Belə ki, xam ipək istehsalı 22 faiz, ipək parça istehsalı 36 faiz, şərab istehsalı 50 faiz, konyak istehsalı 5 dəfə, yağ istehsalı 4,9 dəfə, yağlı pendir istehsalı 85 faiz, mebel istehsalı 6,8 dəfə, əhəng 10 faiz, kərpic 4,5 dəfə, kirəmit 12 faiz, ağae materiallan istehsalı 65 faiz, elektrik eneıjisi isteh- salı 3 dəfə artdı [9,10]. Xankəndi şəhərində fəaliyyət göstərən iri müəssisələr - Qarabağ ipək emalı müəssisəsi, Qarabağ Şərab Tresti, Yağ-pendir zavodu, Mebel fabriki, Qarabağ tikiş fabriki, Çörək fabriki və başqa müəssisələr- Azərbaycan hökuməti tərəfindən avadanlıqla təmin edilirdi. Nəticədə, istehsalın gücü artı- nldı, məhsullann çeşidləri genişləndirildi və keyfiyyəti yaxşılaşdmldı. 1950-1960-cı illərdə Azərbaycanda xalq təsərrüfatmı, o cümlədən, səna- yeni inkişaf etdirmək üçün V, VI, VII, VIII beşillik və yeddiillik (1959-1965) plan qəbul edilmişdir. Həmin planda sənayedə çətinliklər, onun aradan qaldı- rılması yollan, qarşıdakı vəzifələr müəyyən edilmişdir. Ən başlıca vəzifə kimi elektrik enerjisi istehsalınm artmlması, yeni sənaye sahələrinin yaradılması və inkişafi, xalq istehlakı mallan istehsal edən sənaye sahələrinin genişlən- dirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. DQMV-də çoxsahəli kənd təsərrüfatınm inkişafı, Xankəndi şəhərində əsasən kənd təsərrüfatı xammalı emal edən sənayenin inkişafma şərait yarat- mışdır. XX yüzilliyin 50-60-cı illərində Xankəndi şəhərində yüngül və ye- yinti sənayesi, ipəkçilik, şərabçılıq, ağac emalı, mebel, süd emalı müəssisə- ləri, elektrotexnika, tikinti materiallan kombinatı, istehsalat kombinatı, Şərq musiqi alətləri fabriki və başqa müəssisələr fəaliyyət göstərirdi [43]. İpəkçilik Qarabağ əhalisinin qədim sənəti olmuşdur. İstər çar Rusiyası dövründə, istərsə də sovet hakimiyyəti illərində Mərkəz, Azərbaycanda ipək- çiliyin inkişafma xüsusi diqqət yetirirdi. Çünki ipək parça həm xarici bazar- larda baha qiymətə satılırdı, həm də Rusiya ərazisində ipəyə böyük tələbat var idi. Bütün bunları nəzərə alan Azərbaycan hökuməti mərkəzin göstərişi ilə «ipəkçiliyin inkişafı üçün tədbirlər planx» işləyib hazırladı. Həmin planda göstərilirdi: XX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycan ərazisində ipəkçiliyi inki- şaf etdirmək məqsədilə əwəlki dövrlə müqayisədə qoyulan vəsaitin miqda- rmı 2 dəfə artırmaq, müəssisələrin xammala olan tələbatmı ödəmək, ipək emalı müəssisələrinin texniki səviyyəsini yüksəltmək, yeni toxuculuq kombinatlan yaratmaq, idarə sistemini təkmilləşdirmək və məhsulun maya dəyərini aşağı salmaq məqsədilə elmin son nailiyyətlərindən istifadə etmək, məhsullann keyfiyyətini və növlərini təkmilləşdirməklə məhsulun istehsalmı artırmaq. Xankəndi şəhərində ipək emalı müəssisələrinin xammala olan tələbatım ödəmək üçün 1950-1960-cı illərdə barama istehsalı 1940-cı illə müqayisədə təxminən 70 faiz artdı [24, s.94]. Xankəndi şəhərində 1950-ci ildə Kiyev mütəxəssislərinin layihəsi əsa- sında ipək emalı fabriki tikilməyə başlamış və 1953-cü ildə başa çatdırılmış- dır [13]. 1959—1965-ci illərdə Xankəndi ipək emalı müəssisələrinin sexləri yenidən qurularaq modemləşdirilmiş, onların mükəmməl avadanlıq və cihaz- larla təchiz olunması işi davam etdirilmişdir. Sexlərdə Bakı, Moskva, Lenin- qrad, Kuybışev, Tibilisi müəssisələrinin buraxdıqlan ən yeni dəzgahlar quraşdırılmışdır. Toxuculuq sənayesinin yeni korpusunda isə Çexoslovakiya- da istehsal edilmiş «jakkard» dəzgahlan işləyirdi [18]. 1950-1960-cı illərdə Xankəndi şəhərində İpək emalı müəssisələrində ix- tisaslı kadrlann sayında artım müşahidə edilmişdir. Belə ki, 1945-ci ildə burada 1 mühəndis, 16 texnik və texnoloq mütəxəssis işləyirdisə, 1970-ci ildə mühəndis- lərin sayı 100-ə çatırdı [29, i.95, v.94]. Həmin mütəxəssislər ipək sənayesini inkişaf etdirmək məqsədilə yeni səmərələşdirici təkliflər irəli sürür, avtomat- laşdırma, mexanikləşdirmə, yeni avadanlığın mənimsənilməsi işini uğurla davam etdirirdilər. Məsələn, 1960-cı ildə müəssisələrdə 48 baramaaçma avto- matı quraşdırıldı ki, bu qurğu məhsuldarlığı 25 faiz yüksəltdi [154]. Həmçinin yeni tətbiq edilmiş dəzgahlar nəticəsində barama tullantılarmm təkrar istehsalı ilə itkisiz və yiiksək keyfıyyətli məhsul əldə etmək mümkün oldu. 1960-cı ildə Xankəndi şəhərində fəaliyyət göstərən Qarabağ İpək Kom- binatınm ipəkburma sexində əlavə olaraq yeni 28 ipəkeşmə, 25 ipəksanyan dəzgah quraşdmldı. 1965-ci ildə ipək parça istehsaİ olunan sexdə isə 72 me- xaniki, 123 avtomatik dəzgahlan, 8 makara və 11 çillə maşmları quraşdmlıb işə salındı. Yeni yaradılmış fabrikdə isə 569 müxtəlif nişanlı parça dəzgähı, 25 çillə və makara, 2 şlixtləmə (sap yapışdıran) maşın quraşdmldı. 1945- 1960-cı illərdə Qarabağ İpək Kombinatında 46 maşın, 817 dəzgah quraşdı- rıldı [29, i.95, v.15]. Yeni avadanlıq və dəzgahlarm işə salmması böyük sə- mərə vermiş, xam ipək istehsalmda iri həcmli artım müşahidə edilmişdir. Belə ki, 1970-ci ildə 1 kombinatda istehsal edilən məhsulun həcmi 1914-cü ildə Qarabağm 36 fabrikində istehsal olunan məhsulun həcminə bərabər idi [18]. 1970-ci ildə yeni dəzgahlann quraşdmlması hesabına parça istehsalı artaraq 1 gündə 36 min metrə çatdı. Parçalar müxtəlif adlarlä - krepdeşin, zeps, atlaz, şotlandka, damasse, alpak və başqa ad altmda istehsal olunurdu. XX yüzilliyin 50-60-cı illərində Xankəndi şəhərində ipək emalı müəssi- səsi xam ipək, rənglənmiş parça, ipək sap istehsal edirdi. İstehsal olunmuş xam ipəyin bir hissəsi Moskvaya göndərilir və istehsal prosesi axıra çatdırı- laraq xarici dövrlərə, o cümlədən Yaponiya, İtaliya, Macarıstan və başqa dövlətlərə ixrac edilirdi. Xam ipəyin bir hissəsi isə xarici dövlətlərə birbaşa göndərilirdi. Qarabağ İpək Kombinatında istehsal olunan rəngsiz xam parça isə Şəki ipək emalı müəssisəsinə gətirilərək rənglənir və satışa buraxılırdı. Xankəndi ipək emalı sənayesinin texniki səviyyəsinin təkmilləşdirilməsi və avtomatlaşdmlması nəticəsində 1952-ci ilə nisbətən 1968-ci ildə boş dayanma hallan 2,6 dəfə təxirə salmmışdı. Nəticədə hər bir fəhlənin orta aylıq istehsal həcmində sıçrayışlı inkişaf baş vermişdi [18]. Xankəndi ipək emalı müəssisələrində çoxdəzgahçılıq hərəkatı genişlənmiş, məhsul istehsalınm həcmi artmışdır. Ona görə də hər bir fəhlənin orta aylıq əməkhaqqı 1958-ci ildə artaraq 200 manatı keçmişdir. 1968-ci ildə isə istehsalm həcmində 115 faiz artım müşahidə edilmişdir ki, bunun da nəticəsində fəhlələrin əmək haqqı 1958-ci ilə nisbətən 112 faiz qalxmışdır. Dövlətimizin bölgəyə dərin qayğı- sınm nəticəsi olaraq Xankəndi ipək emalı sənayesinin texnikaya, xammal və avadanlığa olan tələbatı tamamilə ödənilmiş və məhsulun istehsalı artaraq keyfiyyəti yaxşılaşmışdır. Təkcə 1966—1967-ci illərdə Qarabağ İpək Kombi- natında 1 milyon 765 min manatlıq məhsul istehsal edilmişdir. 1961-ci ildə hazır məhsul istehsalmm həcmi 1913-cü ildəkindən 6 dəfə, 1940-cı ildəkin- dən 7 dəfə çox artmışdır [11, s. 117]. XX yüzilliyin 60-cı illərində DQMV-nin ipək emalı sənayesində İpək parça istehsalı 4 dəfə artmışdır. Ümumrespublika üzrə isə sənaye məhsulu istehsalmda 94 faiz artım müşahidə edilmişdir. 1964-cü ildən Qarabağ İpək Kombinatında yeni məhsul növü, süni lifdən ipək parça istehsalı mənimsənilmiş və 1965-ci ildə 5 milyon metr parça istehsal edilmişdir [24, s.197]. 1970-ci ilin məlumatına görə Xankəndi İpək emalı müəssisələrində 3 min nəfər fəhlə və qulluqçu işləyirdi. Kombinat həmişə qəbul edilmiş perspektiv və cari planları qısa müddətdə yerinə yetirirdi. Təkcə 1966—1968-ci il planını 5 ay tez, beşillikplanı isə 4 il 2 aya yerinə yetirmişlər. Sözsüz ki, bütün bunlar əmək haqqma öz müsbət təsirini göstərirdi. Belə ki, 1970-ci ildə fəhlə və qulluqçulann əmək haqqı 1940-cı illə müqayisədə 2,7 dəfə, 1958-ci illə müqayisədə isə 84 faiz artmışdır [25, s.271]. Dövlətimizin bölgəyə dərin qayğısmı yuxarıdakı faktlan nəzərdən keçir- məklə aydm görmək olur. Lakin DQMV-də işləyən ipək emalı müəssisələri və onlann fıliallannın yerləşdiyi ərazilərin adlanm nəzərdən keçirərkən məlum olur ki, həmin sənaye mərkəzləri ermənilərin daha çox cəmləşdiyi ərazilərdə tikilmişdir. Dağlıq Qarabağm erməni rəhbərliyinin məqsədi ermənilərin yaşa- dıqlan ərazinin sosial-iqtisadi inkişafım təmin etmək və əhalinin süni artı- mma nail olmaq olmuşdursa, digər məqsədləri azərbaycanhlarm yaşadıqları ərazilərə baxımsızlıq göstərməklə əhalinin süni surətdə köçürülməsinə və ermənilərin say çoxluğunu yaratmağa nail olmaq idi. Ermənilər bu məsələni əwəlcədən planlaşdırılmış şəkildə «DQMV-nin Qanunu»na daxil edərək hazırlamışdılar. Belə ki, həmin «Qanun»un 19 və 20-ci maddələrinin 1-ci bəndlərində göstərilir ki, «DQMV XDS-i Vilayət tabeliyindəki sənaye müəs- sisələri və birliklərə rəhbərlik etməklə onlarm yerləşdirilməsi və tikintisinə nəzarət edir [6]. Əlbəttə, belə bir «nəzarətin» necə apanlması göz qabağmdadır. Azərbaycan SSR-in Xankəndi şəhəri çoxsahəli sənayeyə malikdir. Şə- hərdə sənayenin 15 növü xüsusi olaraq inkişaf etmişdir [24, s.54]. Xankəndi- nin ümumi sənaye məhsullarının 60 faizini yeyinti sənayesi verirdi. Yeyinti sənayesi istehsal həcminə görə Xankəndində birinci yerdə dayamrdı. Xan- kəndi şəhərində yeyinti sənayesi əsas etibarilə yerli xammalla işləyirdi. Bu- rada yeyinti sənayesinin aparıcı sahəsi şərabçılıq olmuşdur. Azərbaycan hö- kuməti Xankəndi şəhərində şərabçılığı sənaye əsasmda qurmuşdur. Dövləti- miz Xankəndi şəhərində şərabçılıq sənayesinin inkişaf etdirmək üçün ilk növbədə zavodlann texniki səviyyəsini yüksəltməyi qərara almışdı. 1955-ci ildə xarici dövlətlərdən alman yeni dəzgahlar Xankəndi şərab emalı zavod- larında quraşdmlırdı [9, s.26]. Xammala olan tələbatı ödəmək məqsədilə üzüm əkini sahəsi genişlən- dirildi və üzüm istehsalmda yüksək artım müşahidə edildi. 1940-cı illə müqa- yisədə 1970-ci ildə şərab və konyak istehsali təxminən 5,2 dəfə artmışdır. 1970-ci ildə Qarabağ Şərabçılıq Tresti ümumi sənaye məhsullannm 34 faizini verirdi [13]. Qarabağ Şərab Trestinin məhsullanna təkcə keçmiş SSRİ məkanmda deyil xarici dövlətlərdə də böyük tələbat vardır. 1958-ci ildə Budapeşt ümum- dünya sərgisində «Qırmızı Martuni» süfrə şərabı gümüş medala layiq görül- müşdür. DQMV-də istehsal olunan «Qarabağ», «Qırmızı Martuni», «Xin- doqni», «Çəhrayı Qişi», «Qarakənd», «Ağ Martuni», «Cartar» markalı yüksək keyfiyyətli şətablan, habelə müxtəlif növ konyakları hər yerdə şöhrət qazanmışdır. Macanstanla imzalanmış müqaviləyə əsasən hər il Qarabağ Şə- rab Trestindən 120 min dekalitr məhsul ixrac olunurdu [11, s.l 15]. Həmçinin Trestin məhsulları Çexoslovakiya dövlətinə də göndərilirdi. Onu da qeyd edək ki, 1968-ci ildə Qarabağ Şərab Trestinin ehtiyat pul vəsaiti 1965-ci ilə nisbətən 36 faiz artmışdı. Bu artım Qarabağ İpək Kombinatmda 20 faiz, Yağ- pendir zavodunda 6 faiz, Tikiş fabrikində 9 faiz, Elektro zavodda 16 faiz olmuşdur. Bəhs etdiyimiz illərdə əmək məhsuldarhğı isə Qarabağ Şərab Trestində 150 faizə çatmışdır [29, i.95, v.23]. Qarabağın bol xammala malik olması burada xalçaçılığm inkişafı üçün şərait yaratmışdır. Gəbə, kilim, xalı toxumaq Qarabağ qadınlannm qədim sənəti olmuş və həmin sənətin sirləri qorunub saxlamlaraq XX yüzillik ərzində intişar etmişdir. Bəhs etdiyimiz dövrlərdə Daşbulaq və Tağlar kəndlərində xalçaçılıq fab- rikinin 2 fllialı yaradıldı. Həmin müəssisələrin hər birində 60 nəfər qadm işləyirdi. Dövlətimizin bölgəyə dərin qayğısı nəticəsində burada istehsal gün- dən-günƏ təkmilləşir və genişlənirdi. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, 1970-ci ildə Qarabağ Xalçaçılıq fabrikinin buraxdığı məhsullann 85 faizi keyfiyyət nişamna layiq görülmüşdür. Orijinal və gözəl naxışları, əla yaradı- cılıq üslubu, müstəsna dərəcədə davamlılığı, naxış incəliyi, rəng zənginliyi, süjetli kompözisiyası Xankəndi şəhərində istehsal olunan xalçalara dünya bazarmda, müxtəlif beynəlxalq sərgilərdə böjöik müvəffəqiyyət qazandır- mışdır. Xankəndində istehsal olunan xalçalara keçmiş SSRİ məkanında, İngil- tərədə, İtaliyada, İsveçdə, Danimarkada, Misir Ərəb Respublikasmda böyük maraq göstərilir və bazarlarda həvəslə alımrdı. DQMV xalçaçıları 1970-ci ildə 2000 kvadrat metrlik xalça toxumuşdular. Dövlətə nəzərdə tutulduğun- dan 10 min manatdan artıq məhsul satılmışdır [12. s.42]. Xankəndi şəhərində yerli xammala əsaslanan və inkişaf etmiş sənaye sa- hələrindən biri də tikinti materialları sənayesidir. Buraya ağackəsən, ağac emalı (taxta-şalban), kərpic, kirəmit, əhəng daşı, daşyonan sexlər daxil idi. 1950-1960-cı illər ərzində Azərbaycan hökuməti Xankəndi şəhərində tikinti materiallan sənayesini inkişaf etdirmək məqsədilə bölgəyə 12 mütə- xəssis göndərdi. Həmçinin xarici dövlətlərdən alınan kəsici və yonucu dəz- gahlar, alətlər, yük maşınları verildi. Ayrılan vəsaitin həcmi artınldı. Nəticə- də asfalt-beton zavodu 1966-cı ildə 25 min manatlıq, meşə sənayesi 104 min manatlıq gəlirlə işləmişdir [24, s.55]. Əmək məhsuldarhğınm inkişaf tempi 1962-ci illə müqayisədə 1965-ci ildə 150% artmışdır [9, s.26]. Bəhs etdiyimiz illərdə Xankəndində yaradılmış beton zavodu ildə tənəkləri qaldırmaq üçün 3000 kubmetr dəmir-beton sütunlar hazırlayırdı [9, s.26]. 1970-ci ildə isə həmin göstərici 3 dəfədən çox artdı. Xankəndi kombinatımn buraxdığı mər- mər bloklarmdan təkcə DQMV-nin ərazilərində deyil Bakı, Moskva, Kiyev, Daşkənd və başqa şəhərlərdə də geniş istifadə oluııurdu. Kombinatm daş karxanalarmda 5-6 çeşiddə əla növ mərmər məmulatı buraxılırdı ki, bu da keçmiş SSRİ-nin 160-dan çox şəhər və rayonlarına göndərilirdi [11, s. 112]. Kombinat mişar daşı, kərpic, üzlük tavalar da istehsal edirdi. Ağdərə rayonu- nun Vənkli sənaye kombinatmm istehsal etdiyi dəyirman daşları Sovet İttifa- qınm bir çox respublikalarma göndərilirdi. Ninki kəndində istehsal olunan kərpic-kirəmit məhsullarma isə dünya bazannda böyük ehtiyac var idi. Ara- çazorda fəaliyyət göstərən kombinatda isə çirkli sulan təmizləyən daşlar ha- zırlayırdılar. Kombinatm hazırladığı materiallar təkcə ittifaq ərazisində deyil İran və Türkiyə bazarlarmda da satıhrdı. Yerli xammala əsaslanaraq gəlirlə işləyən tikinti materiallan sənayesində istehsahn həcmi ildən-ilə artırdı. Tədqiqatlardan məlum olur ki, 1950-ci illə müqayisədə 1970-ci ildə tax- ta-şalban istehsah 9 dəfə, əhəng istehsalı 5,3 dəfə, kərpic 2 dəfə, kirəmit 25%, yonulmuş daş 30%, mebel istehsah 10 dəfədən çox artdı [23, s.90]. XX yüzilliyin 50-60-cı illərində Dağlıq Qarabağ sənayesində Xankəndi elektrotexnika zavodu mühüm yer tuturdu. Həmin zavod əwəlcə Bakı elektrik maşmqayırma zavodunun fılialı kimi fəaliyyət göstərirdi. Bakı elektrik maşmqa- yırma zavodunun vəsaiti hesabma 50-ci illərin sonlannda tikilməyə başlayan za- vod 1962-ci ildə istifadəyə verilmişdi [8, s.40]. İlk illərdə zavod 212 min manat- lıq məhsul buraxmış və sonrakı dövrlərdə bu rəqəm bir neçə dəfə artmışdır. Mə- sələn, 1965-ci ildə zavodda 1 milyon manatlıq məhsul istehsal olunmuşdursa, 1970-ci ildə istehsal həcmi 7 milyon 550 min manata çatmışdır [23, s.97]. Xan- kəndi elektrotexnika zavodunun DQMV-nin ümumi sənaye məhsullan istehsalm- da yeri 1967-ci ildə 10,9% olmuşdursa, 1970-ci ildə 14,5%-ə qədər qalxıruşdır [21]. Zavodda əmək məhsuldarhğı 60-cı illərdə 4 dəfədən çox artmışdır. Xankəndi elektrotexnika məmulatlan zavodu lampa istehsah sahəsində ixtisaslaşdmlmışdır. Zavodun istehsal etdiyi məhsullar təkcə Azərbaycan ərazisində deyil, o cümlədən ittifaq miqyasaıda və xarici dövlətlərdə istifadə edilirdı. Misir Ərəb Respublikası və Əfqanıstanda zavodun buraxdığı məhsullar böyük həvəslə alınırdı [13]. Bakı elektrik maşmqayıranlan vaxtaşm olaraq Xankəndinə ixtisaslı fəhlə və ustalar göndərirdilər. Təsadüfi deyildir ki, Xankəndində istehsal olunan yüksək keyfıy- yətli lüminessent lampalan Leypsik yarmarkasmda böyük müvəffəqiyyətlə nü- mayiş etdirilmişdir. Müəssisənin inkişafı çox sürətlə getmişdir. Təkcə 1970-ci ildə 477000 ədəd lampa istehsal oluxımuşdur. Bu əwəlki ildən 35% çox idi [15, s. 176]. Xankəndi şəhərindəki əsas sənaye sahələrindən olan yağ-pendir və çörək zavodları da yerli xammala əsaslamrdı. Bölgədə mal-qaranın saymın artması və cinsinin yaxşılaşması, dövlətə taxıl tədarükü satışmm ildən-ilə genişlən- n:əsi, müxtəlif çeşidli xm məmulatlannm, mal-qara yağımn, pendir və yağlı brmza istehsalımn da artmasma şərait yaratdı. Belə ki, 1950-ci illə müqayisədə 1970-ci ildə Xankəndi yağ pendir və çö- rək zavodlannda, mal-qara yağı istehsalı 8,8 dəfə, pendir və yağlı bnnza istehsalı 4,1 dəfə, çörək məmulatlan isə təxminən 2 dəfə artdı [20, s.332]. Bəhs olunan dövrdə Xankəndi şəhərində sənayenin başqa sahələri Məişət xidməti idarəsi, Yerli sənaye müəssisəsi, Nəşriyyat, Ərzaq məhsullan müəs- sisəsi, Asfalt-beton zavodu, 9 saylı Tikinti tresti də fəaliyyət göstərirdi. Xan- kəndindəki Yerli sənaye müəssisəsi 4 kombinatı - Şuşa, Vənikli, Ağdərə və Hadrut kombinatlanm özünə birləşdirdi [11, s. 113]. Həmin sənaye müəssisə- ləri sırf yerli sənayeyə əsaslanaraq getdikcə inkişaf edib daha da möhkəmlənirdi. XX yüzilliyin 50-60-cı illərində Azərbaycanda energetika sənayesi sahə- sində çox böyük nailiyyətlər əldə edildi. 50-ci illərin ortalannda Ağdam-Xari- kəndi yüksək voltlu elektrik xətti çəkilib qurtardı. Mingəçevir SES-nin trubinlə- rində istehsal edilən elektrik eneıjisi bu magistral xətlə Dağlıq Qarabağın şəhər və kəndlərinə, sənaye müəssisələrinə və tikintilərinə, kolxoz və sovxozla- nna verildi. 1950-1960-cı illərdə Dağlıq Qarabağda elektrik enerjisi istehlakı təxminən 15 dəfə artmışdı. Belə ki, 1950-ci ildə bölgədə elektrik eneıjisi istehlakı 4 milyon 669 min kilovat, 1960-cı ildə 13 milyon 880 min kilovat idisə, 1970-ci ildə 70 milyon kilovata çatmışdı [8, s.44]. Onu da qeyd edək ki, 1970-ci ildə Naxçıvan MSSR-də 5 milyon kilovat elektrik enerjisindən istifadə edil- mişdir [23, s.92]. 1970-ci ildə, demək olar ki, DQMV-nin bütün ərazisində elektrikləşmə işi başa çatmışdır. Belə ki, 1950-ci ildə ərazinin yalmz 12%-i, 1960-cı ildə 55%-i, 1965-ci ildə 80%-i elektrik eneıjisindən istifadə edirdisə, 1970-ci ildə ərazinin 99,5%-i elektrikdən istifadə etməyə başladı [23, s.92]. Apanlan tədqiqatlar nəticəsində məlum olur ki, elektrikləşməyən həmin 0,5% azərbaycanlılar yaşayan kəndlərin payına düşmüşdür. Eyni zamanda azərbay- canlılar yaşayan kəndlərə işıq fasilələrlə verilir, sıradan çıxan elektrik nizam- layıcılan, süni sürətdə ləngidilir və aylarla verilmirdi. Sənədləşmədə isə həmin azərbaycanlılar yaşayan kəndlərin «elektrikləşdirildiyi» göstərilirdi. 1950-1960-cı illərdə Xankəndi sənayesi 4,2 dəfə, 1923-cü illə müqayi- sədə 1950-ci ildə 75%, 1960-cı ildə 135%, 1970-ci ildə 316%» artmışdır [653]. Bəhs etdiyimiz illərdə Xankəndi şəhərində sənayenin bir qolxmu təşkil edən sənətkarlıq da mövcud olmuşdur. Burada yun emalı, boyaqçıhq, xalça- çılıq, şərabçılıq, dərziçilik, papaqçılıq, kürkçülük, daşişləmə kimi qədim sə- nət sahələri fəaliyyət göstərirdi. Qədim yaşayış məskəni olan Şuşa şəhərində sənətkarlıq xüsusi olaraq inkişaf etmiş və keçmiş ənənəvi xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır. Təsadüfi deyildir ki, son dövrlərə qədər.Şuşa şəhəri özünün keçmiş sənətkarlıq adlarım - dəmirçi, boyaqçı, misgər, dərzi, pa- paqçı, başmaqçı və başqa məhəllə adlanm qoruyub saxlamışdı. Ümumiyyətlə, 60-cı illərdə Azərbaycanda ümumi sənaye məhsulu isteh- salı 94 faiz artmışdır. Həmin dövrdə bu göstərici Xankəndi şəhərində 181 faizə çatırdı. Bu yüksək göstəricinin ən başlıca amili Azərbaycan rəhbərliyinin Xankəndinə göstərdiyi qayğmın nəticəsi idi. Təkcə 1946-1960-cı illərdə Azərbaycan hökumətinin Xankəndi şəhərində sənayenin inkişafına qoyduğu vəsait 20 dəfə artmışdı [20]. Şəhərin sənayesi ixtisaslı kadr, dəzgah və ava- danlıqla, xammalla tam təmin edilmişdir. Xankəndi şəhərinin sənayesi özünün çoxsahəliliyi ilə fərqlənirdi. Burada is- tehsal olunan sənaye məhsullan dünyanın bir çox ölkələrinə ixrac edilirdi. Lakin 1945-1960-cı illərdə Xankəndi şəhərində sənayenin inkişafina baxmayaraq, zid- diyyətli anlar da mövcud olmuşdur. Belə ki, müəssisələrdə dövlət intizamının po- zulması, köhnə müəssisələrin yenidən qurulması prosesinin ləngiməsi, Dağlıq Qarabağın erməni rəhbərlərinin ciddi nöqsanlan, onlann məhsulun keyfıyyətinə yox, kəmiyyətinə fikir verməsi, rəhbərliyin inzibati amirlik metodlan, müəssisə- lərdə işləyən az-çox azərbaycanlı fəhlələrə ögey münasibət, sənaye müəssisələ- rinin yerləşdirilməsində hökm sürən volyuntarizm və azərbaycanlılar yaşayan kənd- lərin bu siyahıdan çıxanlması və başqa bu kimi mənfi hallar müşahidə edilmişdir. Beləliklə, 1945-1960-cı illərdə ziddiyyətli və qeyri-sabit də olsa, Xan- kəndi şəhərində yeni sərvaye sahəSəri əmələ gəldi və bununla da işsizlik prob- lemi aradan götürülməklə istehsal xeyli artdı. Mərkəz isə öz iqtisadi təməlini möhkəmləndirmək üçün Azərbaycanı öz xammal bazasına çevirməklə yeraltı və yerüstü sərvətlərimizin talan edilməsini daha da sürətləndirdi. İstehsal olunatı sərvaye məhsulları Rusiyaya və Ermənistana daşmırdı. Yüklə 299,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|