Азад нябийев


Фаллар.  Мярасим  фолклору  иля  баьлы  йараныб  маэик  йарадыъылыг  яняняляриня ясасланан кичик жанрлардан бири дя Фаллардыр



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə29/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   53

Фаллар.  Мярасим  фолклору  иля  баьлы  йараныб  маэик  йарадыъылыг 

яняняляриня ясасланан кичик жанрлардан бири дя Фаллардыр



Фал щяйат факты вя щадисясини мцяййян елементляр, хцсусиййятляр, 

 

297


щаллар вя кейфиййятляр ясасында габагъадан мцяййян етмяк ясасында 

йараныр.  Фалын  юзцня  мяхсус  тюряниш  модели,  дахили  структуру  вя 

юйрянилмяси  методу  вардыр.  Бир  жанр  кими  о  синкретик  сяъиййялидир. 

Тядгиги  тяк  фолклоршцнаслыьын  дейил,  бир  сыра  диэяр  елмлярин,  о 

ъцмлядян  етнографийа,  етнопсихолоэийа,  парапсихолоэийа  вя  башга 

елмлярин говшаьында юйрянилмялидир. 

Узун мцддят фаллара йанлыш мцнасибят бяслянмишдир. Фалын дини 

тясяввцрлярля  ейниляшдирилмяси,  йаланчы  фалчыларын,  фалабахмаларын, 

хцсусян гарачы фалабахма янянясинин мейдана эялмяси фалын щягиги 

мащиййятини арха плана кечирмиш, инанъ, етигад, габагъадан йозма, 

яйанолма,  щцруфиляр  ичярисиндя  эениш  йайылмыш  нюгтя,  рягям,  хятт  вя 

шякил системиня ясасланан реал фалабахманын елми шярщи тядгигатдан 

кянарда галмышдыр. 

Гядим халдейляр вя йящудиляр арасында щярфлярин ики мяналыьы иля 

мяшьул олан сещркарлыг эениш йайылмышдыр. Бизим ерадан 300 ил яввял 

щярфлярдян рягям кими дя истифадя етмишляр. Щцруфиляр ися щярф, нюгтя 

вя рягямляр ясасында шярти мяналар – хцсуси мяна ифадя едян нюгтя, 

хятт вя хятляр системи йаратмышлар. Онлар юз эизли фикирлярини щямин сис-

темляр – шифрляр васитясиля ифадя едир, онларын ачылмасыны ися щцруфиляр – 

“фаллар”, “фал ачмалар” щесаб едирдиляр. 

Мцяййян  рямзи  мяналар  ифадя  едян  нюгтя,  щярф,  хятляр  вя 

шякилляр  илкин  фалабахманын  ясасыны  гоймуш,  щцруфиляр  дя  юз  шярти 

системлярини,  ишарялярини  бу  рямзлярдян  эютцрмцшляр.  Мясялян,  рямзи 

ишаряляр ичярисиндя хачшякилли ишаряляр (Х) уьурсузлуг, цзц эцлян гадын 

шякли шяр, бяд, цзц эцлян киши рясми хейир рямзи, уьур яламятляри вя с. 

олмушдур. 

Фолклоршцнаслыгда  фал  щаггында,  онун  фолклор  жанрлары 

ичярисиндяки  йери  барядя  аз  йазылмышдыр (47, 23). Бир  сыра  щалларда 

фалы  мцстягил  жанр  кими  йох,  етнографийа  тяркибиндя  тящлиля  ъялб 

етмишляр. 

Азярбайъан 

фолклоршцнаслыьында 

фал 


щаггында 

Й.В.Чямянзяминлинин,  М.Щ.Тящмасибин,  Б.Абдуллайевин  вя  б. 

мцлащизяляри  олмушдур.  Азярбайъан  фолклоршцнаслыьында  бязян 

вясфи-щалын  фалла  ейниляшдирилмяси  мейлляри  олса  да,  сон  вахтларда 

фала мцстягил жанр кими йанашма нязяря чарпыр (45, 21). 

Фаллар  гядим  халгларын шифащи  йарадыъылыьында  эениш  йайылмышдыр. 

Йящудиляр, халдейляр, ярябляр, чинлиляр, йунанлар щяля гядимлярдян илкин 

фалларыны  йаратмышлар.  Бу  фалларда  илкин  мцшащидяляр  ясас  хцсусиййят 

олмушдур.  Хятлярин  уйьун  эялмяси,  дцзэцн  говушмасы  сайясиндя 

инанълар  тясдиглянмиш  вя  фал  йаранмышдыр.  Бир  чох  халгларда  охшар 



 

298


вариантларда йайылан фаллардан бир белядир: Эюзлярини йумуб цряйиндя 

бир  арзу  тутан  адам  ики  ялинин  шящадят  бармаьыны  бир-бириня 

йахынлашдырыр. Бармаглар бир-бириня туш эялярся, арзу щяйата кечяр, йан 

кечярся арзу баш тутмур. Йахуд Новруз габаьы тут, армуд вя башга 

аьаълардан  йеллянъяк  асар,  йахын  адамлар  бу  йеллянъякдя  йелляняр-

диляр. Ким истясяйди цряйиндя бир арзу тутуб йеллянъийи вар эцъц иля иряли 

итялярди.  Йеллянъяк  сцрятини  азалтмадан  цч  вя  йа  йедди  дяфя  щярякят 

етсяйди  арзу  щяйата  кечярди,  тез  дайанардыса,  демяк,  арзу  щяйата 

кечмязди (16, 21). 

Илкин  фаллар  групуна  дахил  олан  фаллардан  бири  дя  эюзц  йумуб 

мцяййян  оту  вя  йа  нюмрялянмиш  йарпаьы  дярмяк  олмушду.  Цчэцл 

отун  щяр  йарпаьы  бир  арзу  иля  ялагяляндирилирди.  Эюзцнц  йумуб  ким 

онлардан  щансыны  чяксяйди,  арзусуна  говушарды.  Йарпагларын  бири, 

икиси уьурсузлуг рямзи щесаб едиля билярди. 

Фалабахманын  мцхтялиф  халгларда  бир-бириндян  фяргли  формалары 

вардыр:  одла  фалабахма  (приномантийа),  гушларын  учуш  истигамятляри 

ясасында фалабахма (арниомантийа), яллярин ичиндяки хятляр васитясиля 

фалабахма  (хиромантийа),  рягямлярля  фалабахма  (арифмомантийа), 

су иля фалабахма (щидромантийа) (5, 70). 

Башга  халгларда  олдуьу  кими,  тцрк  тайфалары  ичярисиндя  дя  щяля 

гядимлярдян  фалабахма  мювъуд  олмушдур.  Мцяййян  мярщялядя 

щярфляр,  нюгтяляр  вя  рягямляр  арасында  фалабахма  халг  ичярисиндя 

эениш йайылмышдыр. 

Шифащи 


йарадыъылыгда 

йайылмыш 

фаллары 

ашаьыдакы 

кими 

груплашдырмаг  олар:  Инанъларла  баьлы  фалабахма;  Су  иля  фалабахма; 



Улдузларла  фалабахма;  Нохудла  фалабахма;    Шякилля  фалабахма

Китабла фалабахма

Халг  арасында  фалабахмада  бир  сыра  башга  васитялярдян,  мясялян, 

дуздан,  отдан,  эцзэцдян,  кофедян  вя  с.  истифадя  едилир.  Лакин  онлар 

мцстягил  бюлэцляр  йаратмыр,  айры-айры  инанъ  вя  етигадларла  ялагядар 

олдуьунда тяснифатын биринъи бюлэцсцня дахил олур.   

Инанъларла  баьлы  фалабахма.  Инанъларла  баьлы  фалабахма  даща 

гядимдир.  Фалын  илк  нювляриндян  олан  бу  фалабахмада  мцяййян 

инанълар  ясас  эютцрцлцр. “Гапыпусма”  вя  йа  “Гулаьа  дайанма”да 

йахшы сюз уьур, пис сюз уьурсузлуг яламяти щесаб едилдийи кими, бир чох 

башга фалларда да ейни ъящят нязяря чарпыр. 

“Биринин кирпийи цзцня дцшяндя сорушурлар ки, цряйиндя бир арзу 

тут  вя  де  эюряк  кирпийин  щансы  цзцндядир?  Дцз  тапсан  цряйиндя 

тутдуьун  арзу  чин  олар”.  Йахуд: “Балыьыг  чанаг  сцмцйцнц  ики 



 

299


бармаьын  арасындан  атырлар.  Архасы  цстя  дцшярся  фалына  бахылан 

эялинин  гызы,  цзц  ашаьы  дцшярся  оьлу  олаъаьы  эюзлянилир”.  Эюрцндцйц 

кими,  фалын  мцяййянляшмясинин  башлыъа  яламяти  бурада  инанъдыр. 

Инанъ  ися  мцяййян  габагъадан  дуйма,  щисс  етмя,  даща  доьрусу 

психи дяркетя иля билаваситя баьлыдыр.  

Мцхтялиф яшйалар – эцзэц, дуз, мцхтялиф отлар, биткиляр васитясиля 

фалабахма 

да 


еркян 

инанъларла 

ялагядардыр. 

Дцшцнъядя 

мющкямлянян  инанъ  бир  чох  мятндя  фалын  мцяййян  атрибутуна 

чеврилир.  Мясялян, “Илк  дяфя  йатылан  евдя  йастыьын  алтына  эцзэц 

гойулур.  Йатан  адам  йухуда  эяляъяк  бахтынын  неъя  кечяъяйини 

щямин  эцзэцдя  эюрцр”.  Дузла  баьлы  башга  бир  фалда  ися  психи  щал 

юндядир. “Бойлу  эялинин  башына  хялвятъя  бир  чимдик  дуз  тюкцб 

бахарлар. Яэяр о, яли иля цзцнц сыьалласа гызы, ялини чяняйя сцртся оьлу 

олар”. 

Бу  тип  фалларын  бир  чохунда  мцяййянляшмя  просеси  давам 



етмякдя  олуб  мцхтялиф  тясяввцрлярин  онларда  фала  чеврилмя  просеси 

еля бил там баша чатмамышдыр. 



Су  иля  фалабахма  да  гядим  фаллар  групуна  дахилдир.  Фалын 

йаранмасы  ещтимал  ки,  су  култу  иля  ялагядардыр.  Яксяр  фалларда 

инсанын арзусу су васитясиля щяйата кечир. Гядим тясяввцрлярдя су иля 

баьлы  йаранан  антропоморфик  Абан  вя  Нащид  образлары  тцрк 

тайфалары ичярисиндя су култунун эцълц олдуьуну тясдиг едир. Халгын 

шифащи  тяфяккцрцндя  су  тясяввцрляринин  мцхтялиф  нювляри  вардыр.  Су 

бязян  инсана  щяйат  верян  реад  бядии  образа,  бязян  мифик  анлайыша 

чеврилир. 

Дярйа  вя  йа  чайла  баьлы  су  култундан  ъянэавяр  атлар  тюряйир, 

кюпцклянян  чешмялярдян  гола  гцввят,  сяся  гцдрят  эялир,  щятта  кор 

эюзляр шяфа тапыр.  

Фалла баьлы тясяввцрлярдя бир “лал су” анлайышы да вардыр. Еркян 

тясяввцрлярдя бу, сяс ешитмяйян су, “тязя су” кими дя баша дцшцлцр. 

Фала  бахмаг  цчцн  су  эятирмяйя  эедян  габа  су  долдуранда  сясини 

чыхармамалыдыр.  Су  фалларынын  яксяриййятиня  беля  су  −  лал  су”  иля 

бахылыр. 

Су  иля  баьлы  тясяввцрляр  халг  арасында  мцхтялиф  эюрцшлярля  баьлы 

олмуш,  паклыг,  айдынлыг,  дцзлцк  етигадларындан  бящрялянмишдир.  Еля 

буна эюря дя онларын бир чоху су иля иъра олунур: “Щяр щансы адамын 

фалына  су  иля  бахмаг  цчцн  ишлянмямиш  бир  габ  (адятян  ъам) 

эютцрцлцр.  Орайа  йарым  стякан  су  тюкцлцр.  Фалабахан  цряйиндя 

фалына  бахдыьы  адамын  адыны  тутур.  Су  гарышдырылыр,  суйун  цзяриндя 

ямяля эялян лякяляр щямин адамын талейиндян хябяр верир. 


 

300


Даь шяклиндя олан лякяляр адамын узаг йола чыхаъаьыны эюстярир. 

Гуш шяклиндя олан лякяляр шад хябяр чатаъаьыны билдирир.  

Даиряви шякилдя олан лякяляр бяд хябяр вя йа эюз йашы билдирир. 

Суйун цзяри лякясиз олдугда – ачыг йол вя узун юмцр эюзлянилир” 

(13, 221). 

Суйун иштирак етдийи бцтцн фаллар су фалы щесаб едилир. Ийня, цзцк, 

бойунбаьы дяняси вя башга яшйалары суйа салмагла бахылан фалларда 

да  су  ясас  цнсцрдцр.  Су  фаллары  вахтиля  эениш  йайылмышдыр:  байрам 

эцнляриндя,  той  мярасимляриндя,  щяфтянин  уьурлу  эцнляририндя  беля 

фаллар  гурулур  вя  адамлар  суйун  васитясиля  талейин  бу  вя  йа  диэяр 

гцдрятляриндян хябяр тутмаьа тяшяббцс едирляр. 

Улдузлары  фалабахма  космогоник  тясяввцрлярля  ялагядардыр. 

Сяма  ъисимляринин  рямзляшдирилмяси  иля  баьлы  мцхтялиф  тясяввцрляр 

системи  йранмышдыр.  Улдуз  фаллары  да  юз  кюкц  етибариля  щямин 

эюрцшлярля ялагядардыр. 

Эцняш,  Ай,  улдузларла  баьлы  тясяввцрляр  бу  груп  фалларда  ясас 

эютцрцлцр.  Мясялян,  севдийин  адамын  сянин  щаггында  ня  фикирдя 

олдуьуну  билмяк  цчцн  “Йедди  улдуз  фал”ындан  истифадя  едирляр: 

Щяфтянин  уьурлу  эцнляриндя  (чяршянбя  ахшамы,  ъцмя  ахшамы) 

йатмаьа эедяркян эюйдя йедди улдуз сайырсан. Улдузлары сайандан 

сонра  данышмайыб  йатаьа  эирирсян.  Йухуда  севэилини  эюрцр,  онун 

сянин барядя фикирлярини юйрянирсян (18, 122). 

Халг  арасында  космогоник  фалларын  Айла  баьлы  нцмуняляри  дя 

вардыр. Мясялян: «Ай цчэцнлцк оланда цряйиндя бир арзу тут вя щамы 

йатандан  сонра  ейвана  чыхыб  Айа  бах.  Сонра  узаныб  йат.  Ики  эцн 

буну  тякрар  ет.  Цчцнъц  эцн  арзуйа  неъя  йетмяйин  мцмкцн 

олаъаьыны  вя  йа  бу  фикирдян  дашынмалы  олдуьуну  йухуда 

эюряъяксян». 

Улдуз  фалларынын  яксяриййяти  йуху  иля  ялагяляндирилир.  Бир  чох 

щалларда  фалын  башлыъа  шярти  олан  габагъадан  хябяр  тутма,  яйан 

олмалар  йуху  васитясиля  щяйата  кечир.  Бурада  фалла  йуху  арасында 

мцяййян  бянзярлик  нязяря  чарпыр.  Онларын  мцгайисяли  арашдырма 

зярурятини мейдана чыхарыр. 

Халг  арасында  улдузларын  щярякяти,  йер  дяйишмяси,  дцзцмц  иля 

баьлы  йаранмыш  фалларын  бюйцк  яксяриййяти  космогоник  тясявцрлярля 

баьлы  олмушдур.  Эцняш  вя  башга  сяма  ъисимляри  иля  баьлы  фаллар  бу 

гябилдян нисбятян азлыг тяшкил едир. 

Улдуз  фалларынын  бюйцк  щиссяси  Айла  ялагядардыр.  Бу  тип 

фалабахма щяля гядимдян мювъуд олмушдур. Щятта бязян лунатикляр 



 

301


бир  чох  щадисяляри  габагъадан  сюйлядикляриндян  онларын  бюйцк 

яксяриййяти фал ачмаьа мейл эюстярмиш, инсанын щяйаты, талейи иля баьлы 

мцяййян щадисялярядян фалачмаларла хябяр тута билмишляр.  

Космогоник фалларын бюйцк бир гисмини инсанларын он ики бцръля 

баьлы щяйатыны якс етлирян фал системляри тяшкил едир. Бу ися цмумиликдя 

мцстягил  бир  сащя  кими  фолклоршцнаслыгдан  айрылыб  юйрянилмя 

зярурятини  доьурур.  Еля  щямин  системляр  ичярисиндя  рягям,  ил,  тарих, 

йаш, юмцр вя с. кими мясяляляри ящатя едян нюгтя, рягям системляри дя 

вардыр  ки,  щцруфиляр  бу  системляри  шифлямякля  мараглы  фал  дцстурлары 

йаратмышлар.  Онларын  бир  чох  яламяти  бу  эцня  нохудла 

фалабахмаларда бизя эялиб чатмышдыр. 

Нохудла фалабахма орта ясрлярдян халг ичярисиндя даща мяшщур 

олмушдур.  Яслиндя  нохудла  ачылан  фаллар  нюгтяляр  вя  рягямляр 

системиня  ясасланыр  вя  юз  кюкц  етибары  иля  щцруфилик  эюрцшляри  иля 

баьлыдыр. 

Нохудла фалына бахылан цряйиндя бир арзу тутур. Бундан сонра 

41  нохуд  эютцрцлцр,  онлары  эюзяйары 3 щиссяйя  айырырлар.  Сонра  бир 

щиссясини  айырыб  эютцрцр  вя  ону  да  юз  нювбясиндя  ики  йеря  бюлцрляр. 

Йенидян  бюлцнмцш  бу  ики  щиссянин  бириндян  дюрд  нохуд  эютцрмяк 

лазымдыр. Щямин щиссядя галан нохудларын сайы ясасында ниййятин вя 

йа  арзунун  щяйата  кечиб-кечмяйяъяйини,  инсанын  йахын  вахтларда 

башына эяляъяйи щадися мцяййянляшдирилир. Бурада нохудларын сайы иля 

баьлы рягямляр вя онларын рямзи мяналары ясас эютцрцлцр. Рягямлярин 

рямзи  мяналары  щцруфилярин  рягямляря  вердикляри  мяналар  ясасында 

мцяййянляшдирилир. 

1 рягями (бир нохуд) – адамы узаг йола чыхаъаьыны билдирир. 

2  рягям  (ики  нохуд) - киминся  хябяр  эюзлядийини,  хябярин 

чатмамасына эюря дарыхдыьыны билдирир, хябяр эяляъякдир. 

3 рягями (цч нохуд) – шадлыг вя йа шад хябяр олаъаьыны билдирир. 

4  рягями  (дюрд  нохуд) – кядярли  щадися  иля  баьлы  бир  йыьынъаг, 

мяълис олаъаьыны билдирир. 

5  рягями  (беш  нохуд) – арзу  вя  йа  ниййятин,  нязярдя  тутулан 

мягсядин щяйата кечмядийини вя йа кечмяйяъяйини билдирир вя с. 

Фалачмаларда  хятт,  рягям  вя  нюгтя  системи  ян  дцзэцн  фал 

шярщяляриня ясас верир. Инсанын ялиндя вя алнындакы хятляр вя кясишмя 

нюгтяляри  инсан  щяйаты  вя  юмрц  барядя  ян  дцзэцн  прогнозлара 

апаран фаллар кими гядим фал китабларында мцщцм йер тутур. 

Нохудла  нюгтяляр  дцзялтмяк  вя  онлар  ясасында  фалабахма  да 

вардыр.  Бу  да  нюгтя  вя  рягям  системи  иля  баьлы  олуб  даща  гядим 

фалабахмалардан щесаб едилир. 


 

302


Шякилля (картла) фалабахма. Фалабахмаларын мараглы типляриндян 

бири  дя  шякилля  (картла)  фалабахмадыр.  Бу  тип  фалларла  бцрълярля  баьлы 

космогоник  тясяввцрлярля  йанашы  инсан  эюрцнцшцнцн  уьур  вя 

уьурсуз гцтбляри, алнын дарлыьы вя енлийи, чющрянин гурулушу вя с. ясас 

эютцрцлцр. 

Фалын бу нювц шякиллярля, хятлярля, мцяййян юлчцлярля фалабахма 

олуб халг арасында эениш йайылмышдыр. Бурада уьурлу мимикалар, саь 

вя сол профил шякилляр, гадын вя киши шякилляри мцяййян мяналар ифадя 

едир. Шякилля фалабахма эюзлярин мцхтялиф юлчцляри, гялибляри, айры-айры 

истигамятляря  йюнялмяляри,  алынын  енли  вя  дар  олмасы,  ялин  бюйцк  вя 

кичиклийи  мяналандырылыр,  бу  тутумлар  мцяййян  йозумлары  доьурур. 

Картла  фалабахмаларда  сюз  вя  мятнляр  аз  иштирак  едир.  Йалныз 

эюрцшлярин изащы вя шярти ясасында фал дцстурлары мцяййянляшдирилир.  

Китабла  фалабахма.  Фал  китабларында  фалабахмаларын  ян  гядим 

типи китабла фалабахма щесаб едилир. Сяма китаблары - Инъил, Тюврат вя 

Гурани-Кярим беля китабларын бариз нцмуняляри щесаб едилир. Бир сыра 

щалларда  дцрцст  фал  дцстурларынын  формалашмасында  шякиллярдян  

(рясмлярдян) истифадя даща уьурлу ачмалара ясас верир. Китабла фала 

бахманын Азярбайъанда мин илдян артыг тарихи вардыр. 

Фаллар  мярасим  дцнйасынын  гядим  олдуьу  гядяр  мараглы,  аз 

юйрянилмиш  жанрларындандыр.  Бурада  символик  тясявцрлярдян  тутмуш 

шаманист бахышлара гядяр мцхтялиф эюрцшляр якс олунмушдур. 

Фал  формулаларында  фолклор  елементляринин  ачыгланмасы  онларын 

йени-йени  хцсусиййятляринин  цзя  чыхмасына,  фалын  структур  тяркибинин 

юйрянилмясиндя мцяййян мярщяля олаъагдыр. 



Тцркячаряляр. Яэяр яфсун вя фалларда сюз вя сяс комплексляринин 

психикайа  тясири  жанрын  ясас  функсийаларындан  бири  кими  чыхыш  едирся, 

кичик  жанрларын  мараглы  типляриндян  бири  олан  тцркячаряляр  дя  халг 

тябиятя, битки аляминя, шяфа верян отлара вя чичякляря цз тутурду. Щяля 

гядимлярдян  халг  мцхтялиф  хястяликляря  сирли  щадися  кими  бахмыш, 

хястялийин,  юлцмцн  щягиги  мянасыны  дярк  едя  билмяся  дя,  заман 

кечдикъя  буна  гаршы  мцбаризя  апармаьа  тяшяббцс  эюстярмишдир. 

Мцхтялиф хястяликлярин саьалмасында халг лоьманлары тцркячарялярдян 

истифадя етмишдир. 

Тцркячаряляр  халг  тясяввцрляриндяки  гурулушуна  эюря  ики  ясас 

група айрылыр: садя тцркячаряляр; мцряккяб тцркячаряляр. 

Садя  тцркячаряляр  та  гядимдян  инанълара  ясасланмышдыр.  Халг 

тябабятиндя онларын бир чохунун изи галмагдадыр. 

«Сарылыг тутан адама гяфил шилля вуранда сарылыг хястялийи кечяр», 

«Горхан  адама  су  ичирдярляр»,  «Горхан  адамын  горхулуьуну 



 

303


алмаг  цчцн  оъаьын  диварына  ун  атарлар.  Нядян  горхубса,  шякили 

дивара дцшяр, горхулуьу кечиб кедяр» вя с.  

Тцркячарялярин  бу  типиндя  эюрцндцйц  кими,  инанълар,  айры-айры 

култлара  ситайиш  башлыъа  шярт  кими  нязяря  чарпыр.  Халг  тябабятинин 

сирляриня  йийяляндикъя  инсан  тябиятиндяки  айры-айры  биткилярин,  отларын 

мцалиъя  ящямиййятини  юйряндикъя,  инанъларла  халг  тябабяти 

чарпазлашмыш,  мцалиъя  ящямиййятли  отлардан  халг  истифадя  етмяйя 

башламышдыр. Инанъларла йанашы, айры-айры биткилярин, отларын мцалиъяви 

ящямиййяти ясас эютцрцлмцшдцр: «Дишин аьрыйанда бадбады тцстцсцнц 

йандырыб тцстцнц дишиня версян аьры кясяр», «Кюрпя ушаьын гусмасыны 

кясмяк  цчцн  дцйц  щялимини  гатыгла  гатышдырыб  верярляр», «Кялями 

йейиб (сящярляр) цстцндян сцд ичмяк вярям хястялийинин дярманыдыр», 

«Сойуг  дяйян  адамы  кечи  пийи  иля  овушдуруб,  зоьал  мцряббяси  иля 

чай  версян,  сойугдяймя  кечиб  эедяр», «Сяси  батмыш  адама  нохуд 

суйу  версян,  сяси  ачылар», «Гузугулаьы  мядя  гыъгырмасынын 

дярманыдыр», «Итбурну  бюйряк,  мядя  хястяликляриня,  ган  тязйигиня 

дярмандыр» вя с.  

Бцтцн  бунлар  яъдадларымызын  тябияти  юйрянмяк  мярщялясиндя 

айры-айры  отларын,  биткилярин,  чичяклярин  шяфавериъилик  хцсусиййятини 

юйряндийи, ондан бящряляндийи мярщялянин сынагларына сюйкянмяйин 

нятиъяси иди.   

Садя тцркячаряляр илкин сынаглара ясасланырды, бурада мцряккяб 

тяркибляр  иштирак  етмирди.  Дярман  гарышыглары  аз-аз  щалларда  тяклиф 

едилир,  сюзя,  инанъа,  тябиятин  зянэин  от  вя  чичяйиндян  илкин  истифадя 

йолу  иля  инсанлар  шяфа  тапырды.  Заман  кечдикъя  тябиятин  биткиляри  вя 

отларынын  бу  кярамятляри халг  арасында  эениш  йайылыр,  илк  лоьманлар, 

тябибляр  йараныр,  онлар  хястяликлярля  гаршы-гаршыйа  дуран  инсанларын 

даща аьыр хястяликлярини мцалиъя етмяйя чалышмышдылар. 



Мцряккяб тцркячаряляр мцхтялиф мялщямляр, гарышыглар ясасында 

щазырланан  мцалиъя  васитяляридир.  Бу  тцркячарялярдя  айры-айры  битки, 

йарпаг,  мцхтялиф  яшйалардан  истифадя  едилир.  Мясялян,  эюз  аьрысы 

«Гайнанмыш суйу мис габда ачыг щавада гойурлар ки, айаз дяйсин. 

Сонра эюзц онунла йуйанда аьры кечир». 

Мцряккяб тцркячарялярдя инанъларла йанашы, мцалиъя ящямиййятли 

мцхтялиф битки вя отлар да иштирак едир. Мцхтялиф зядядян сонра бязян 

адамларын  башы,  еля  бил  бузлайыр,  йайда  сойуг  шей  йейяндя  дя 

сойуглуг щисс еляйир, щямишя наращат олур, башдан еля бил ки, сяс эялир. 

Бу хястялийин тцркячаряси белядир: 

Кякликоту,  мяхмяряк,  пишикоту  (валерйанка).  Бир  дя  эиъиткяни 

(эязня) гайнадырлар, суйуна ун тюкцб хямир дцзялдирляр. Баша ъуна 



 

304


гойуб  цстцндян  щямин  хямири  чякирляр.  Бу,  башын  аьрысыны  кясир  вя 

хястялийи  саьалдыр.  Эязня  тиканлы  олдуьу  цчцн  ким  йанындан  кечся 

дейир: 

Эязня, эязня, вурма мяни, 



Баъымы верярям сяня       

Эюрцндцйц кими, инанъларын тцркячаря тяркибиндя юзцнямяхсус 

йери  вардыр.  Бу  хястядя  саьалмаьа  йюнялян  инанъы  мющкямлядир, 

тцркячарянин фяал бир елементи кими чыхыш едир. 

Гашынмайа  гаршы  ишлядилян  башга  тцркячарядя  ися: «Эюй  гозун 

габыьыны  язиб  ъунайа  йыьыб  щцндцр  бир  йердян  асырлар.  Язилмиш 

габыгдан  дамъылайан  мящлулу  гашынан  йеря  сцртцр  вя  гашынма 

кечир». 


Гызылъа,  гыздырма,  башаьрысы,  гарынаьрысы,  гол-гыч  сыныьы  вя  бир 

чох башга хястяликлярин мцалиъяси иля баьлы халг чохлу беля тцркячаря 

йаратмышдыр. 

«Су чякмиш, щовланмыш йараны мцалиъя етмяк цчцн щов чюпцнц 

йыьыб гайнадыр, сонра онун суйуна хямир гайырыр вя йаранын цстцня 

гойурлар.  Буну  эцндя  ики  дяфя  тякрар  етмякля  йараны  мцалиъя 

едирляр». 

Тцркячарялярин  ящатя  щцдуду  цмумиликдя  эениш  иди.  Бир  сыра 

гисмян йцнэцл щесаб едилян хястяликляр, сойугдяймяляр, дюйцш вя иш 

заманы алынан йаралар вя с. мцряккяб мярщялялярля мцалиъя едилярди. 

«Бяднязярдян  дцшян  йараны  беля  саьалдарлармыш:  щяйятдя 

сахланан тойуьун пютяйини хынавя шит йаьла гарышдырыб щямин йарайа 

сцртярлярмиш», «Илйарасы бу ъцр саьалдылар-эюйдашла йумуртанын сарысы 

гарышдырылыр.  Бир  парча  безин  арасына  йыьыб  йаранын  цстцня  гойулур. 

Бу,  эцндя 3 дяфя, 3 эцн  тякрар  едилир.  Дюрдцнъц  эцн  гойулмуш 

мялщям 9 эцн  галыр.  Бундан  сонра  йара  кютцкдян  дцшцр,  онун 

йериня  азъа  гайнадылмыш  кялям  гойулур.  Бунунла  да  йара  саьалыр» 

вя с. вя и.а. (13, 221). 

Ялбяття, индики шяраитдя халгын яски щяйаты иля баьлы тцркячаряляря 

мцасир  тябабятин  наилиййятляри  сявиййясиндян  бахмаг  вя  онлары  бир-

бириня гаршы гоймаг олмаз. Тцркячаряляр яъдадларымыз тябабятдян, 

тиб  хидмятиндян  мящрум  олдуглары,  юлцмля,  ъцрбяъцр  тящлцкяли 

хястяликлярля ялбяйаха олдуьу дюврдя йаратдыьы мцалиъя васитяляридир, 

онларда мцхтялиф тясяввцрлярин бирляшмяси дя бу бахымдан тябиидир. 

Башга  кичик  жанрлар  кими  тцркячарялярдя  дя  халгымызын  яски 

щяйат вя мяишят тярзи, йашамаг, юлцмя, хястяликляряэялиб эялмя язми 



 

305


юзцнц якс етдирмякдядир. Бу ися кечмишимиз, улу тарихимиз олдуьуна 

эюря бизим цчцн дяйярли вя ящямиййятлидир.  



Йаланлар.  Халг  йарадыъылыьынын  кичик  жанрларындан  бири  дя 

йаланлардыр.  Йаланларда  олмамыш  кичик  вя  йа  олмасы  нягл  едилян 



шякилдя  мцмкцн  олмайан  щадисяляр  сюйлянилир.  Наьылларда  вя  башга 

нцмунялярдя бязян кичик елемент кими чыхыш едир. Мясялян, «Эюйдян 

цч алма дцшдц» шяклиндя. 

Йаланларын  бир  гисми  халг  йарадыъылыьы  жанрларынын  тяркибиндя 

иштирак  етдийи  кими,  мцхтялиф  тяркиблярдян  кянара  чыхдыгда 

мцстягил жанр функсийасыны итирмир. Йыьъам, диггят чякян, тящкийя 

юлчц  вя  гялибляри  тяркибиндя  формалашан  там,  бцтюв  тяркиб  вя 

ващидлярдир.  Мясялян: «Гары  деди:  Чайдан  кечяндя  гурбаьадан 

горхуб,  цряк-эюбяйи  дцшцб,  дяли  олуб», «Иланла  Овчу  Пирим 

юпцшдцляр,  эюрцшдцляр,  айрылдылар», «Мящяммяд  гылынъыны  чайын 

габаьына  тутду,  чай  дайанды  вя  сонра  тярсиня  ахмаьа  башлады», 

«Кечял йаьышдан тута-тута эюйя чыхды» вя с. 

Йаланларын бир чоху узун мцддят наьылларын тяркиб щиссяси щесаб 

едилмишдир. Мялумдур ки, наьыл сцжетляриндя мцхтялиф йаланлар, щабеля 

гафийяли няср – сяъ формасында йайылан йаланлар, мясялян, «Щамам-

щамам  ичиндя,  хялбир  саман  ичиндя,  дявя  дялляклик  ейляр  кющня 

щамам ичиндя» вя йа «Аз эетди, цз эетди, дяря тяпя дцз эетди...» вя с. 

наьыл  сцжетини  тамамламаг,  ону  бядии  ъящятдян  зинятляндирмяк 

мягсядиня хидмят едир.  

Халг  арасында  йаланларын  чох  мцхтялиф  шякилляринин  йайылмасы, 

онларын  наьыл  вя  дастан  чярчивясиндян  чыхмасы,  бязи  щалларда  ися 

йалан ясасында, щятта мцстягил наьыл сцжетлярини йаранмасы эюстярир ки, 

онлар  халг  йарадыъылыьынын  мцстягил  кичик  жанрларындан  олмуш  вя 

заман  кечдикъя  унудулмайа,  парчаланмайа  мяруз  галмышдыр. 

Даща  гядим  мярасим  дцшцнъяси,  бир  сыра  щалларда  ися  инсанын  даща 

ирялидя эетмяк истякляри иля баьлы олан йаланлар мцяййян мягамларда 

еля наьылчылыгла йанашы йараныб инкишаф етмишдир. 

Халг арасында йаланларын мцхтялиф шякилляри йайылмышдыр. Онларын 

ичярисиндя нязмля дейилянляри дя вардыр: 

Аьаъ якдим Дашкянддя, 

Эюрдцм цч айлыг ушаг, 

Будаглары Дярбянддя; 

Тутуб девлярля гуршаг; 

 

Бабам бир кямянд атды, 



Няням йыхылды чайа, 

Илмяси Айа чатды» 

Суйу дашды щяр йана; 


 

306


 

Гарышга шыллаг атды, 

Милчяйи миндим, 

Дявянин буду батды; 

Аразы кечдим; 

 

Йабайнан довьа ичдим 



 

Защид намазын гылды, 

Бир Нясирям, бир Мяммяд 

Шащ тахтындан йыхылды. 

    

 

   Нясир, 



    

 

 



     Дам-баъадан йел ясир. (13, 221) 

                                    

Мцстягил жанр шяклиндя йаранмыш йаланлар аьыз ядябиййатында айры-

айры  адлар  алтында – бязян  наьыл,  бязян  гаравялли,  бязян  дя  даща 

мцхтялиф  адларла  танынмышдыр.  Лакин  бу  эцн  щямин  нцмунялярин 

структур  тяркибиня  диггят  йетирдикдя  онларын  онун  аьыз  ядябиййатында 

еркян  чаьлардан  формалашан  кичик  бир  жанр  кими  юзцнямяхсус  йер 

тутдуьуну  эюрмяк  олур.  Мцстягил  мятн  нцмуняляриня  мяхсус  бцтцн 

ъящятляр,  юзцнямяхсус  спесифик  структур  эюстяриъиляри,  йыьъамлыг, 

конкретлик, наьыл дилиндян фяргли цслуб вя с. бурада юзцнц эюстярир. 



Зиддиййятлярин,  щадисялярин,  фактларын  мцкцнлцйц  вя  тязадларын 

гаршылашдырылмасы,  мцмкцн  олмайан  щяйат  фактыны  йалан  донуна  салыб 

щягигят  кими  тягдим  етмяк  бу  кичик  жанрын  башлыъа  тяляб  вя 

хцсусиййятляриндяндир. Мясялян: 

«Щадыйды, Быдыйды, Короьлу Косуйду, бир дя мян. Эетмишдим 

ова. Гаршымыза бир довшан чыхды. Щадыйа дедим ат, атмады. Быдыйа 

дедим ат, атмады. Короьлу Косуйа дедим ат, атмады. Юзцмцн лцляси 

йох, кцпц вар тцфянэим вар иди. Чыхартдым довшаны ашырдым. Довшаны 

соймаьа  ня  Щадыда  бычаг  олду,  ня  Быдыда,  ня  дя  ки,  Короьлу 

Косада.  Юзцмцн  сапы  вар,  тийяси  йох  бычаьы  чыхарыб  довшаны 

сойдум, доьрадым. Щадыйа дедим газан вер, олмады. Быдыйа дедим 

газан  вер,  олмады.  Короьлу  Косуйа  дедим  газан  вер,  олмады. 

Юзцмцн алты йох, бир газаным вар иди. Яти тюкдцм онун ичиня. Одун 

йыьдыг оъаг галайаг. Щадыйа дедим гов чахмаг вер, Будыйа дедим 

гов  чахмаг  вер,  Короьлу  Косуйа  дедим  гов  чахмаг  вер,  щеч 

бириндя  олмады.  Юзцмдя  чахмагсыз,  говсуз  вязня  вар  иди.  Чякиб 

йандырдым,  оъаг  галадым,  яти  биширдим.  Дойунъа  йейиб  эерийя 

дюндцк».  Бу  мятни  аьыз  ядябиййатынын  щеч  бир  башга  жанры  иля 

ейниляшдирмяк  мцмкцн  олмадыьы  кими,  бурадакы  жанр  тяркибляри  вя 

елементляринин  башга  нцмунялярдя  мцшащидя  етмяк  дя  мцмкцн 

дейилдир (13, 222). 



 

307


Шифащи  нитгдя  йаланларын  формасы,  типи  мцхтялиф  ола  биляр.  Лакин 

йаланын щягигят кими тягдими бцтцн нцмуняляр цчцн ваъиб тялябдир. 

«Дявяни хялбирля суладым доймады, хорузу суладым дойду», «Агил 

бабам варды, гарышганы гашыгла суварарды», «Атамдан гцввятли щеч кяс 

ола билмязди, путлуг дашлары щоппадан ударды», «Дядя Горгудун Йетим 

пящляваны щирсляняндя рягибини башынын цстцня галдырар вя гуршаьа гядяр 

торпаьа  батырармыш», «Анам  мяни  хоруз  йумуртасы  иля  бюйцдцб» (13, 

221) йаланлар бу гябилдяндир.  



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin