Aydin talibzadə

“Yurdsuz-yuvasız insanların “Dib”də 
tapdığı yataqxananı  mən dünyanın yataqxanası kimi təsəvvür 
edirəm. Bura kiçik masştablı dünyadır; elə bir dünyadır ki, onu 
görən kimi həyəcan təbili çalmaq istəyirsən, camaatı köməyə 
çağırmaq istəyirsən, haqqı xilas eləmək istəyirsən.  İstəyirsən, 
haqqı qoruyasan və onun uğrunda mübarizə aparasan”.
249
 
Mirzə  Cəlilin dəliləri həyatın dibində deyildilərmi?  Əgər 
C.Yusifzadəyə  səhnənin tərtibatı  şərti koma təəssüratı 
bağışlayırdısa, filosof Aslan Aslanova oyun məkanı  məhz 
quyunu (dibi) xatırladırdı. Dekorlarla bağlı assosativ cərgə, 
doğrudan da, güclü idi. Lakin Mehdi təkcə bununla kifayətlənə 
bilməzdi. Tamaşanın polifonizmini təmin etməkdən, öz rejissor 
fikrinin bədii ifadəsindən, ideyanın seyrçiyə emosional təsirini 
artıqmaqdan ötrü o, Dmitri Şostakoviçin simfoniyalarından 
bəhrələnmişdi. Və elə buradaca Mehdi yanılmışdı. Çünki 
Dmitri 
Şostakoviçin musiqisi faşizmlə mübarizənin 
musiqisidir, müharibələrin, repressiyaların, inqilabların, bütün 

______________Milli Kitabxana_______________ 
331 
qətl və  təcavüzlərin mahiyyətini və  mənasını açan musiqidir. 
Bu musiqidə  əskərlərin addım səsləri, mərmilərin partlayışı 
eşidilir. D.Şostakoviçin  əsərlərində  məişət yoxdur: onun 
simfoniyalarında məişət susur, ancaq dünyaya hakim olmaq 
ehtirası  və bu ehtirasın törətdiyi fəsadlar danışır. “Həyatın 
dibində” isə  çılxa məişət var və bu məişət içrə siyasi-ideoloji 
durum, mübarizə pafosu yalnız assosativdir. Yəqin elə buna 
görə C.Yusifzadə öz məqaləsində yazırdı ki, “bəzən musiqi 
sözü “döyür” və aktyora mane olur”.
250
 Digər tərəfdən, 
D.Şostakoviçin musiqisində bir aristokratizm, bir kübar 
təkəbbürü tapmaq mümkündür. Qorkinin bədii dünyası isə 
küçə sadəliyinə, küçə  aşkarlığına, küçə primitivliyinə bir 
refleksiyadır. Odur ki, musiqiylə tərtibat, musiqiylə söz tamam 
fərqli ovqatları obrazlaşdırırdılar. Qorkinin personajları zavallı 
kasıblar, yurdsuz kimsələr idilər;  Şostakoviç simfoniyalarında 
isə permanent olaraq Faustla Mefistofel müstəvisində 
qərarlaşmış qüvvələr qarşı-qarşıya dayanıb insanların və 
müharibələrin taleyini həll edirdi. Fərqi duydunuzmu?  
     Satin  Hamlet  deyildi  və Mehdi onu sevə bilməzdi. Çünki 
Mehdiyə də bir Şostakoviç kübarlığı xasdı.  
     Hamlet ölər, amma həyatın dibinə enməz. 
     “Dəli yığıncağı”nın bütün “dəliləri” maarifçi əsilzadələr 
idilər və Mehdi Molla Abbasın hamletizminə inanırdı.  
     “Həyatın dibində” tamaşasının ayrı-ayrı  səhnələri, 
epizodları seyrçi auditoriyasına yetərincə enerji göndərmək 
imkanına malik idi. Məsələn, tamaşanın sonunda Alyoşka 
(Boris Lukinski) adlı ikinci dərəcəli bir personajın rəqsi. Mehdi 
əsl rejissor peşəkarlığı ilə onu tamaşanın qayəsinə, gecə 
baraklarının mühitinə uyğunlaşdırmışdı. Bu rəqs sanki həyatın 
dibində yaşayan insanların danışıq ritmindən, söhbət 
ahəngindən, bu adamların dərdindən, nisgilindən doğmuşdu. 
Alyoşka ehtirasla rəqsə başlayırdı, ruslara məxsus  şövqlə, rus 
çölünün genişliyini eyhamlaşdıran  əda ilə  əl-qol açırdı, aram-
aram tempi artırırdı,  coşurdu və bir-bir öz həmxanalarını 

______________Milli Kitabxana_______________ 
332 
meydana çəkib gətirirdi. Və bu rəqs, bu rus holavarı 
D.Şostakoviçin simfoniyasının sədaları altında gerçəkləşirdi. 
Həqiqətən, rejissor hərdən elə  səhnə qurur ki, həmin səhnə 
bütöv bir tamaşaya bərabər olur. Bu dissonans sanki bütün 
tamaşanı dodekafonik bir tərzdə    səsləndirirdi. “Yüksək 
professional bacarıq” və ya “hay klass” deyilən anlamın mənası 
elə burda əyaniləşir. 
     Mehdinin  “Həyatın dibində” tamaşası Azərbaycan 
mədəniyyətində  sənət hadisəsi kimi qavranılmadı, ajiotaja 
səbəb olmadı. Niyəsini mən çox düşündüm və bunu özümə 
sadə, obyektiv bir cavabla izah elədim. M.Qorki yaradıcılığına 
hədsiz rəğbətlə yanaşmasına baxmayaraq, əslində, bu böyük 
yazar (eləcə  də  İbsen, Çexov, Meterlink, Strindberq) onun 
teatrının dramaturqu deyildi. Mehdi şəxsiyyət tipinə görə, 
xarakterinin çalarlarına görə İntibah sənətkarını xatırladırdı və 
o, içində daima İntibah teatrının parametrlərini gəzdirirdi. 
Mehdi  Şekspir (Lope de Veqa, Molyer, Haldoni) teatrının, 
Şiller teatrının, Cavid teatrının rejissoru idi. Mehdi öz düşüncə 
parametrlərinə tam adekvatlığı  qədim yunan teatrının,  İntibah 
dövrü teatrının ifadə eydetikliyində, ifadə teatrallığında tapırdı. 
Hərçənd o, məqalələrində, söhbətlərində realist teatr məktəbi 
prinsiplərinə sadiqliyini hər dəfə vurğulamağı özünə bir 
vətəndaş borcu, bir kommunist borcu bilirdi. Mehdinin rejissor 
həqiqətisə tamam başqa şeyləri danışırdı. 
     1981-ci ilin iyulunda “Həyatın dibində” Rus Dram Teatrının 
digər tamaşaları sırasında Tiflis qasstollarına aparılır. Eyforiya 
olmasa da, gürcülər Mehdinin tamaşasını pis qarşılamırlar, 
hətta öz mətbuatlarında yazırlar ki, “tamaşa sosial-fəlsəfi faciə 
səviyyəsinə yüksəldilib”.
251
 Lakin bu da Mehdini qane eləmir, 
daha doğrusu, ona bəs eləmir. Ona Cavid fəlsəfəsi, Mirzə Cəlil  
ehtirası, Hamletin mübarizə pafosu lazımdır. Mehdi bütün 
bunları Rus Dram Teatrında gerçəkləşdirə bilmirdi. Belə 
baxanda hər şey normal idi: onu sevirdilər, ona bir rejissor kimi 
təzim eləyirdilər, onu bir kişi idealı sayırdılar. Truppa da heç 

______________Milli Kitabxana_______________ 
333 
pis deyildi: əla olmasa da, yaxşı solistləri vardı. Amma 
ehtirasın gücü, sənətçilərin enerjisi elə bil ki burada Milli 
Teatrda olduğundan zəif idi; burada sənət “dəli”liyi yox idi; 
burada emosiyaların partlayışı yox idi. 
 
    Mehdi  Rus  Dram  Teatrını necə vardısa, eləcə  də  qəbul 
eləyirdi, amma bura heç cür isinişmirdi. O, hara getsəydi, ürəyi 
yenə Milli Teatrda qalırdı. Mümkün ki, elə bu səbəbdən Mehdi 
1980-ci ildən ta vəzifəsindən azad olunana qədər Rus Dram 
Teatrında baş rejissor kreslosunda əyləşə-əyləşə heç bir tamaşa 
hazırlamır və iyul ayında  ərizəsini yazıb Rus Dram Teatrının 
kollektiviylə vidalaşır.  
     SSRİ-nin xalq artisti, sənətşünaslıq doktoru, professor 
Mehdi Məmmədovdan ötrü ərizəsini yazıb işdən getmək bir elə 
də problematik məsələ deyildi. Çünki tələbəlik dövründən 
sonra onun maddi durumu sovet vətəndaşının yaşam şkalasına 
görə heç vaxt pis olmayıb, və hətta əksinə, bu şkalanı üstələyib. 
Mehdi tamaşalarına, kitablarına, məqalələrinə, teleçıxışlarına, 
rollarına və radiotamaşalarına görə həmişə maaşdan əlavə yaxşı 
qonorarlar alıb. Bundan əlavə, 1974-77-ci illər fasiləsini 
çıxmaqla, Mehdinin hər zaman Azərbaycan Dövlət  İncəsənət 
İnstitutunda dərs yükü olub. 1977-ci ildə Aslan Aslanovun 
həmin bu institutun rektoru təyin edilməsilə Mehdi Məmmədov 
yenidən öz işinə  bərpa olunub və ömrünün sonuna kimi 
rejissorluq kafedrasının müdiri vəzifəsində çalışıb. Dediyim bu 
ki, Rus Dram Teatrının baş rejissoru vəzifəsini tərk etmək 
Mehdi üçün maddiyyət yox, prinsip məsələsi idi və Mehdi 
1982-ci ildə artıq tamam başqa ideyalarla yaşayırdı. 
     Mehdi Məmmədov 1982-ci ilin yayında Rus Dram Teatrı ilə 
sağollaşır və mayın 15-də Milli Teatrda başladığı Hüseyn 
Cavidin “İblis” tamaşasının məşqlərini tam asudə bir şəkildə 
davam etdirir. Beləliklə,  “tarixinə düşdülər müvafiq”, səhnədə 
bir gün ol iki aşiq... Azərbaycanın səmasına bir Cavid fişəngi 
atılmışdı... və bu  fişəngin işıqlı saçaqları müxtəlif məqalələrə, 
verilişlərə, sənət ocaqlarına Hüseyn Cavidin bir parçası kimi 

______________Milli Kitabxana_______________ 
334 
düşüb mədəniyyət hadisəsi  əmələ  gətirmişdi. Milli Teatra da 
“İblis” gəlib çıxmışdı. Yalnız 1920-1926-cı illər intervalında 
bu pyes ayrı-ayrı quruluşlarda Azərbaycan teatrında 
oynanılmışdı.  İndisə Mehdi Məmmədov istəyirdi ki, vaxtdan, 
situasiyadan, Hüseyn Cavidin 100 illik yubileyindən bəhrələnib 
“İblis”i yenidən səhnəyə qaytarsın.  Əslində isə bu yüzillik 
Mehdi üçün həm bir bəhanə, həm də bir şans olmuşdu öz 
çoxdankı ideyasını gerçəkləşdirməkdən ötrü. Soruşa bilərsiniz 
ki, mən nəyə arxayın olub bunu belə yazıram? Çünki Mehdi bir 
xeyli zamandı ki, “İblis”i orijinal bir yozumda tamaşaya 
qoymağı planlaşdırırdı. Fikrimin təsdiqini tapmaq üçün, gəlin, 
8 il öncəyə qayıdaq, 1975-ci ilə. Elçin Məmmədov, yəni “İblis” 
tamaşasının gələcək tərtibatçı  rəssamı, bu vaxt Pribaltikaya 
yaradıcılıq evinə yollanmışdı. Ona görə  də atası ilə lap 
uşaqlıqda olduğu kimi yazışırdı. Məktublarda söhbət “İblis” 
faciəsinin ideya-bədii qayəsindən, tamaşanın mümkün tərtibat 
variantından gedir. Deməli, hələ 1975-ci ildə Mehdi oğlu 
Elçinlə birlikdə  “İblis”lə bağlı  ətraflı fikir mübadiləsi 
aparırmış, tamaşanın tərtibatının optimal variantı üzərində 
çalışırmış. Mən istərdim ki, Siz də bu məktublardan birini 
oxuyasınız, tamaşanın konseptual bədii obrazının cilalanma 
prosesinə qoşulasınız. Belə ki, mənim fikrimcə, Mehdinin 
“İblis”ə münasibəti bu qısa məktubda onun “Acı  fəryadlar, 
şirin arzular” kitabında yazdıqlarından daha səmimidir, daha 
canlıdır, daha maraqlıdır və hər cür ədəbi-bədii bər-bəzəkdən, 
teatral ritorikadan uzaqdır. Bu da Mehdinin məktubu: onu 
ruscadan dilimizə özüm çevirmişəm: 
              “Əziz dostum, Pose! 
     Mən  şadam ki, yerin rahatdır və  sən həvəslə  işə başlamısam. Mən 
ona da şadam ki, sizin əla rəhbərlərininz var. 
     İndisə pyes və  sənin pyesə verdiyin yozum haqqında. Lenaya elə 
gəlir ki, sən düz iş görmürsən və əsassız olaraq rəngləri qatılaşdırırsan; 
o dərəcədə qatılaşdırırsan ki, “İblis”i “dəhşətlər dramı” kimi təqdim 
edirsən. Bu pyesdə  işığın yoxluğu barədə söylədiyin fikri bir də 
nəzərdən keçir. Nədən ki, Caviddə, bütün sənin dediklərinə 
baxmayaraq, hər halda işıq var. Əgər hətta pyesdə  dəhşət, qan-qada 

______________Milli Kitabxana_______________ 
335 
çoxdursa, insan insanlığa sığmayan iş görürsə, bəşər qatilə dönürsə, və 
necə ki, sən yazırsan, “insan öldürməyə məhkumdur”sa, onda bunların 
hamısı pyesin mövzusudur,  ideyası deyil. Elə  əsərin ideyası  məhz 
işıqlıdır. Mən onu qısaca bu cür ifadə edərdim: “İnsanlar gərək 
ayılsınlar, onlara çox böyük qurbanlar hesabına başa gələn sonsuz 
sapmalardan qurtulsunlar! Cavid bütün dahi faciənəvislər kimi 
zülmətdən işığa can atırdı, başqalarını da özüylə  səsləyirdi, insanlara 
inam və ümid bəxş eləyirdi, gələcəyə inanırdı.  
     Əlbəttə ki, onun bütün dəhşətləri tam çılpaqlığı ilə, tünd boyalarla 
göstərdiyi bir həqiqətdir. Amma Caviddən də o yana gedib rəngləri 
qatılaşdırmaq, hər tərəfdən qara çıxarmaq yaramaz. 
     İndisə konkret tərtibat haqqında. Onu ki məktubda sən o cür rəsm 
eləyib göndərmisən, mənə elə  gəlir ki, qəbul edilməzdir. O şey ki, fon 
olmalıdır, sən onu gətirib birinci plana çıxartmısan. O şey ki, tamaşada 
obraz, assosativ element və ya metaforik motiv kimi işləməlidir, sən onu 
tərtibatın özülü və dayağı eləmisən. Mən təsəvvürümdə canlandıra 
bilmirəm ki, bütün epizodları, bütün səhnələri edam kötüyünün 
ətrafında və ya dar ağacı altında necə oynamaq mümkündür? Mən 
yadlaşma ilə qonşulaşan aşırı teatrallıq, bütövlük barədə öz fikrimi 
yenə  dəyişmirəm. Sənsə öz aludəçiliyində (və  “Şəhərdə iki nəfər”in 
təəssüratı altında) pyesdən uzaqlaşmısan. Hələ  mən onu demirəm ki, 
belə bir tərtibatı  səhnədə  həm texniki baxımdan, həm də praktika 
baxımından gerçəkləşdirmək çətindir. Mənə elə  gəlir ki, sənin səfər 
öncəsi mənə göstərdiyin eskizdən imtina etmək lazım deyil. Yeni 
motivlərin   o mənə göstərdiyin əsasla nisbətini tapmağa çalış. Mərkəzə 
topladıqlarının hamısını apar fona yığ. Bu, daimi fon qismində qala 
bilər və lazım gəldikcə fərqləndirilər, qabardılar. 
     Amma  hər halda fikirləş, axtar, variantları  işlə  və Vasilyevlə 
məsləhətləş. Ancaq Cavidə ümidsizlik, əlacsızlıq sırıma. Sənin 
axtardığın işıq pyesin özündə var. Cavid maskanı iblisin üzündən 
çıxaranda onu tərki-silah edir və insanların gözündən örtüyü götürür. 
     Özümü  yaxşı hiss edirəm. “Leyli” də qabağa gedir. Bədii  Şura 
eskizləri bəyəndi. Hesab edirəm ki, tamaşa heç də pis alınmayacaq. 
     Kərim və Mehdinin kefi yaxşıdır. 
     Səni öpürük. Yaz. 
                          Papa 
15.09.75”
 
     Mənim üçün (və  cəmi teatr şünasları üçün) bu məktub az 
qala “İblis” tamaşası  qədər dəyərli və önəmlidir. Nədən ki, 
burada Mehdinin Cavidə  və  “İblis”ə münasibəti konkretdir: 
cümlələr rənglənməyib, pudralanmayıb; hər fikir müəyyən 

______________Milli Kitabxana_______________ 
336 
mövqe sərgiləyir və rejissor Mehdi Məmmədovun rəssamla 
işinin qayəsini və cövhərini görükdürür. Hərçənd 8 ilə bu 
tərtibat proyektinin görkəmi və  məzmunu dəyişəcək. 1982-ci 
ildə Mehdi Məmmədov səhnənin tərtibatına oğlu Elçinlə birgə 
Nazim Bəykişiyevi də cəlb eləyəcək. Və bu iki rəssam səhnədə 
sanki 
İblisin mövcudluq koordinatlarını, fəaliyyət 
koordinatlarını görükdürən iki paralel gümüşü müstəvi 
quracaqlar; yəni haradasa divarlarsız “tavan” və “döşəmə”. Bu, 
səhnə  fəzası içində  səhnə olacaq, Ariflə, yəni bilgili İnsanla 
(Faustla)  İblisə (Mefistofelə) və onların çarpışmasına səhnə 
olacaq. Bir kinokadr estetikası yoxmudur bu görüntüdə? Elə bil 
ki seyrçi işığa kinoplyonka tutub baxır. Göy guruldayacaq, və 
ya mərmilər partlayacaq, və ya avtomatlardan şaqqa-şaraq 
güllələr yağacaq, səmanın  şərti “tavanı”, yəni üst müstəvi bu 
səsdən, bu təzyiqdən çevriləcək və İblis qəhqəhə çəkib səhnəyə 
enəcək. Oddan yaranmış odla gəlir dünyaya... İblis  əməldən, 
nəfsdən, ehtirasdan törənəndir. Onu yaşadan insandır... 
İnsandır  İblisin müəllifi... Harada müharibə gedirsə, qan 
tökülürsə, həqiqət ört-basdır edilirsə, kiminsə haqqı yeyilirsə, 
ədalət pozulursa, deməli, orada iblislik var, iblisanəlik var. 
Mehdi bu cür, bu ideya ilə, bu məfkurə ilə başlayacaq “İblis” 
tamaşasını. Simvolik səhnə qurğusu isə yalnız bir eyham. İki 
müstəvi - iki hüdud; və ya azadlıq çərçivələri: bax, bu 
koordinatlarda insan, hər necə olursa olsun, yaşamağa 
məhkum. Odur ki, tamaşanın hadisələri, vaxtilə professor Bəkir 
Nəbiyevin yazdığı kimi, “iki lövhə arasında cərəyan edir. Bu 
lövhələr (yəni Yerlə Göy, torpaq və  səma - kursiv A.T.) 
müharibə partlayışlarından (tamaşa boyu - kursiv A.T.) lərzəyə 
gəlir, indicə qapanacaq və  həyatı bir göz qırpımında yox 
edəcəklərmiş kimi ləngər vura-vura bir-birinə yaxınlaşırlar”
252
; 
yaxınlaşırlar ki, zavallı insanları  məngənə kimi sıxıb  əzsinlər, 
qırsınlar, məhv eləsinlər. Budur müharibə mexanizmi, budur 
ölüm maşını: daha İblisə  nə hacət...  İblisin və  hərbin 

______________Milli Kitabxana_______________ 
337 
şəcərəsində od dayanır... Müharibə  İblisdəndir,  İblis 
müharibədən... 
     Olum, ya ölüm?  
     İnsan, ya İblis? 
     Bəlkə... Yoxsa... 
     Allah, ya İblis? 
     İnsanların nəfsindən və  əməlindən Yerlə Göy titrər,  İblis 
gələr, Göydən gələr, Yerdən gələr, insanları göstərən 
güzgülərdən gələr. Ona görə  tərtibatda işlədilən funksional 
müstəvilər gümüş səthi kimi işıqlardan parıldayırdı. Yəni Göy 
nədir, Yer nədir, biz İblisi baxdığımız aynalarda tanımalıyıq... 
tanıyıb da onu içimizdə əbədilik dəfn etməliyik... 
     1983-cü il martın 19-u premyera günündə “İblis”in məhz bu 
səpkili fikirlərlə aşılanmış proloqu seyrçilərə yaman bərk təsir 
etdi. Təsadüfi deyil ki, bu tamaşaya resenziya yazmış
253 
şünasların hamısı birmənalı  şəkildə öz məqalələrində  mərkəzi 
situasiya, effektiv səhnə kimi elə bu proloqu götürüb onun 
təsvirini və  təfsirlərini (şərhlərini, yozumlarını) verdilər, 
bəstəkar Aydın  Əzimovun musiqisinin “İblis” motivlərilə tam 
uyuşduğunu dedilər, hər iki aktyor heyətini, azacıq istisnalarla, 
təriflədilər. Bu ona görə belə idi ki, rejissor tamaşanın bütün 
energetikasını sanki bu səhnəyə  yığmışdı. Proloq tamaşanın 
bədii-estetik və 
məna mündəricəsini görükdürürdü, 
proqramlaşdırırdı. “İblis”də Mehdi Məmmədovu dramatik 
hadisənin özündən daha çox onun fəci patetik vüsəti, sosial-
fəlsəfi mənası maraqlandırmışdı. Ol səbəbdən hadisə faciə 
müstəvisindən çıxıb epik müstəviyə adlayırdı  və tamaşa  İblis 
haqqında dastana, bir az da dəqiq olsam, epik poemaya 
çevrilirdi. Mehdi Məmmədov “İblis” faciəsinin özünü yox, 
onun kontekstini tamaşaya qoymuşdu. Ona görə ki, Mehdinin 
fikirlərindən ötrü kontekst dramatik hadisələrdən daha üstün, 
daha effektiv və daha aktual idi. Bunu  rejissora birbaşa Cavid 
pyesinin özü diktə eləmişdi. Çünki “İblis” öz quruluşuna, 
diskursuna, hadisələrin inkişaf  şərtlərinə  və  məntiqinə, 

______________Milli Kitabxana_______________ 
338 
monoloq və dialoqlardakı deklamasiya tipinə görə  qədim 
yunan faciələrini xatırladır. Ol səbəbdən Mehdi yenidən xor 
oxumalarına müraciət etmişdi və bu xor oxumaları tamaşanı 
ara-sıra misteriya qoynuna qaytarırdı, rituala yaxınlaşdırırdı. 
Buradan isə epik teatra doğru cəmi bir addımlıq məsafə qalırdı. 
Təsadüfi deyildir ki, teatrşünas  İ.Rəhimli bu tamaşanı “epik 
teatr poetikası  ənənələrinə  əsaslanan”
254
 bir tamaşa kimi 
definisiya edir və “oyun içində oyun” prinsipinin Mehdinin 
quruluşundan ötrü önəmli olduğunu vurğulayır. Nədən ki, 
epizodlar iki lövhə arasında (və ya iki pararlel xətt), başqa cür 
desək, sanki “kadr” içində oynanılırdı. Bu “məkan”dan çıxan 
aktyor səhnə planşeti üzərinə düşən kimi sanki Yerlə Göy 
hüdudlarında gerçəkləşən hadisələrdən kənarlaşırdı, bir seyrçi 
mövqeyinə çəkilirdi. 
     “İblis”in Mehdi tərəfindən qurulmuş suggestiv proloqu, 
faktiki surətdə, tamaşanı üstələyirdi, onun mənasını, fikir 
partiturasını simvolik bir səhnədə ümumiləşdirib birnəfəsə 
danışırdı. Hətta tamaşanın finalı  və  İblisin məşhur monoloqu 
da öz təsir gücünə görə proloqa çata bilmirdi. Nəticədə elə 
təəssürat yaranırdı ki, tamaşa proloqdan sonra “sönən” 
epizodlar ardıcıllığında oynanılır. Bütövlükdə, Cavidin “İblis” 
pyesi qədərincə  təsirli, psixosof sentensiyalarla aşılanmış 
epizodlardan, fraqmentlərdən bir quramadır;  əsərin mübarizə 
panoramı isə mozaikdir. Odur ki, pyesdə  qəhrəmanların  əməl 
xətti tam aydın cızılmır, Cavid öz əsas fikrini və personajları 
faciənin finalına doğru “sürükləyə-sürükləyə” aparır, öz 
fəlsəfəsinin cazibəsilə “dartıb” aparır; aparır ki, sonda onlara 
İblisin əsl mahiyyətini duydursun, anlatsın. Ona görə də teatrın 
yaxşı “solist”ləri olmadan bu pyesi səhnəyə  gətirməyə 
çalışmaq boş bir şeydir. Çünki hər hansı bir epizodun zəif ifası 
tamaşanı dözülməz darıxdırıcı bir nəsnəyə çevirər. Mehdi bunu 
gözəl bilirdi. Elə bu səbəbdən də  “İblis”ə teatrın birinci 
“skripka”larını toplamışdı və demək olar ki, rol bölgüsü ilə çox 
böyük iddialar ortaya qoymuşdu.  İblisi vaxtilə teatrın kefli 

______________Milli Kitabxana_______________ 
339 
İskəndəri, Hamleti, Kamranı olmuş  Həsən Turabova 
tapşırımışdı. Arifi isə Azərbaycan vizual mədəniyyətinin 
Nəsimisi
255
 kimi tanınan Rasim Balayevə  həvalə eləmişdi və 
bununla da xeyir və  şər mütənasibliyini aktuallaşdırmağa, 
aktryorun fakturasında “qarışdırmağa” nail olmuşdu. Amma 
mənim belə bir məsələ  də yadıma gəlir ki, hələ  “İblis”in 
məşqlərinə  təzəcə başlayanda Mehdi İblisi qadın ifasında 
gətirmək istəmişdi səhnəyə. Söz-söhbət gəzirdi ki, o, bu rola 
Şəfiqəni hazırlamaq fikrindədir. Sonradan Mehdi bu ideyanı, 
bu cəsarətli ideyanı  nədənsə gerçəkləşdirmir və daha ənənəvi 
variant üzərində dayanır. Halbuki “İblis”  Şəfiqə  Məmmədova 
ilə Azərbaycan teatr aləminə fantastik bir məqam yaşada 
bilərdi.  
     İblis rolunda Həsən Turabovun dublyoru Hamlet Xanızadə 
idi. Arifi isə Rasim Balayevdən başqa Ramiz Məlik (Məlikov) 
də oynayırdı. Və Azərbaycanın teatr ictimaiyyətində belə bir 
rəy formalaşmışdı ki, Həsən Turabovla Rasim Balayev birinci, 
digərlərisə ikinci heyəti təmsil edirlər. Ancaq, əslində, bu, belə 
deyildi. Sadəcə, Mehdi variantları yoxlayırdı. Həsən Turabov 
öz imicinə görə milli kişilik simvolu hüdudlarında Azərbaycan 
teatrının müsbət qəhrəmanı statusunda qavranılırdı. Rasim 
Balayevin aktyor görkəmində isə  sanki ülvilik və müqəddəslik 
kodlaşdırılmışdı. Ona görə  həddən artıq dərəcədə maraqlı idi 
ki, bu pozitiv auraya malik aktyorlar iblisanəlik xisləti 
çərçivəsində necə görünəcəklər. Hamlet Xanızadə ilə Ramiz 
Məliksə tamam başqa tip aktyorlar idilər; öz fakturaları etibarı 
ilə, təbiətən düşüncəyə  və  şübhələrə meylli sənətçilər olmaq 
etibarı ilə İblis və Arif rollarına daha müvafiqdilər. Mən heç də 
təsadüfi saymıram ki, çox tezliklə bu tamaşa məhz Hamlet 
Xanızadəyə  və Ramiz Məlikə “qaldı” və premyeralardan 
sonrakı müddətdə bu rolların əsas ifaçıları məhz onlar oldular. 
Digər iştirakçılar, öz dublyorları ilə birgə, bu tamaşada 
koordinal  şəkildə  nəyisə  dəyişmək iqtidarında deyildilər və 
Mehdi göstərişlərinin çərçivəsində öz bacardıqlarını yetərincə 

______________Milli Kitabxana_______________ 
340 
sərgiləyirdilər, başqa sözlə, solo partiyalarını  bəyəniləsi 
səviyyədə ifa edirdilər. 
     Mehdi  bu  tamaşa üzərində çox işləmişdi, 1982-ci ilin 15 
mayından məşqlərə başlamışdı  rəsmi yazılanlara görə
256
. Mən 
Mehdi Məmmədovun tələbəsi  Ələkbər Kazımovskinin 
dediklərini  əsas götürüb söyləyirəm ki, o, 6 aya yaxın bir 
müddətdə pyes üzərində çalışmışdı və bir o qədər də məşqlərə 
vaxt sərf eləmişdi. Niyə mən bunu belə əminliklə xatırladıram? 
Çünki  Ələkbər Kazımovski “İblis” tamaşasının hazırlanma 
prosesinin canlı şahidlərindən biridir. İndi də icazə verək, qoy, 
onun özü söhbət eləsin bizə bildiyini, gördüyünü, eşitdiyini: 
“1982-ci ilin payızından başlayaraq Azərbaycan televiziyası 
Hüseyn Cavidlə bağlı silsilə verilişlər daxil eləmişdi proqrama. 
Verilişlərin rejissoru mən idim,  ssenari müəllifi və aparıcısı 
Mehdi Məmmədov. Ayda bir dəfə gedirdi bu veriliş efirə.  
Dəqiq yadımdadır, Sizə danışıram, amma elə bil ki həmin 
səhnələri indiki kimi görürəm, axırıncı verilişi çəkirdik, özü də 
fevral ayı idi. Soruşacaqsınız ki, nədən belə təfsilatı ilə deyirəm 
bunu? Çünki Mehdi müəllim “İblis”in məşqlərindən sonra 
bizim AzTV-yə yalnız saat 3-də gəlib çata bilirdi. Həmin gün 
də, işin tərsliyindən, Bakıda bir soyuq vardı, bir soyuq vardı 
ki... gəl, görəsən... Biz də çəkilişləri o vaxtki “Oktyabr” (indiki 
“Qarabağ”) studiyasında aparırdıq. Bax, həmən bu axırıncı 
verilişə Mehdi müəllim  əməllicə gecikirdi. Haradasa saat 4 
tamam 5-ə  işləmiş olardı, bir də gördük Mehdi müəllim girdi 
içəri; yenə şıq geyinmişdi... qəşəng paltosu, şərfi... amma rəngi 
elə idi ki ağappaq... Biz hətta çəkilişləri təxirə salmaq istədik 
rəhmətlik Həbibə  Məmmədxanlı ilə birgə. Mehdi müəllim 
qoymadı. Əyləşdi studiyada, biz də yığışdıq ətrafına və giley-
güzar elədi teatrdan. Dedi ki, 
“İblis” mənim axırıma çıxdı”.
 Dedi 
ki, “bu aktyorlar yerlərində olmurlar, vaxtında səhnəyə 
çıxmırlar, məni  əsəbiləşdirirlər”. Dedi ki, “bu aktyorlar heç 
adamı dinləmək istəmirlər, öz bildiklərini, öz başa düşdüklərini 
eləyirlər”
257
. Elə  məhz buna görə  də  “İblis” konkret solo 

______________Milli Kitabxana_______________ 
341 
partiyalardan ibarət bir tamaşa kimi alınmışdı  və burada canlı 
ünsiyyətdən, səhnə parametrlərində gerçəkləşən təmasdan söz 
açmağına dəyməzdi. Məşqlərdən aktyorlar bezmişdilər, Cavid 
mətninə qarşı  həssaslığı itirmişdilər və yorulub ritorikadan, 
deklamasiyadan bərk-bərk yapışmışdılar. Tamaşanın  əla 
proloqdan sonra anbaan “sönməsini”  şərtləndirən səbəblərdən 
biri də məhz bu idi.  
     Həqiqətən, Mehdi Məmmədov bu tamaşaya titanik bir 
qüvvə, enerji sərf eləmişdi. Teatrın kollektivi isə  rəsmi 
sənədlərə görə artıq yaşının 65 (68)-ni yaşayan Mehdinin əsl 
maarifçi üslubunda göstərdiyi cəhdlərə bir az skeptik, bir az 
ironik yanaşırdı; elə bil onunla “zarafatlaşmaq”, onun 
qərarlaşdığı bürünc pyedestala toxunmaq istəyirdi. Eyni 
zamanda hamı da razılaşırdı ki, Mehdi Azərbaycanın teatr 
üfüqlərində addımlayan Komandordur, bir nömrəli teatr 
bilicisidir, bir nömrəli teatr avtoritetidir, sənətin Olimpində 
dayanmış  şəxsiyyətdir. Ancaq bu teatr “zarafatları”, bu teatr 
“dəcəlliyi” Mehdini əsəbiləşdirirdi, onun ruhi tarazlığını 
pozurdu. Hətta “İblis”in baxış tamaşasının təxirə salınması, 
səhər  əvəvzinə axşam saat 6-da oynanılması da artıq bu yaşlı 
sənətçini özündən çıxarırdı. Mehdi son dərəcə  təmkinli adam 
idi: açıq heç nəyi büruzə vermirdi, emosiyalarını göstərmirdi, 
içində  ağrıyırdı, hər fikri ürəyinə salırdı. Çətin başa gəlmişdi 
bu tamaşa ona. Gör, necə  şeydir ki, Mehdi kimi bir adam 
teatrdan, aktyorlardan şikayət eləmişdi. 
     Amma  bütün  bunlara  baxmayaraq  Azərbaycan toplumunda 
bu tamaşa son dərəcə yüksək qiymətləndirilmişdi, Azərbaycan 
İnformasiya Agentliyi onu “Böyük faciə tamaşası”
258
 adı 
altında “Kommunist” qəzertinin manşetinə çıxarmışdı. 1983-cü 
il sentyabrın 24-də Sov. İKP MK-nın Siyasi Bürosunun üzvü, 
SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini H.Ə.Əliyev 
başda olmaqla Azərbaycan KP MK bürosunun bir qrup üzvü və 
üzvlüyünə namizədi Milli Teatrda “İblis” tamaşasına baxır. 
Mehdi Məmmədov həmin gün məsləhət bilir ki, tamaşada əsas 

______________Milli Kitabxana_______________ 
342 
rolları Hamlet Xanızadə, Ramiz Məlik ifa eləsinlər. Təəssürat 
əladır: Heydər  Əliyev tamaşanı  bəyənir. Elə bunun nəticəsi 
olur ki, məhz onun tapşırığı ilə “İblis” tamaşasına 1984-cü ildə 
Dövlət mükafatı verilir. Lakin bu, tamaşanın bütün yaradıcı 
qrupuna aid deyil. Yalnız səkkiz nəfər, - quruluşçu rejissor 
Mehdi Məmmədov, rəssamlar Elçin Məmmədov, Nazim 
Bəykişiyev, aktyorlardan Hamlet Xanızadə  (İblis), Ramiz 
Məlik (Arif), Vəfa Fətullayeva, Səfurə  İbrahimova (Rəna), 
Məmmədrza  Şeyxzamanov (İxtiyar), - Azərbaycan Dövlət 
mükafatına layiq görülür.  
     1984-cü ilin iyulunda Milli Teatrın Tiflis qastrolları zamanı 
“İblis” gürcülər tərəfindən “düşünməyə vadar edən tamaşa”
259
 
adlandırıldı. Onun haqqında teatr dairələrində danışdılar və 
xüsusilə  də aktyor Hamlet Xanızadənin ünvanına təriflər 
söylənildi. 
     “İblis” Mehdinin sonuncu tamaşası oldu: onun “Bahar”la 
başlamış rejissorluq fəaliyyəti “İblis”lə yekunlaşdı. Bumudur 
həyat? Bumudur olum və ölüm? Bumudur qapanan çevrənin 
mənası? Bumudur sənət yolunun hüdud simvolları? Adi 
təsadüflər birdən-birə necə də eyhama çevrilir! Hərçənd Mehdi 
“İblis”dən sonra hazırlaşırdı ki, Opera və Balet Teatrında bir 
daha “Koroğlu”nu səhnəyə  gətirsin. Tanrı icazə vermədi: