Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

SSRİ M.S.Qorbaçovun Sov.İKP MK-nin Baş katibi olduğu dövründə (1985-1991-ci illər). M.S.Qorbaçovun Baş katib olması ilə SSRİ-də və Avropanın sosialist ölkələrində böyük sosial dəyişikliklərin əsası qoyuldu. Baş katib olduqdan bir ay keçməmiş M.S.Qorbaçov 1985-ci ilin aprelində Sov. İKP MK-nın xüsusi plenumunun çağrılmasına nail oldu. Bu plenumda SSRi-nin sosial-siyasi və iqtisadi inkişafını surətləndirmək strategiyası irəli sürüldü. Bundan məqsəd, onun fikrincə, sosializmə yeni həyat vermək, cəmiyyətin yeni keyfiyyət halına nail olmaq idi.

1986-cı ildə olan partiyanın XXVII qurultayında Qorbaçov bu məsələləri daha ətraflı açdı, o göstərdi ki, sovet adamlarında işgüzarlıq və sahibkarlıq hissi itdiyinə görə, bu hissin yenidən tərbiyəsinə nail olmaq üçün yeni iqtisadi siyasətə keçmək lazımdır. Bu XX əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində Sovet Rusiyasında həyata keçirilmiş yeni iqtisadi siyasətdən keyfiyyətcə fərqlənməli və daha yüksək əsasda olmalı idi. Qurultayda həmçinin partiya Nizamnaməsində bəzi dəyişikliklər edildi və ölkənin 1986-1990-cı illəri əhatə edən 12-ci beşillik və 2000-ci ilə qədər sosial-iqtisadi inkişafı planı da müzakirə edildi. Qurultayda xarici siyasət məsələləri çox güclü səsləndi. M.S.Qorbaçovun adından 2000-ci ildə nüvəsiz dünya qurulması barədə sovet sülh proqrammı elan edildi.

1986-cı ildə Sov. İKP MK və SSRİ Nazirlər Soveti tərəfindən ölkədə geniş yayılmış sərxoşluq və alkoqolizmə, zəhmətsiz gəlirlərə qarşı mübarizə haqqında qərarlar qəbul edildi.

1987-ci ildə Qorbaçov «Yenidənqurma» xəttini irəli sürdü. «Yenidənqurma» iqtisadi, siyasi sistemin formalaşması, mədə­niyyət, ideologiya və beynəlxalq münasibətlər sahəsini əhatə etməli idi.

İqtisadi sahədə yenidənqurma o demək idi ki, 20-ci illərin əvvəllərində tətbiq edilmiş yeni iqtisadi siyasətə qa­yıdılır, lakin buna daha yüksək səviyyədə keçirilirdi. Ko­ope­rasi­yaların təşkilinə, sərbəst ticarətə, qarışıq iqtisadiyyata keçməyə icazə verildi.

1987-ci ilin iyununda iqtisadi metodlarla idarə etməyə üstünlük verən iqtisadi islahatlar proqramı qəbul olundu. «Təsərrüfat hesablı sosializm» quruculuğuna keçildi. Lakin təsərrüfat hesabının yeni iqtisadi metodları ilə yaxşı hazırlanmış inzibati-amirlik metodlarını aradan qaldırmaq mümkün olmadı. Aydın olurdu ki, cəmiyyətin siyasi strukturlarını yeniləşdirmək üzrə dərindən iş aparmadan təsərrüfatçılığın yeni iqtisadi metodları nəticə verməyəcəkdir.

Siyasi sistemin təkmilləşməsi məsələsində isə sovetlərin roluna yenidən xüsusi diqqət yetirilməyə başladı. «Kadr inqilabı» həyata keçirildi. 1985-1990-cı illərdə rəhbər partiya işçilərinin 85%-i dəyişdirildi. «Sosialist hüquqi dövləti»nin yaradılması, hakimiyyətin bölüşdürülməsi, real və çevik «sovet parlamentarizmi»nin yaradılması ideyası irəli sürüldü. 80-ci illərin sonunda iki dəfə xalq deputatları sovetinin qurultayı keçirildi. SSRİ-də partiyanın diktaturasından əl çəkilməsi prosesi başladı. Prezident vəzifəsi təsis edildi. 1990-cı ildə xalq deputatları sovetinin II qurultayında Qorbaçov SSRİ-nin prezidenti seçildi. O SSRİ-nin ilk və sonuncu prezidenti oldu.

SSRİ-də ideologiya və mədəniyyət sahəsində də böyük dəyişikliklər oldu. Əqidə azadlığına, fikir müxtəlifliyinə imkan yaradıldı. 1987-ci ildə cəmiyyətin mənəvi, mədəni və siyasi həyatını yenidən qurmağı nəzərdə tutan «Aşkarlıq» xətti irəli sürüldü. İctimai mübahisələr kəskinləşdi, diskussiyalar başlandı, qəzet-jurnallarda, radio və televiziyada müxtəlif baxışlar toqquşdu. Əvvəlcə Sov. İKP-nin XXVII qurultayında (fevral, 1986) irəli sürülən «Aşkarlıq» ideyası partiyanın XIX konfransının (iyun-iyul, 1988) «Aşkarlıq haqqında» qətnaməsi ilə rəsmiləşdirildi. 1987-ci ilin yanvarında o, «daha çox demokratiya, daha çox sosializm» devizi altında geniş vüsət aldı.

«Aşkarlıq» cəmiyyətdə müxtəlif fikirlilik üçün səmərəli şərait yaratdı. «Aşkarlıq» müxtəlif ideya, sosial, siyasi, milli, dini cərəyanların kəskin münaqişəsinə səbəb oldu. Stalini, onun yaratdığı sistemi müdafiə edənlər də oldu. «Aşkarlıq» insanlara qərb dünyasını da açdı. O, cəmiyyəti dəyişdirməyin güclü vasitəsi oldu.

1987-ci ildə yaradılmış komissiya tərəfindən Stalin kütləvi siyasi təqiblərinin qeyri-qanuni olduğunun sübuta yetirilməsi və yüz minlərlə adama bəraət verilməsinə nail olunması «aşkarlıq» konsepsiyasının bəhrələri idi.

30-40-cı illərdə və 50-ci illərin əvvəllərindəki dövrdə olmuş kütləvi təqiblərlə əlaqədar materialların əlavə öyrənilməsi üzrə Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun qərarı ilə yaradılmış Komissiya 1988-ci ilin fevralında belə nəticəyə gəldi ki, N.İ.Buxarin, A.İ.Rıkov və «sağ trotskiçi blok» adlanan blok üzrə və başqaları barədə «işlər» saxta­laşdırılmışdır. Moskva proseslərinin iştirakçıları Q.Y.Zinov­yev, L.B.Kamenev və bir çox başqalarına bəraət verildi. Bircə Trotski bəraət almadı.

Yenidənqurma hər şeydən əvvəl insan psixologiyasında yeni keyfiyyət dəyişikliklərinin yaranmasına gətirib çıxartdı. Lakin ölkədə baş verən hadisələri sovet adamlarının heç də hamısı dərhal başa düşmür və qəbul etmirdi. Ölkədə baş verən bədbəxt hadisələr də çətinlikləri artırırdı. Bu ilk növbədə 1986-cı ilin aprelində Çernobıl AES-dəki fəlakət, Uraldakı neft kəmərindəki qəza idi.

Demokratik proseslər müttəfiq respublikalarda xalq cəbhələrinin, zəhmətkeşlərin digər kütləvi birliklərinin yaran­masına səbəb oldu. Təəssüf ki, bir sıra respublikalarda qanlı toqquşmalar törədən ünsürlər demokratik hərəkatın yüksə­lişindən istifadə etdilər. Azərbaycanda və Özbəkistanda in­sanlar qaçqın vəziyyətinə düşdü. Bir çox aylar ərzində Sovet adam­larının və dünya ictimaiyyətinin diqqəti Dağlıq Qara­bağda və onun ətrafında əmələ gələn və Ermənistanın Azərba­y­can­dan ərazi iddialarına əsaslanan problemlərə cəlb edildi. 1989-cu ilin yanvarında Moskva Dağlıq Qarabağda A.Volın­skinin rəhbərliyi altında Xüsusi İdarə komitəsi yaratdı. Dağlıq Qarabağın idarəsi Azərbaycandan alınaraq Moskvaya verildi. Bu vəziyyət daha da gərginləşdirdiyinə görə 1989-cu ilin noyabrında Moskva onu ləğv etməyə məcbur oldu. Bu problem indiyə qədər həll edilməmiş qalmaqdadır. Moskvanın Ermənistanı müdafiə etməsi nəticəsində «Qondarma» Dağlıq Qarabağ respublikası yarandı. Ermənistan onu özünə birləşdirmək haqqında qərar qəbul etdi. Yeddi rayonumuz işğal edildi. Bu torpaqlarımızın 20%-i demək idi. 18 min şəhid verdik. Bir milyondan çox azərbaycanlı qaçqın-köçkün vəziyyətinə düşdü. Yenidənqurma nəticəsində 80-cı illərin II yarısında SSRİ-də milli münasibətlər müşkül şəklə düşdü.

1986-cı ildə Alma-ata, 1989-cu ildə Tbilisi, Vülnüs, 1990-cı ilin yanvarında Bakıda baş verən hadisələr bunun parlaq nümunəsi idi.

Qorbaçovun yaratdığı «aşkarlıq» SSRİ-nin dağılması üçün şərait yaratdı. 1990-cı ildə ilk dəfə Pribaltika respublikaları SSRİ-dən ayrıldıqlarını bildirdilər, həmin ilin martında isə onun tərkibindən çıxdılar.

1991-ci ilin martında SSRİ-nin tərkibində qalmaq və qalmamaq barədə keçirilən referendumda digər sovet respu­blikaları SSRİ-nin tərkibində qalmağa tərəfdar olduqlarını bil­dir­dilər. Lakin 1991-ci ilin auqust qiyamı bütün bunlara xətt çəkdi. Qorbaçov Krımda istirahət edərkən Moskvada vitse-prezident Yanayev, Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri Kryuçkov, SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri Pavlov, Daxili İşlər naziri Puqo, SSRİ Müdafiə naziri Yazovun iştirakı ilə 1991-ci il avqustun 19-21-də Fövqəladə Dövlət Komissiyası yaradıldı. Bu komissiya SSRİ ərazisində dərhal 6 ay müddətində fövqəladə vəziyyət elan etdi və bildirildi ki, 1985-ci ildən əvvəlki dövlət strukturlarının hamısı fəvliyyət göstərir. Lakin o zaman Rusiyanın prezidenti seçilən B.N.Yeltsin və Rusiya Federasiyası Ali Sovetinin sədri R.Xaspulatov Moskva zəhmətkeşlərini ayağa qaldırdı. Qiyam demokratik qüvvələrin qələbəsi ilə başa çatdı. Qorbaçov yenidən Moskvaya qayıtdı. Qiyamın təşkilatçıları həbs edildi. Ölkədə Sov. İKP-nin fəaliyyəti dayandırıldı. Bu hadisədən bir qədər sonra 1991-ci ilin dekabrın 8-də Belarusiyadakı Viskuli mehmanxanasında Ukrayna, Belarusiya və Rusiyanın (S.Şuşinski, L.Kuçma, B.N.Yeltsin) prezidentləri görüşərək 1922-ci il SSRİ-nin təşkili haqqındakı müqavilənin qüvvədən düşdüyünü bildirdilər və Müstəqil Dövlətlər Birliyinin (MDB) yaranması haqqında yeni müqavilə bağladılar. Beləliklə, MDB təşkil edilmiş oldu.

1993-cü ilin sonuna qədər Pribaltika respublikaları və Gürcüstan istisna olmaqla, keçmiş SSRİ-nin tərkibində olmuş, o dağıldıqdan sonra müstəqililk qazanmış 11 respublika MDB-nin üzvü oldu.

1991-ci ilin dekabrın 27-si SSRİ-nin mövcudluğunun son günü oldu. O, dağıldı və bu nəhəng, Levifan dövlət tarixdən silindi.