2. Elektronlarning moddadan o‟tishi. Elektronlar moddadan o‟tganda o‟z energiyasini yo‟qotadi va o‟zining
dastlabki xarakat yo‟nalishidan og‟adi, ya‟ni sochiladi. Elektronlar o‟z energiyasini
modda atomlarini uyg‟otoshga va ionlashtirishga yo‟qotadi (sarflaydi).
Elektronlar moddadan o‟tganda modda atomlari bilan o‟zaro ta‟sirlashadi.
Bunda elektronlar atom yadrolari bilan va atom elektronlari bilan ta‟sirlashadi.
Elektronlarning atom yadrolari bilan o‟zaro ta‟siri. Moddaga tushayotgan elektron atom yadrosida elastik sochiladi. Bunda atom
yadrosiga yaqin uchib kelayotgan elektronning kinetik energiyasining ma‟lum
qismi yadroga beriladi, lekin yadroga berilgan energiya katta bo‟lmaydi. Elektron
moddadan o‟tganda, uning trayektoriyasi to‟g‟ri chiqziqdan farq qiladi. Uchib
kelayotgan elektronning yo‟qotgan energiyasini baholash uchun uchib kelayotgan
elektron massasi yadro massasidan kichik deb qaraladi, ya‟ni: (
). Bunday
holda yadroga beriladigan impuls
marta katta bo‟ladi (
-moddaga
tushayotgan elektron zaryadi,
-yadro zaryadi), yadro massasi esa elektron
massasidan Am
p
ga katta bo‟ladi.
Yadro massasi elektron massasidan katta bo‟lgani sababli yadro tezligining
ortishi kichik bo‟ladi.
Uchib kelayotgan elektronning yadro va elektron bilan bir marta
to‟qnashishida berilgan energiyalar nisbati quyidagicha ifodalanadi:
(
)
(
)
(13)
Bunda taqriban
deb olinadi.
Moddada yadrolar elektronlarga qaraganda
marta kam bo‟ladi. Yadro
bilan ta‟sirlashganda energiya yo‟qotishning elektron bilan ta‟sirlashganda
ionlashtirishga energiya yo‟qotishga nisbati.
(
)
(
)
(14)
Bundan ko‟rinadiki, elektronning yadro bilan to‟qnashganda yo‟qotgan
energiyasi, elektron energiyasining umumiy yo‟qotilishiga qo‟shgan hissasi
ahamiyatli darajada emas. Lekin bunday to‟qnashuvlar zarralarning sochilishiga
olib keladi.
