Aparan yol kimi

DÜNYA  MƏDƏNİYYƏTİ  VƏ  AZƏRBAYCANIN 
ÖZÜNÜDƏ Kİ
Müasir sivilizasiya sənaye cəmiyyətindən informasiyası  cəmiyyətə 
keçidlə  səciyyələnir.  Tarixin  noosfer  dövrünə  qədəm  qoyan  dünyaya 
yeni  nəzərlə baxış da bu keçidlə əlaqədardır.  Texnogen sivilizasiyaları 
yeni  ekoloji  mədəniyyət  əvəz  edir  ki,  bu  da  insanlar  arasındakı  yeni
390
Fuad  Mammjdov
Kulturologiva cffektivli haval  va faalivvala aparan vol
münasibətlərdən  və  onların  təbiətə  münasibətdəki  yeni  məzmundan 
qaynaqlanır.
Dünya  mədəniyyəti  bəşəri  dəyərlər  -  ən  yaxşı  formalar,  fəaliyyət 
nümunələri,  dünya  duyumu  vasitələri,  bəşəriyyətin  uzun  əsrlər  boyu 
yaratdığı  intellektual  və maddi dəyərlər üzərində qurulmuşdur.  Lakin 
bəşəri  mədəniyyətin  təkamülü  müxtəlif  xalqların  mədəniyyətinin 
eyniləşdirilməsi  yox,  regional  və  milli  mədəniyyətlərin  harmonik 
qarşılıqlı  təsiri,  qarşılıqlı  fəaliyyəti  və  qarşılıqlı  asılılığıdır.  Hər  bir 
mədəniyyətin  öz  dəyəri,  öz  spesifik  xüsusiyyətləri  və  unikal 
nailiyyətləri  vardır.  Müxtəlif  milli  mədəniyyət  tiplərinin,  məsələn, 
skandinav,  roman,  anqlosakson,  slavyan,  türk,  asiya,  sintoist  və 
digərlərinin  nümunəsində  görmək  olar  ki,  müasir  dünyada  milli 
mədəniyyətlərin  əhəmiyyəti  artır,  onlann  hər  biri 
dünya  inkişaf 
formalarını  spesifik  olaraq,  yaradıcılıqla  mənimsəyir  və  bəşər 
mədəniyyətinin təkamül prosesinə öz töhvələrini verir.
Bəşər mədəniyyətində şəxsiyyətin  və millətin dəyərini  ifadə edən, 
milli  mentalitetini  səciyyələndirən  əsas  tərkib  hissəsi  -  milli  şüurdur. 
O,  özünün  cəmiyyətdəki  və  ya  beynəlxalq  birlikdəki  yerini  dərk 
etməyin  dünyagörüş  formasını  əks  etdirir.  Millət  -   xalqın  mədəni 
inkişafının  məhsuludur.  Buna  görə  də  milli  şüur milli  mədəniyyət  və 
ya  mədəni  şüurun  sinonimidir.  Kulturoloji  baxımdan,  milli  şüur 
mənəvi  məkanı,  mono-  və  ya  polietnik  cəmiyyətin  sosial  mühitini 
inteqrativləşdirən,  xalqın  milli  özünütəyininə,  onun  keçmişi,  bu  günü 
və  daha  uğurlu  gələcəyinin  dərkinə  həlledici  təsir göstərən  amil  kimi 
çıxış  edir.  Dünyagörüş,  təfəkkür  və  onunla  bağlı  olan,  dövlət  və 
cəmiyyətin  “insan  inkişafi  texnologiyaları”,  xalqın  sosial-mədəni 
tərəqqisinin  intellektual,  etik  yollarının  seçimi,  çox  halda,  fərdlərin 
özünüdərkindən, onlann müəyyən mədəni  irsə, sivilizasiyaya aidiyyət 
duyumundan asılıdır.
Dövlətin  siyasi  sistemi,  onun  daxili  və  xarici  siyasəti  ilə  müəyyən 
olunan  sosial  mühit  insanlann  milli  özünüdərkinə  ciddi  təsir göstərir. 
Xalqlann  inkişafının  yeni  ideoloji  əsasını  yaradan,  millət  və  müstəqil 
dövlətləri  formalaşdıran  Müsəlman  İntibahı,  Dirçəliş və  Reformasiya, 
Avropada  elmi  inqilab  və  Maarifçilik  xalqlarda  milli  özünüdərkin 
oyanması  və  milli  sivilizasiyalann  özəyinin  formalaşmasında  mühüm 
rol  oynamışdır.  Azərbaycan  xalqının  mədəni  inkişafında  və  milli
391

---

Fuad  Mawmadot
Kullurologiva effektiv» haval va faalivvatj aparan vol
şüurunun 
təsdiqində 
dünya  mədəniyyətinin  bu  görkəmli 
hadisələrinin  mühüm  rolu  olmuşdur.  Azərbaycan  xalqında  milli 
şüurun  formalaşması  tarixi  qədim  dövrlərə  -  Azərbaycan  mədəni 
tarixinin  zərdüştlük  dövrünə  gedib  çıxır.  Bu  dövrdə  əcdadlarımızın 
fəlsəfi  fikri  mövcudluq dəyərləri və insan həyatı  haqqında təsəvvürlər 
yaradaraq,  insanın  mütləq  dəyərini  aşkar etmiş,  anlayışları  müəyyən 
rəmzlərlə  ifadə  edərək, 
səadətin  İşıq,  Həqiqət,  Bilik  və  Rifah 
ideallarından  keçən  yollarını  göstərmişdir.  Yəqin  ki,  əcdadlarımızın 
şumer  mədəniyyətindən  götürüb,  antik  xristianlığa  ötürdükləri, 
sonralar  isə,  islamın  bəşəri  xeyirxahlıq,  rifah  və  əbədi  həyat  rəmzi 
kimi  qəbul  etdiyi  səkkiz  guşəli  ulduz  da  belə  rəmzlərdəndir.  Bu  gün 
Azərbaycan  Respublikasının  bayraq  və  gerbini  bəzəyən  bu  ulduz 
humanizmin,  yaradıcılıq, 
xalqımızın  və  bütün  bəşəriyyətin  işıqlı 
gələcəyinə inam  rəmzidir.
Orta  əsrlərdə  azərbaycan  xalqında  özünüdərkin  formalaşmasının 
mühüm  mənbəyi  görkəmli  mədəni  abidə  olan  “Kitabi  Dədə-Qorqud”, 
Nizami  Gəncəvinin,  Nəsirəddin  Tusinin,  İmadəddin  Nəsiminin, 
Məhəmməd  Füzulinin  və  azərbaycan  intibahının  digər  humanist 
nümayəndələrinin  ölməz  əsərləri  idi.  Bu  görkəmli  şəxsiyyətlər  öz 
yaradıcılıqları  ilə təsdiq  etmişlər ki, daha uğurlu gələcəyin yollan ruhi 
mədəniyyətdən,  xalqın  rifahı  və  yaradıcı  fəaliyyətinin  əsasını  təşkil 
edən  inkaredilməz  həqiqətlərdən  -  bilik  və  elm,  yaxşı  tərbiyə  və 
müdriklikdən  keçir.
XIX  əsrdə  zərdüşt-midiya,  ellin,  xristian-alban,  oğuz-türk  və  islam 
mədəniyyətlərinin 
çoxəsrlik 
zəngin 
sintezindən 
ibarət 
olan 
Azərbaycanın  ənənəvi  feodal  mədəniyyəti  dünya  mədəniyyətinin 
tərəqqipərvər 
nailiyyətlərindən 
yaradıcılıqla 
bəhrələnməsi 
ilə 
səciyyələnən  keyfiyyətcə  yeni  novasiyalı  inkişaf mərhələsinə  qədəm 
qoydu. 
Öz  sələflərinin  ənənələrini  davam  etdirən  azərbaycan 
maarifçiləri  və humanistləri  yeni və ən  yeni dövrdə həll  edilməsi  üçün 
tarixi  şəraitin  yetişdiyi  ictimai  vəzifələri  formula  etməyə  çalışaraq, 
yeni  tarixi  şəraitdə  azərbaycan  xalqının  ideologiya  və  özünüdərkinin 
gələcək  formalaşmasına öz tarixi töhfələrini verdilər.  XIX əsrin  ikinci 
yarısı  və  XX  əsrin  əvvəlləri  Azərbaycanın  çoxəsrlik  tarixinə  milli 
şüurun  və  milli  dövlətçiliyin  yaradılması  üçün  şəraitin  formalaşması 
dövrü  kimi  daxil  oldu.  Bu  prosesdə  azərbaycan  ziyalıları,  maarifçiləri
392
Fuad  Mammadot
Kullurologiva effektivli havat  va faalivvala aparan vol
və  humanistlərinin  görkəmli  nümayəndələrindən  -   M.F.Axundov, 
A.Bakıxanov, Həsəb bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbürrəhim bəy 
Haqverdiyev,  Sultan  Məcid  Qənizadə,  Əli  bəy  Hüseynzadə.  Əhməd 
bəy  Ağayev,  A.M.Topçubaşov,  Cəlil  Məmmədquluzadə,  Miraə 
Ələkbər 
Sabir, 
Üzeyir 
Hacıbəyov, 
Məmməd 
Əmin 
Rəsulzadə,Nəriman  Nərimanov  mühüm  rol  oynadılar.  Bu  görkəmli 
insanların  xidmətləri  ondan  ibarətdir  ki,  onlar  ənənəvi  azərbaycan 
mədəniyyətinə  dünya  mədəniyyətinin  tərəqqipərvər  ideyalarının  üzvi 
şəkildə  daxil  edilməsi  hesabına  milli  mədəniyyətin  inkişafını  təmin 
edirdilər.
Azərbaycan 
milli 
burjuaziyasının 
formalaşması, 
feodal 
cəmiyyətindən kapitalist cəmiyyətinə keçid prosesinə ideya-siyasi əsas 
verən,  azərbaycan  milli  ideologiyasının  təkamülü  ilə  müşayiət 
olunurdu.  Bu  prosesin  mühüm  hərəkətverici  qüvvəsi  kimi,  XIX  əsrin 
sonunda  formalaşan,  tərəqqipərvər  azərbaycan  ziyalıları  çıxış 
edirdilər.  Azərbaycan  millətinin  formalaşmasında  ’’Əkinçi”,  “Ziya”, 
“Həyat”,  “İrşad”, Tərəqqi”, “Açıq  söz” qəzetləri,  “Kəşkül”, “Fyuzat”, 
“Şəlalə”,  “Molla  Nəsrəddin” jurnalları  və  digər  nəşrlər  əhəmiyyətli 
rol  oynayaraq,  formalaşmaqda  olan  milli  ziyalıların  əlində  başlıca 
olaraq maarifçilik vasitəsi kimi çıxış edirdilər.
İntibah  dövründə  Avropada  baş  verən  Maarifçilik  və  Yeni  dövr 
proseslərini  xatırladaraq,  azərbaycanlı larin  milli  özünüdərki  öz 
formalaşmasında  üç  dövr  yaşamışdır:  islam  ümumi  şüurundan, 
ümumtürk  şüuruna,  oradan  da  azərbaycan  milli  özünüdərkinə.  XX 
əsrin  əvvəllərində  panislamçılıq  çərçivəsində,  xalqlann  hüquq 
bərabərliyi,  hakimiyyət  orqanlarında  millətlərin 
nümayəndələrinin 
proporsional 
təmsil  edilməsi, 
Rusiyada  müsəlmanların 
mədəni 
tərəqqisi üçün  şərait yaradılması  problemləri gündəmə gətirilirdi.  Bu, 
pantürkizm  ideologiyasının  formalaşması  dövründə,  öz  milli 
müqəddəratını  təyin etmək yollarının axtarışına yardım edən, xeyriyyə 
məqsədli  mədəni-maarifçi  cəmiyyətlər  yaradılır,  dövri  mətbuat  təşkil 
edilir,  azərbaycan  dilində  kitablar  buraxılır.  Azərbaycan  ziyalılarının 
və  liberal  buıjuaziyanın  avropa  demokratik  hərəkatına  qoşulması 
prosesi  başlayır  və  onların  siyasi  muxtariyyətə  can  atması  aydın 
görünür.  Bu  zaman  ziyalılar  xalqın  şüuruna  avropa  mahiyyətli  milli 
ideyanı  daxil  edərək,  tərəqqipərvər  inkişaf  cəhdləri  göstərirdilər.
393

---

Kuad  Mammadov
Kulturologiva effoktivli havat  va faalivvota aparan  vol
Azərbaycan 
xalqının  öz  milli  müqəddəratını  təyin  etməsi  özünü, 
əməli  olaraq,I  1918-ci  ildə Azərbaycan  Demokratik Respublikasının -  
müsəlman  Şərqində  ilk  demokratik  respublikasının  yaradılmasında 
göstərdi.  O  dövrdən 
azərbaycan  mədəniyyətində  əhəmiyyətli 
dəyişikliklər  və  xalqın  milli  özünüdərkinin  inkişafı  ilə  qeyd  olunan 
bir neçə onillik keçmişdir.
Bu  gün  Azərbaycan  yenə də müstəqil  dövlət  olaraq, öz  inkişafının, 
açıq  cəmiyyət  və  hüquqi  dövlət  quruculuğu  ilə  səciyyələnən, 
keyfiyyətcə  yeni  postsovet  dövrünə  qədəm  qoyur.  Yeni  tarixi  şərait, 
qloballaşma  prosesləri  ilə  əlaqədar  olan  dünya  inkişafının  yeni 
reallıqları  və  tendensiyaları  kontekstində  milli  dəyərlərin  tənqidi 
qiymətləndirilməsini  tələb  edir.  Azərbaycanlıların  milli  özünüdərki, 
milli  iftixar  vasitəsi  ola  biləcək,  xalqın  sosial-mədəni  inkişafındakı 
real 
nailiyyətlərdən  bəhrələnməlidir.  Bununla  bağlı,  tarixi  dövrün 
tələbatlanna  uyğun  qlobal  məkanda 
xalqın  rəqabətəqabilliyinin, 
həmişəyaşarlığının  və  mobilliyinin  yüksəldilməsi  məqsədi  ilə,  onun 
sosial-mədəni  kodunun  şüurlu  olaraq  dəyişdirilməsi  zərurəti  mühüm 
əhəmiyyət  kəsb  etməyə  başlayır.  Qüvvələri  müşühidədən  -  
quruculuğa,  mədəni  hadisələrin  qiymətləndirilməsindən  -  idraka  ətraf 
aləmin  transformasiyasına,  və  insanın  özünün  təkmilləşdirilməsi  və 
həyatının 
yaxşılaşdırılmasına 
keçirmək 
vacibdir. 
Keçmiş 
nailiyyətlərin  fetişləşdirilməsindən  imtina  edilməsinə,  qüvvələri 
müasir  inkişafda  cəmləşdirilməsinə  və  işıqlı  gələcəyin  qurulmasına 
istiqamətlənən  yeni  mentalitetin  formalaşdırılması  təxirəsalınmaz 
milli vəzifədir.
• "Milli  özünüdərk"  beynəlxalq  elmi