Айэцн Щясяноьлу е р м я н и с и н д р о м у



Yüklə 3,3 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/34
tarix25.03.2017
ölçüsü3,3 Mb.
#12654
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34

Йящуди гырьыны

Тарихин гаранлыг сящифяляри ачылдыгъа йени-йени сянядляр цзя

чыхыр, ермянилярин йалныз Азябайъан вя Тцркийя тцркляриня гаршы

дейил, щям дя диэяр халглара гаршы тюрятдикляри вящшиликляри тясдиг

едян  йени-йени  тарихи  щягигятляр  мялум  олур.  Беля  фактлардан

бирини  дя  21  апрел  2006-ъы  ил  тарихдя  Азярбайъан  Милли  Елмляр

Акаде ми йасынын  Инсан  Щцгуглары  Институтунун  кечирдийи  «Йад -

дашын бяр пасы» адлы тядбирдя эениш иътимаиййятя тягдим едилди. 

Институтун директору, сийаси елмляр доктору Рювшян Мус  та фа -

йев 1918-1919-ъи ллярдя ермяни гулдур бирляшмяляри тяряфин дян

Азярбайъан  Республикасынын  Губада  вя  юлкямизин  диэяр  шя -

щярляриндя йашайан йящудиляря гаршы тюрятдикляри сойгырым фак -

тыны ачыглайараг билдирди ки, фаъия иля баьлы шащид ифадялярини, Азяр -

бай ъандакы  даь  йящудиляриини  дини  иъмасынын  сянядлярини,  айры-

ай ры  йящуди  зийалыларынын  хейли  сайда  мцраъиятлярини  ясас  эю -

тцряряк  та  рихи  ядаляти  инсан  щцгуглары  контексиндя  бярпа  ет -

мяк, азяр бай ъанлыларла бярабяр йящудлярин дя гятля йетирил мя -

си ня  даир  сц бут лары  ашкар  едиб  цзя  чыхармаг  истигамятиндя

араш   дырмалар  апар мышлар.  Йящуди  Дини  иъмасынын,  Азярбайъан

дювлят  архив ляри  ямякдашлары нын  вя  айры-айры  вятяндашларын  кю -

50

Сойгырым

Ермяни синдрому


мяйи ня тиъя синдя тякъя Губа району яразисиндя хцсуси аман -

сызлыгла гят ля йетирилмиш 3000 ня фярядяк динъ йящудидян 87 ня -

фя рин ады ны дягигляшдирмяк мцм кцн олмушдур. Азярбайъанда

йашайан  ди эяр  халглара  гаршы  ет дикляри  вящшиликляри  эизлятмяк

цчцн ар хив ляря йол тапмыш ермя ниляр бу барядя сянядляри мящв

етмишляр. Лакин щяр щансы миллятя, етник гру  па гаршы тюрядилмиш

ъинайятляр  унудулмамалы,  инсанларын  йад  дашларындан  силинмя -

мя лидир. Мящз буна эюря дя Инсан Щц гуг лары Институту бу исти -

гамятдя араш дыр малара давам ет диря ъякдир.

Сюзцэедян сяняд - Азярбайъан Демократик Республи касы

(Азярбайъан  Халг  Ъцмщуриййяти) дюв рцндя  йарадылмыш,  март

гырьынларыны арашдыран Фювгяладя Ис тин   таг Комиссийасынын 1918-

ъи ил 2 декабр тарихли рясми мяк тубудур. Рус дилиндя йазылмыш бу

сяняддя Губада ермяниляр тя ря финдян мящв едилмиш бир груп

даь йящудисинин сийащысы верил мишдир.Австрийалы алим Ерих Файглын

тядгигатларына  ясасян,  1941-1945-ъи  иллярдя  Авропада  йящу -

dилярин  кцтляви  шякилдя  мящвиндя  Щим млерин  дястяйи  иля  йара -

дылмыш ермяни фашист леэиону мцстяс на рол ойнамышдыр. 

Даь  Йящудиляри  Дини  Иъмасынын  рящбяри  Семйон  Ихиилов  ер -

мя ни ляр тяряфиндян юлдцрцлмцш йящудилярин сийащысыны тягдим ет -

ди:  «Ав шолум  бин  Шамаил,  Авшолум  бин  Овроом,  Овроом  бин

Ра  ха мим, Илйеву бин Сосун, Илйову бин Бенйамин, Илих бин Си -

мантов, Илиша бин Мухоил, Илиазар бин Йов, Йусуф бин Мордухай,

Ов роом бин Хаим, Илиазар бин Адино, Ошир бин Машиах, Илханов

бин  Шоул,  Ба  нил  бин  Илазар,  Бенсион  бин  Евдо,  Било  бин  Рафаил,

Га врил бин Ха  им, Довид бин Мордухай, Довид бин Шумуйтул, За -

кой бин Ра фоил, Йаков бин Гомиил, Йов бин Ишио, Ифиил бин Шолум

вя башга лары - ъями 87 няфяр.

Тядбир иштиракчылары 1918-19-ъу иллярдя Азярбайъанда ермя -

ни террорунун гурбаны олмуш даь йящудиляринин хатирясини ябяди -

ляшдирилмяси  мягсяди  иля  Губа  шящяриндяки  Гырмызы  гяся бядя

абидя уъалдылмасы вя тарихи фактларын юйрянилмяси истига мя тиндя

тядбирлярин давам етдирилмяси цчцн юлкя президенти Илщам Яли йе -

вя мцраъият гябул етмишляр.

51

Ермяни синдрому

Сойгырым


Алманлара гаршы сойгырым

Бу эцнлярдя Еффектив Тяшяббцсляр Мяркязинин Азярбайъан

Рес публикасы  Ханлар  районунда  йашайан  алманларын  та ри хиня

щяср етдийи елми-практик конфранс ермяни миллятчиляринин бу де  виз

алтында  заман-заман  мцхтялиф  халглара  гаршы  сой гырым  тю -

рятдийини  тясдиг  едян  даща  бир  факты  цзя  чыхарды.  Кон франсда

Азяр байъанын тарихчи алимляри иля йанашы, Алма нийанын Бонн уни -

вер ситетинин профессору, Гафгаз алман лары тари хинин тяд гигатчысы

Йе ва  Марийа  Аухунун  башчылыьы  иля  алман  нцма йян дя  щейяти

вя йер ли алманлар иштирак едирдиляр. 

Мялумдур ки, алманларын Гафгаза эялиши Наполеон мц ща ри -

бясиндян сонракы дюврляря тясадцф едир. Ы Александрын разылыьы

иля  мин лярля  алман  Вуртембург  краллыьындан  Гафгаза,  о  ъум -

лядян,  Азяр байъана  эялмишляр.  Еля  щямин  вахтларда  да  Гаф -

газа  цз  тут маьа  башлайан  ермяниляр  илк  эцндян  алманлара

гар шы гысганъ лыг вя гязябля йанашмаьа башламышлар. 

Конфрансда  Азярбайъанда  122  иллик  тарихи  олан  алманлара

гар шы ермяниляр тяряфиндян тюрядилмиш мцхтялиф фитнякарлыг ямял -

ляриндян  сюз  ачылды.  Бу  мянада  профессор  Аббас  Сейидовун

1907-ъи  илдя  Эянъя  шящяриндя  Дашнаксцтйун  цзвляриня  гаршы

ачылмыш ъинайят ишляри барядя тягдим етдийи архив сянядляри хц -

суси  мараг  доьурду.  Шящяр  приставынын  имзаладыьы  сяняддя

1905-1907-ъи иллярдя «дашнаксцтйун»ун йени рящбяри Корйанын

даш  нак  Арутйунов  гардашлары  иля  бирликдя  Щеленендорф  алман -

ларыны партийанын хязинясиня хяраъ вермяйя мяъбур етдийи якс

олун мушдур. Сяняддя гейд едилир ки, ермяни дашнаклары шя раб

истещ салчылары олан Форер вя Гуррдан 30 мин рубл пул тя ляб етмиш

вя онлар бу пулу юдяйя билмядикляри цчцн гятля йе тирилмишляр. 

Биринъи Дцнйа мцщарибяси дюврцндя ермянилярин алманлара

гар шы террор вя тягиб щярякаты даща да эенишлянмишдир. Руси йа -

нын  Алманийа  иля  мцщарибясиндян  истифадя  едян  ермяниляр  бу

тор паглардакы  алманлары  мцнтязям  олараг  чыхышдырмыш,  онлара

52

Сойгырым


Ермяни синдрому

тязйиг эюстярмишляр. 1917-ъи илдя алманларын вязиййяти даща да

аьырлашыр,  рус  ща вадарларынын  дяс тяйи  иля  Ханлар  районуна  вя

ятраф бюлэяляря Тцр кийя вя Иран дан ермяни дястяляринин кю чц -

рцлмяси нятиъя синдя онларын тор паг  лары ялляриндян чыхмыш вя ер -

мяниляр тяряфиндян зябт едилмишдир.

Совет  дюврцндя  ися  коммунист  палтары  эейинян  ермяни

даш   нак  лары райондакы ясас вязифяляри яля кечиряряк хейли алманы

«ан      ти совет фяалиййятдя» эцнащландырараг щябс етдирмиш, онла -

рын  эцл   лялянмясиня  наил  олмушлар.  Мящз  бу  ямяллярин  нятиъя -

сидир ки, 1934-ъц ил майын 14-дя ал ман лар Щеленендорф клубу -

нун диварларына «Ермяниляр га ни чян дир  ляр, онлар кяндлиляри сон

дамла ганына гядяр сойурлар» сюз ляри йазылмыш шцарлар йапыш -

дырмышдылар. Икинъи Дцнйа мцщарибяси башлананда мящз ермяни

мил лят чи ля ринин планлары иля И.Сталин 1941-ъи ил октйабрын 8-дя Азяр -

бай ъан дан  22741  няфяр  алман  Газахыстан  чюлляриня  сцрэцн

олун масы,  онларын  тясяррцфаты  вя  диэяр  ямлакы  ися  ермяниляря

верил мяси барядя гярар гябул етмишдир. Ми ко йа нын сяйляри няти -

ъя син дя Ермянистандан вя Ирандан бура йцз лярля ермяни аиляси

кючцрцлмцшдцр. Ермяниляр о замандан башла йараг Ханлар ра -

йо нун да  кы  алман  гябирис танлыьындакы  гябир  дашларынын  цстцн -

дяки ал ман    ъа йазылары поза раг ермяниъя йазылар йазмагла вя

даш ла рын фор масыны дяйиш мяк ля онлары ермяни ляшдирмишляр. 



Тат гырьыны

Дашнак ордусунун ХХ ясрин яввялляриндя Зянэязурда тю -

рят дийи вящшиликлярдян бири дя Тат гырьыныдыр. Андраникин гу дуз лаш -

мыш  ордусунун  Тат  кяндиндя  тюрятдийи  вящшиликляр  аьласыьмаз

дя ряъядя дящшятли имиш. Дашнаклар ъа ма атын бюйцк бир щиссясини

кащалара долдуруб аьзында эярмядян оъаг галамышлар. Онлары

тцстцдя боьуб, одда йандырмышлар. 

Бир  дястя  ясири  За  бых  кяндиня  эятирдикляри  заман  йолда  ер -

мяни дыьалар бир эцр зяни аьаъла эютцрцб голлары баьлы бир кишинин

53

Ермяни синдрому



Сойгырым

цс  тцня  атымышлар.  Илан  дярщал  кишинин  бойнуна  доланыб  цз-эю -

зцнц эя мирмяйя башламыш, гу  ла ьыны аьзына аланда киши щушуну

итириб йеря йыхылмшдыр. Даш наклар онун башына, кцряйиня бир нечя

даш атыб эедибляр. Ясир эю тцр дцкляри гадын вя гызларын сачларыны

кясдириб  чаты  тохут дурур,  онлара  аьласыьмаз  ишэянъяляр  верир,

аьаъдан чылпаг щалда асырлармыш. Бир ермяни щякиминин эюстяриши

иля саь лам эюрцнян киши вя гадынларын башларыны кясиб ганларыны

айрыъа габа йыьырлармыш. 70 ушаьын гарнына сцнэц сохуб йолбйу

ишаря дашлары кими дцзмцшляр. Патро на гянаят етмяк мягсяди

иля адамларын башларыны дашын цс тцня гойуб эцрзлярля язяряк За -

бых  чайына  тюкцрлярмиш.  Гя дим  йазылы  дашы  Ермянистана  апар -

маг цчцн 20  тат кишисини ара байа го шмуш лар. Хумар адлы тат эю -

зялини Ан дра никин чадырына апа рар кян Сярт дюн эя дейилян йер дя

гыз гяфлятян йердян дашы эютцрцб ба шына вурмуш, юзцнц юлдцр -

мцшдцр.  Хума рын  гар дашы  Ибращими  голу  баьлы  итлярин  га баьына

атараг гудуз ла ра пар чалат дырмыш, сонра аьаъа баь лайараг синя -

синя бычаг ат мышлар.Дашнаклар Зянэязур ъамааты арасында ва -

щимя йа рат маг цчцн бир нечя гадын вя кишинин будларына, кц -

рякляриня мю  щц рябянзяр дямири гыздырыб басмышлар. Хябяр диэяр

кянд ляря ча тан да ъа маат сел ки  ми ахышыб кюмяйя эялир. Лакин

иш-иш дян  ке чиб миш.  Кяндляр  та мам  йандырылмыш,  ящали  гырылыб

мящв еди либ миш. 



Зянэязур щадисяляри

Губадлы  районунун  Башарат  елиндя  бюйцк  ад-сан  газан -

мыш  Кярбялайы  Мящяммяд  мяктяб  ачмаг  фикриня  дцшцр.

Оьланлары  Щя сян  вя  Щясяналыйа  Фяряъан  кянд  мяктябинин  ти -

кин  тисиня  баш ламаьы  тапшырыб  юзц  дя  дярс  вясаити  щазырламаьа

баш  лайыр.  Ер мя  ниляр  Ермянистанла  Даьлыг  Гарабаьын  сярщяд -

лярини бир-бириня йа хын лашдырмаг цчцн сярщяд дирякляринин йерини

дя йишир,  Фяряъан  кян ди  йахынлыьындакы  Топаьаъ  дейилян  йердя

басдырырлар.  Щясян алы  Бакыйа  эялиб  бу  мясяляни  лазыми  ор ган -

54

Айэцн Щясяноьлу



Ермяни синдрому

лара хябяр верир. Щяр ики мясяляйя эюря гисас алмаг цчцн ер -

мя ниляр  ики  эюзял  ермяни  гызыны  Щясянля  Щясяналынын  далынъа

са лыр, онлары яля алырлар. Гызлар гардашлары ермяниляр йашайан Хо -

забирд  кяндиня  ейш-ишрят  мяъ лисиня  дявят  едирляр.  Мяълисдян

сонра онлары йухуйа вериб си лащ ларыны эютцрцляр. Налбянд Сяркис

щямин  эеъя  щазырладыьы  налы  Щясянин  айаьы-на  мыхлайыр.

Гыздырылмыш шишлярля эюзлярини овур, балта иля ял-айа ьыны одун тяк

доьрайыр. Щясяналынын ися бядяниндян щяря нюв бя иля бир парча

ят кясиб йеря атыр. Щадисядян 10 эцн сонра гардашларын ермя -

ниляр  тяряфиндян  вящ шиъясиня  юлдцрцлмяси  хябяри  Башарат  елиня

мялум  олур.  Ки ши ляр  силащланыр,  Хозабирд  кяндини  дармадаьын

етмяк цчцн Кярбя лайы Мящяммядин ишарясини эюзляйирляр. Амма

Кярбялайы  Мя щям мяд  ня  гядяр  сарсылса  да  тямкинини  итирмир,

гырьына ря ваъ вер мир. Онун  гызы  эянъ  Тават  атасынын  гаршында

баш яйиб гардаш ларынын ганыны алаъаьыны билдирир. Кярбалайи Мя -

щяммяд гызына тя  сялли вериб дейир ки, щяля Башарат ели саьдыр,

иэидляри ат белиндя, фя даиляри даь кечидляриндядир.

Тават ханым ися инадындан дюнмцр, эеъя-эцндцз мешядя

мяшг едир, гылынъ ойнатмаьы, сярраст эцлля атмаьы, ялбяйаха дю -

йцшц юйрянир. Там юзцня ямин оландан сонра Хозабирд ермя -

ниляринин кечдийи йолу нязарятя алыр. Сяркисля оьлунун гатыр бе лин -

дя  мешяйя  эетдийини  эюрян  Тават  гисас  мягамынын  чат дыьыны

ан  лайыр вя сярраст эцлля иля атараг щяр икисини гатырдан са лыр. Ча -

ба лайа-чабалайа йеря дцшян тцфянэиня сары сцрцнян Сяр кис Та -

ват  ханымын  эцллясиня  туш  эялир.  Иэид  Тават  гардаш ла рынын  инти -

гамыны беля алыр. Бу щадися Башарат елиндя дилляр язбяри олур.

* * *

Тцрк ордусунун сиррлярини инэилис кяшфиййатына сатмаг цстцн -



дя  гулаьы  кясилдикдян  сонра  гачыб  Ирявана  эялмиш  Ан драник

Озан  йан  ермяниляри  башына  топлайыб  азярбайъанлылара  бас  гын

едирди.  Онлар  азярбайъанлы  ушаглары  тонгалда  йандырыр,  бой   лу

га дынларын  гарнына  хянъяр  сохур,  адамларын  башына  мис мар

чалыр, кц ряйиня гайнар самовар баьлайыр, гыз вя гадынларын цз -

ляриня, си няляриня сцнэц вя хянъярля хач шякилляри чякир, ъа ван -

55

Ермяни синдрому

Ишьал


ларын айагларыны наллайырдылар. 

Тат гырьынынын ахшамы Андраник Зянэязурун танынмыш бяйи,

Гафан  мис  мядянляринин,  Бярэушад  чайынын  ахары  бойу  кянд

тя ся ррцфатынын,  Кцрдщаъы  кяндиндяки  йаь-пендир  заводунун,

Чал байыр мал     дарлыг мцлкляринин сащиби Султан бяйдян Абдаллар

кян ди  яра зи синдян  Шушайа  кечмяк  цчцн  йол  истяйир  вя  Га -

рабаь йц рц  шцнцн тящликясизлийи тямин едиляъяйи тягдирдя истядийи

гядяр гы зыл веряъяйини дейир. «Щяля бу елин иэидляри гейрятлярини

пула  сат ма йыблар»  дейя  Султан  бяй  ъавабында  билдирир.  Лакин

Шу ша гу бернийасында чалышан аьыллы, зякалы гардашы Хос     ров бя -

йин мяс лящяти иля Андраникя хябяр эюндярир ки, она йол веря би -

ляр, амма тящ лцкясизлийи цчцн силащ лазымдыр. Андра ник 20 гатыр

йц кц  силащ  эюн  дярир.  Султан  бяй  бу  силащла  юз  адам ларыны  си -

лащландырыр, Шу ша йа эедян йолда, Галадяряси ятра фында нал шя -

килли пусгу гур дурур, Ан драникя йеня хябяр эюн дярир ки, шцбщя

йаратмамаг  цчцн  топ  лары  сюкдцрсцн.  Андраник  топлары  сюкцб

гатырлара йцкля дир, шярт   ляшдикляри вахтда 170 гатыр карваныны Шу -

шайа йола салыр. Юзц ися сящяря гядяр эюзлямяйи гярара алыр. 

Эеъя  Султан  бяйин  пусгуда  дайанмыш  сцвариляри  йцклц

гатыр лары яля кечирирляр. Андраникя хябяр чатыр ки, архадан тцркляр

эялир, силащлар да Султан бяйин дястясинин ялиня кечиб. Андраник

дящ шят дян  зарыйыр,  бяркдян  щюнкцряряк  аьлайыр,  ордуйа  эери

дюн  мяк  ям ри  верир.  Эери  дюняркян  Султан  бяйин  адамларынын

мц ща сиря синя дцшцрляр. Султан бяй он минлярля инсан ганы ич -

миш,  йцз ляр ля  кянд ляри  виран  гоймуш,  оъаглары  сюндцрмцш  90

мин лик  ер   мяни  гулдуруну  мящв  едир.  Мяьлуб  олмуш  Андраник

юзцнц эизлятмяк цчцн яйниня чу ха эейир. Ики ушаг да эютцрцб

арадан  чыхмаьа  мяъбур  олур.  Лакин  гачаркян  дюйцш  йериня

эялян  Султан  бяйля  растлашыр.  Ан драник  ъаныны  гуртармагдан

ютрц  йалтагланмаьа  башлайыр:  «А бяй,  ал лащ  бу  дашнакларын

евини йыхсын, нащаг йеря халг ла ры мызы гырьына вер   диляр». 

-Дцз  дейирсян-Султан  бяй  дейир  -Бяс  сян  щарадан

эялирсян?

-Бу  ушагларын  аталары  Забых  дюйцшцндя  юлцбляр.  Дедим,

56

Ишьал


Ермяни синдрому

апа    рым  ютцрцм  ки,  гурд-гуш  дяймясин.  Сиздян  хащиш  едирям,

гой  майын ушаглары юлдцрсцнляр.

-Биз ушаг юлдцрмцрцк, сиз ушаг юлдцрцрсцнцз. Сизинкилярин

Забых  кянди  йахынлыьында  70  ушаьын  гарнына  сцнэц  сохуб

юлдцр  мялярини ешитмисянми?

Андраник башыны ашаьы салыр. Султан бяй адамларына ушаг -

лары бурахмаьы ямр едир. Андраник дярщал мин сифятя дцшцб йал -

варыр: “Бяй, рящм елясян, ушаглары юзцм апарыб ютцрярдим. Азыб

га   лаъаглар бу йерлярдя. Гойун мян дя онларла эедим”…

Дашнаклар цзяриндяки гялябялярдян рущланмыш, кефи кю кял -

миш Султан бяй айагларыны аралайыр ки, эял, кеч. Андраник йеря

чюкцб  дизи  цстя  сцрцня-сцрцня  уъабойлу  Султан  бяйин  айаг -

ларынын арасындан кечиб эедир. Бир аздан сонра хябяр эятирирляр

ки,  Андраник  2  ушаг ла  бя рабяр  яйниндя  чуха  бу  йолла  гачыб.

Султан бяй вя адамлары щя мин ермя ни нин Андраник ол ду ьуну

баша дцшцр, эцлцшцрляр. Эянъ   атлы лар Андраникин арха сынъа эет -

мяк истяйяндя ялини гал дырыб он лары сах лайыр:

-Оьул, эетмяйин. Онун гулаьыны тцркляр кясмиш, мянимся

айаг  ларымын арасындан кечмишдир. О, Азярбайъана щеч ня едя

бил  мяз. (С. Елоьлу, Зянэязур щадисяляри, Ба кы, 1993) 

57

Ермяни синдрому

Ишьал


1918-ъи ил. Азярбайъан. Он минлярля азярбайъанлыны гятля йетирмиш

ермяни гулдурлары гана бойанмыш Бакы кцчяляриндя 

58

Ермяни синдрому



1918-ъи ил, 15 сентйабр. 

Хиласкар Гафгаз-Ислам ордусу Бакы кцчяляриндя.

59

Ермяни синдрому



Хиласкар ордунун зяфяр йцрцшц

1918-ъи  илдя  Азярбайъанда  тцьйан  едян  гырьындан  сон ра

Бакы  шящяри  демяк  олар  ки,  азярбайъанлылардан  тя миз лянмиш,

он ларын йерини Икинъи Дцнйа мцщарибясиндян бир ба ш Ба кыйа эял -

миш ба шыпозуг, аъ-йалаваъ, силащлы ермяниляр тут муш ду. 

Бакыны дцшмяндян азад етмяк эянъ милли гцввялярин гаршы-

сында  дуран  ясас  вязифя  иди.  Болшевиклярин  мягсяди  Бакыны

Азяр  байъандан  айырараг  Русийанын  тяркибиня  гатмаг  идися,

дашнакларын да мягсяди Бакыны яля кечиряряк ермяни ляшдирмяк

иди.  Му сават  партийасынын  лидерляриндян  олан  Нясиб  бяй  Йу сиф -

бяй ли мюв ъуд гцввялярля йалныз Азярбайъаны дейил, бцтцн За -

гаф га зийаны  ишьал  едян  дящшятли  анархийаны  гайдайа  салмаг

мцм кцн олма дыьыны, хариъи гцввянин, хцсусиля дя Азяр бай ъа -

на дост вя гар даш олан Тцркийянин мцдахилясиндян савайы бир

йол галма ды ьыны бил дирди. Щяля феврал айында Тцркийянин Щяр бий -

йя  Назири  Янвяр  Па ша  бу  зяруряти  щисс  едяряк  Гафгаз  Ислам

Ор дусу йарадыл масы тяклифини иряли сцрмцшдц.

Азярбайъана  мцнасибятдя  хариъи  дювлятлярин  мараьы  тог -

гушдуьундан вязиййяти низамламаг сон дяряъя чятин иди. Щяр

ан щансыса юлкя тяряфиндян щям Тцркийяйя, щям дя милли гцв -

вяляря  архадан  зярбя  ендириля  билярди.  Беля  бир  заманда  юзц

чох  аьыр  вязиййятдя  олан  Тцркийя  Азяр бай  ъана  йардым  ялини

узат магда  рискя  эедяряк  бей нял халг  гцв вялярля  цз-цзя  да -

йанмалы олду. Щярби гцввянин рящ  бяр лийи Ну   ру пашайа тапшы рыл -

мышды.  Апрел  айынын  биринъи  он эцн лцйцндя  Тяб   риздян  кечяряк

Зян эязур  йолу  иля  эялян  Нуру  па шанын  рящ бяр лийи  алтында  30

няфярлик  щярби  щейят  майын  25-дя  Эян ъяйя  чатды.  Эянъядя

Милли гцввялярля таныш олан Нуру Паша щю ку мя тиня бу гцввянин

Бакыны  тямизлямяк  имканы  олмадыьыны  бил ди ряряк  «Болшевикляр

Даьыстан вя Гузей Гафгазы яля ке чирмяк цзрядирляр. Щяр йердя

ермяни  тяъавцзу  артмагдадыр.  Бакы  сцрят ля  зябт  едилмязся,

бу раларда дурум даща тящлцкяли бир щал ала ъагдыр. Ящали тцрк -

лярин эялмясини сябирсизликля эюз ляйир.» де йя йазырды. 

60

Ермяни синдрому



1918-ъи ил май айынын 28-дя Тифлис шящяриндя Азярбайъанын

дюв лят мцстягиллийи елан олунду. Мцсялман ордусунун коман-

дири, эенерал Ялиаьа Шыхлински дярщал Щярби Назирлийин тяшкил олун-

масы барядя тяклиф-лайищя щазырлайараг йени щюкумятя тягдим

етди.  Лакин  бу  тяклиф  щяйата  кечирилмямиш  галды.  Азярбайъанла

Тцр  кийя  арасында  имзаланан  мцгавиляйя  ясасян,  Нуру  Паша

Азяр байъан  ордусунун  тяшкилиня  рящбярлийи  цзяриня  эютцрдц.

Ня щайят, хиласкар ордунун нцмайяндяляри Азярбай ъана эяля-

ряк  Милли  ордунун  тяшкилиндя  иштирак  етмяйя  башлады.  Азяр бай -

ъан  Халг  Ъцмщуриййяти  19  йашы  чатмыш  эянълярин  ор дуйа  ся -

фярбяр едил мяси щаггында гярар верди. 

Бу заман С.Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы Совети Эян ъя -

дя топлашмыш гцввяляримизи мящв етмяк, бунунла да Азяр  бай -

ъанын ишьалыны там баша чатдырмаг истяйирдиляр. Эянъя бу дюв -

рдя  азярбайъанлыларын  йеэаня  цмид  йери,  дайаьы  иди.  Яли  силащ

тутан кю нцллцляр Эянъяйя ахышыр, Мцсялман Корпусуна йазылыр -

дылар.  Ла кин  вахт  аз,  щярби  хидмят  эюрмяйян,  даща  чох  фярди

мц да фияйя юйряшмиш адамлардан гыса мцддятдя низами орду

тяш кил етмяк, онлары ордунун гайда-ганунуна табе етдирмяк,

ня ща йят, йемяйини, эейимини юдямяк ися чятин мясяля иди.

Щяля  Милл  Орду  тякмилляшмяйя  маъал  тапмамыш  болшевик

гцв вяляри Эянъя шящяри цзяриня щцъума башладылар. Артыг сайы

18 миня чатдырылмыш Гырмызы Ордунун 70 фаизя гядярини ермя ни -

ляр тяшкил едирдиляр.

Сыьырлы,  Кцрдямир  мювгеляри  тезликля  Гырмызы  Орду  тя ряфин -

дян иш ьал олунду. Коргановун рящбярлик етдийи гцввяляр Га  ра -

мяр йям  кянди  яразисиндя  мювге  тутдулар.  Тцрк  халг ла ры нын

амансыз ъяллады Амазаспын командирлик етдийи болшевик-ер мяни

гцввяляри иля Мцсялман Корпусу арасында дюйцш ийу нун 16-да

олду. Ъями 2 мин няфярдян ибарят олан милли гцв вяляр йе ня эери

чякил мяк мяъбуриййятиндя галдылар. Йалныз ийунун 17-дя мюв -

гейя чата билян тцрк гошунлары ер-тя  си эцнц щцъума кечдиляр.

Азярбайъан-тцрк гошунларынын 10-ъу Гафгаз алайы илк дюйцшдя

200-дян артыг ясэярини итирди. Бу ит кидян сарсылан Нуру Паша вя

61

Ермяни синдрому


Ялиаьа  Шыхлински  дярщал  Эюйча йа  эял диляр,  бурада  мювъуд

вязиййятя нязарят етмяйя башладылар. 

Ийунун 29-да Азярбайъан Милли щюкумяти Тифлисдян Эянъя-

йя кючдц. Бунунла да дуруму йахындан излямяк вя йе рин дяъя

арашдырыб тядбир эюрмяк имканы йаранды. Мцвяг гяти сакитликдян

вя тяк-тяк гаршыдурмалардан сонра щямин эцн гызышан дю йцш -

лярдя тцрклярин газандыьы уьур йеня Гырмызы ордунун эери чя -

килмяси,  Гарамярйямин  бир  щиссясинин  Гафгаз  Ислам  орду су -

нун ялиня кечмяси иля нятиъялянди. 

Ийунун 30-да ися ермяни Ямировун рящбярлик етдийи Гырмызы

Орду щиссяляри гяфилдян щцъум едяряк Эюйчайы яля кечирдиляр.

Ла кин  дярщал  эюрцлян  тядбирляр  нятиъясиндя  бу  щцъумун  да

гар шысы алынды вя дцшмян Аьсуйа тяряф эери атылды. Вязиййяти ня -

зяря  алараг  Тцркийядян  ялавя  гцввяляр  эюндярилмяси  Гаф газ

Ислам ордусуну эцъляндирди. Бу мцддятдя эенерал Би черахов

да  юз  го шуну  иля  Гырмызы  орду  иля  бирляшмишди.  Гаф газ  Ис лам

Ордусунун гаршысында дуран вязифялярдян бири ися Бакыйа эириш

цчцн Ша ма хыны азад етмяк иди. Ийул айынын 2-дя Эюйчайы, Бей -

дяркянд вя Ямирван, Чанагбулаг кяндлярини, 10-да Кцр дя ми -

рин шярг щис   сясини дашнак-болшевик гцввя ляр ин дян тямиз ля диляр.

13-дя го     шун Аьсуйа дахил олду. 

Шаумйан Гырмызы Ордунун мювгелярини итирдийини Лениня бил -

диряндя  о,  дярщал  Хязяр  дянизиня  эюндярилян  щярби  эямилярин

артырылмасыны ямр етди. Ийунун 15-дя Салйан ятрафында гцввяляр

арасында гызьын дюйцшляр башланды. Ермяни Тер Акимовун рящ -

бяр лик  етдийи  50  сцвари,  400  пийада  12  пулемйот,  2  топ  вя  2

эямидян  ибарят  олан  гцввяйя  гаршы  тцрк  Рамазан  бяйин  ко -

ман  данлыг  етдийи  ъями  35-40  няфярлик  кичик  бир  бюлмя  дайан -

мышды.  Дюйцш  за маны  йерлилярдян  ибарят  кюнцллцляр  дястяси  дя

тцркляря го шул ду лар. 3 эцн давам едян дюйцшлярдян сонра Ба -

кы гцввяляри Сал йандан эери чякилдиляр. Кцр чайы ятрафы дцш мян -

дян азад едил мяк ля тцрк-Азярбайъан гошунларынын эениш мюв -

ге тут масына им  кан йаранды. Ийул айынын 19-дан ися эцълц йа -

ьышлар алтында Гаф  газ ислам ордусу артыг Шамахы исти га мятиндя

62

Ермяни синдрому


эери чякилян болшевик гцввялярини говурду. Март-апрел айла рында

бу шя  щяр ер мяниляр тяряфиндян яля кечириляряк йан ды рылмыш, талан

едил   миш, азярбайъанлы ящалиси кцтляви сурятдя гятля йе тирилмиш вя

ъа  ныны гуртаранлар ися даьлара, гоншу районлара сыьынмышдылар.

Щяля  эц нащсыз  инсанларын  ганы  гурумамыш  шя щяр  дя  ермяни-

болшевик гул дурлары ат ойнадырдылар. Йашадыьы дящ шятляр дян ха -

ра балыьа чев   рилмиш Шамахы ийулун 21-дян баш лайараг щис ся-щис -

ся азад едил мяйя баш лады. 

Уьурсузлуглардан сарсылмыш болшевикляр бир-бирлярини эцнащ-

лан дырмаьа башладылар. Бичерахов команданлыгдан ял чякиб йе -

рини ермяни Аветисова верди. Ленинин тапшырыьы иля 800 няфяря йа -

хын силащлы дястя вя хейли щярби сурсат щяля ийулун яввяляриндя

Бакыйа эюндярилмишди. Бакы бир барыт чялляйиня бянзяйирди. Артыг

болшевикляр вя ермяниляр ийулун 25-дя Бакыйа гядяр эери чякил-

мяйя мяъбур олмушдулар. Бакы Советинин бу тарихдя кечирилмиш

иъласында саь есерляр, дашнак вя меншевикляр инэилис гошунла-

рынын Бакыйа дявят едилмясиня сяс вердиляр. Тцрк-Азярбайъан

го  шунлары артыг Биляъярлийя йахынлашмышды. Бакы Совети ися юзц-

нцн сийаси уьурсузлуьунун бощраныны йашамагда иди. Бакы Ко-

миссарлары эямийя миняряк арадан чыхмаг истяркян тутулдулар. 

Тцрк  ордусу  Шярг  ъябщяси  команданы  Мцрсял  Пашанын

адын дан Ермяни Милли Шурасына рус вя тцрк дилляриндя мцраъият

эюн дярди. Мцраъиятдя дейилирди: «Ъянаб Бакыдакы Ермяни Милли

Шу ра сынын  сядри!  Шцбщясиз  Сизя  айдындыр  ки,  Бакы  шящяри  ятра -

фында  тцрк  гошуну  дюйцшцр.  Яэяр  сиз  шящяри  дюйцшсцз  тяслим

ет мяйя  разы  ол саныз,  миллиййятиндян  вя  мязщябиндян  асылы  ол -

ма йараг  ща мы нын  щцгугларынын  горунмасына  зяманят  вери ля -

ъяк дир. Хцсусиля, сиз ермяниляря онда иъазя вя зяманят ве риля -

ъякдир ки, арзула дыьыныз щалда манеясиз Бакыдан Ер мя нистана

эе  дя билясиниз. Яэяр шящяр тяслим едилмяся, о, он суз да алы на -

ъаг дыр  вя  щямин  вахт  ахыдылан  ганларын  вя  йетирилян  зи йанларын

мясулиййяти сизин цзяриниздя галаъагдыр. Шящяри тяслим етмяйя

щазырсынызса, он да хащиш едирям ки, дярщал нц ма йяндяниз ва -

си  тяси иля ъаваб эюн дярин.»

63

Ермяни синдрому


Ермяни Милли Шурасы вя «Дашнаксцтйун» партийасы мяктуба

ъаваб вермямякля Бакы иштащындан ял чякмядиклярини нцмайиш

етдирдиляр.  4  август  1918-ъи  ил  тарихдя  Бакы  Совети  тяряфиндян

дявят  едил  миш  илк  инэилис  гцввяляри  Бакыйа  дахил  олдулар.

Августун  5-дя  Ба кы  цзяриня  башланан  щцъум  нятиъясиндя

«Сентрокаспи»  гцв вя ляри  эери  чякилдиляр.  Байыл,  Бибищейбят,

Гурд гапысы истигамя тин дя сцрятли йцрцш башланды. Азярбайъаны

гана бойайан гаты даш нак Шаумйан цч дяфя гачмаг истяся

дя щяр дяфя тутулараг эери гайтарылды. Августун 13-дя парахода

миняряк  щейяти  Щяш тяр  хана  тяряф  цзмяйя  мяъбур  едян  Бакы

комиссарлары йеня дя щябс едилдиляр. 

Тцрк-Азярбайъан гцввяляриня гаршы ися бу дяфя инэилис го -

шунлары  дайанмышды.  Палчыг  вулканы  ятрафында  эедян  дюйцшдя

ин эилис  гошунуна  капитан  Спаррау  рящбярлик  едирди.  Августун

26-да  гцввяляр  арасында  аьыр  дюйцш  эетди.  Бинягяди  йцк сяк -

ликля ри нин тцрк-Азярбайъан гошунларынын ялиня кечмяси иля ин эи -

лис ляря  эцълц  зярбя  ендирилди  вя  онлар  эери  чякилмяли  олдулар.

Сентйабр айынын яввялляриндя артыг цстцнлцк Гафгаз Ислам Ор -

ду сунда  иди.  Бакы  цзяриня  щялледиъи  щцъума  эенерал  Мцрсял

Па шанын рящ бяр лийи алтында олан 5-ъи Гафгаз дивизийасы кечмяли

иди. Хцсуси Азяр байъан Корпусунун татар, лязэи сцвари алай лары,

3-ъц ескад ронун 1-ъи тагымы, Ъянуб групунда пол ков  ник Ъя -

мил Ъащид бяй, Зещни бяйин вя Тофиг бяйин рящбярлийи алтындакы

ики дястя вя ди эярляри дюйцшя щазырлашырдылар. Гафгаз дивизи йа ла -

рынын Бакы цзя ри ня щцъуму сентйабрын 15-дя сящяр саат 5.30-

да  башлайыр.  Щц ъумда  8  мин  тцрк,  6  мин  азяр байъанлы  иштирак

едирди. Бакыны го ру йан ися рус, ермяни вя инэилис 18 миня йахын

иди.  Дюйцшляр  ня тиъясиндя  инэилис  гцввяляри  артыг  Янзялийя  чя -

килмишдиляр. Саат 15.00-да Гафгаз Ислам Орду сунун 38-ъи ала -

йы Гарашящяря дахил олду вя бу нун ла да Ба кы нын дашнак-бол -

швевик  вя  инэилис  гцввяляриндян  тямиз ля нилмяси  башланды.

Бакыйа  илк  эирян  дястяляр  мящз Азярбайъан  тцркляринин  силащлы

дястяляри иди. 

Сентйабрын 16-да Бакы шящяр ятрафында Гафгаз Ислам Орду -

64

Ермяни синдрому


сунун  5-ъи  Гафгаз  дивизи йасынын  вя  15-ъи  пийада  дивизийасынын

ряс ми кечиди олду. Хялил Паша чыхышында тцрк дюйцшчцляриня юз

мин  нятдарлыьыны билдирди. Шящярдян чякилян дашнаклар евляри йан -

дырыр, гаршыларына чыхан азярбайъанлылары юлдцрцр, гисас алмаьа

чалышырдылар. Азярбайъанлылар да юзлярини горумаг цчцн мцдафия

олунмаьа мяъбур олурдулар. Нятиъядя гар магарышыглыг да баш

верирди. Тцрк ко ман данлыьынын сярт тяд бирляри нятиъясиндя та лан -

чы лыг ла, оьурлугла мяш ьул олан, эцнащсыз адам  лары юлдцрян 100-

дян артыг ъинайяткар эцллялянди, дар аьа ъын дан асылды. 

Тезликля Бакыда асайиш бярпа олунду вя ганлы фаъиянин сар -

сынтысындан  айылан  Бакыда  щяйат  йаваш-йаваш  дирчялмяйя,  ер -

мя ни  вя  болшевиклярин  ялиндян  гачмыш  адамлар  юз  евляриня

дюн  мя йя  башладылар.  Бунунла  беля,  Азярбайъанын  шимал-шярг

щис  сяси  вя  Гарабаь  дашнак  гцввяляринин  нязаряти  алтында  иди.

Артыг Ба  кыда йерляшян Азярбайъан щюкумяти гошун лары бу ис ти -

гамятя  йю нялтди.  Аьдаш-Гябяля  йолунда  йерляшян  Са  валан

да ьында гу рулан топла тцрк забити Гябялянин Ниъ кян диндя топ -

лаш мыш  гул дурларын  топунун  дцз  лцлясиндян  вурараг  парт лат -

мышды.  Ясас  го шунлар  Гарабаьы  хилас  етмяк  цчцн  эюндя рилди.

Аьыр  дюйцшлярдян  сон  ра  Гафгаз  Ислам  Ордусунун  гошун лары

сентйабрын 25-дя Га   рабаьа дахил олдулар. 

Беляликля,  дашнак-болшевик  гошунларынын  мяьлубиййяти  иля

Эян     ъядя фяалиййят эюстярян Азярбайъан милли щюкумяти Бакыйа

кюч дц. Щямин илин декабр айынын 7-дя Бакыда милли парламентин

илк  иъласы  кечирилди.  Азярбайъан  Демократик  Республикасынын

(Азярбайъан  Халг  Ъцмщуриййятинин)  тцрклцйц,  мцасирлик  вя

демократийа уьрунда мц баризлийи, ейни заман   да мцсялманлыьы

юзцндя бир ляшдирян мави, гырмызы, йашыл рянэли, ай-улдузлу милли

байраьы,  дювлят  эерби  тясдиг  олунду.  Илк  Азяр  байъан  манаты

дювриййяйя бурахылды, университет йа ра дылды. 

Шяргдя илк демократик республика олан Эянъ Азярбайъан

Ъцмщуриййяти мцстягиллик йолунда уьур ла ирялиляйир, эениш перс -

пективли бир дювлят кими дцнйа сийасят мей данына дахил олур ду.

Шцб щясиз ки, зянэин нефт йатаглары, бюйцк сийаси потен сиалы олан

65

Ермяни синдрому

Ишьал


бир тцрк юлкясинин дирчялиши бюлэядя щеэемонлуг ет мяк ис тя йян

дюв лятлярин мараьында дейилди.

1918-ъи ил октйабрын 30-да Биринъи Дцнйа мцщарибясинин ня -

ти ъяляри иля баьланмыш Мудрос мцгавилясинин шяртляриня яса сян,

турк гошунлары Азярбайъандан чыхарылды, бура мцттяфиг дювлятля -

рин тямсилчиси олан инэилис гошунлары йеридилди. Хатырладырыг ки, ин эи -

лис гошунлары 1918-ъи илин ав густ-сентйабр айларында ермяни    тя   -

ря финдя  Азяр бай ъана  гар шы  вурушурду.  Бу  эцня  гядяр  дя

Азяр  байъанда инэилис эцллясиндян шящид олан  азяр байъанлыларын

вя тцрклярин мязарлары галмагдадыр. Онларын бир гисми  Шящидляр

Хи йабанында уйумагдадыр. Азярбайъан халгы онун гур    тулушу

йолунда хидмят эюстярмиш Нуру паша, Янвяр паша, Мцр сял па -

ша вя бцтцн тцрк гардашларымызын гящряманлыьыны щеч бир за ман

унутмайаъаг, оналрын хатирясини щямишя язиз тута ъагдыр.



Yüklə 3,3 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin