Айэцн Щясяноьлу е р м я н и с и н д р о м у


Охчу  кяндинин  агибяти.  1906,  14  август



Yüklə 3,3 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/34
tarix25.03.2017
ölçüsü3,3 Mb.
#12654
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34

Охчу  кяндинин  агибяти.  1906,  14  август. Ермянилярин

кян  ди  мцщасиряйя  ал дыг ларыны  эюрян  ъамаат  тцфянэлярини  сайыб

бир  нечя  бер дан ка  тцфянэ  вя  кифайят  гядяр  олмайан  бир  нечя

йцз дя патрон галмышды. Йердя галан тцфянэлярин чоху дюрд эцн

да вам едян атышмада сырадан чыхмышды. Тяда рц кцн тц кян ди йини

эю  рян  ъа маат  Саггарсу  кян диня  кючцр.  Кян дин  ичин дя  галан

са щибляри евдя ол ма йыб, йахуд гоъалыгдан эюзляри ишыг дан мящ -

рум  олдуьуна  эюря  чыха  бил мя йян  га дын  тай фалары  вя  евиндян

чых   маг истямяйян адам лар иди ки, сящяр олан кими щамысы юл дц -

рц ляряк мейит ляри кян дин ичин дя бир-биринин цстцня тюкцлмцшдц. 



Саггарсу щадисяляри. Саггарсуда сыьынаъаг тапмыш мц -

сял ман ъамаатынын башы цстцндян сцбщ чаьы бир дястя «Йа Яли,

йа  Аллащ!»  фяр йады  иля  мцсялманлара  сары  эяляндя  авам  вя

чашмыш мцсял манлар «Бу эялян гошун мцсялманлардыр» дейя

эц  ман  едиб  аь лайа-аьлайа  онларын  гаршысына  чыхырлар.  Эялян

дяс тя  ер мя ниляр  имиш.  Онлар  мцсялманлары  гырыб  юлдцрмяйя

баш  лайырлар.  Бир  хейли  гадын  Молла  Щясян  Яфяндинин  ятра фын да,

ял  ля риндя «Гу ран» ермянилярин гаршысына чыхыб рящм диляйиб аь -

ла са лар да Гу раны, бялкя Инъили дя танымайан ган  сызлар щамысыны

вящ шиликля юл дцрцрляр.

1906-ъы ил 17 августда эцндцз Саггарсуйа йетишян мц    сял -

ман дястяси чадырларыны гурдулар. Ордубаддан уъа даьа гядяр

йаралыларын сайы-щесабы йох иди. Саггарсу кян динин ятрафында бир

ган  чаласы  эю рцн д ц  йцндян  о  тяряфя  эетдиляр.  Со йуьун

шиддятиндян га нын цзц буз баьламышды. Бунунла бе ля, дашын бир

тяряфин дян ган сцзцлцб ахырды. Дашын арасында 62 ня фяр юврят

вя ушаг ъяназяси бир-биринин цстцня тюкцлмцшдц. Аз сон ра га -

дын  ъясядляринин  ара сындан  айаглары  гылынъла  доь ранмыш  йаралы

га   дын тапылды. Заваллы гадын юзцня эялдикдян сон ра бунлары де -

ди: «Молла Щясян Яфяндинин йанында олан гадынлар онун доь   -

ран дыьыны эюрцб гачараг бура пянащ эятирдик. Бир дяс тя ер мя -

ни йе тишиб адамлары бу щала гойду. Мян дашын ара сына эир миш -

дим, айагларым чюлдя галмышды. Бир нечя ер мяни йе ти шиб мя ним

чюлдя гал мыш айагларымы доьрамаьа баш лады... Ме шяйя эи ряндя

35

Ермяни синдрому

Сойгырым


Щя сян Яфяндинин юлдцрцлдцйц йер  дян бир палас парчасы та пылды.

Па ла сы кянар етдикдя 15 ня фяр кюрпя ушаг ла рын кясилмиш башлары

вя бир-бириня гарыш мыш бя дянляри эюрцндц. Ъянуб сямт дя щяд -

дин дян артыг га  дын-ушаг бядянляри тюкцл мцшдц». 

Охчу кяндинин кянарында сайсыз-щесабсыз щейван бя дян -

ляри бир-биринин цстцня тюкцлцб, бириси юлмцш, бириси ял-айаг чалыр,

би ри нин гарны ешийя тюкцлмцшдц. 

Бу кяндлярин мцщарибяси 1906-ъы илдя 9 августда баш ла  йыб

15 августда баша чатмышдыр. Дяймиш мал зяряри бир мил йондан

чох иди. Хяляъ, Кархана, Гатар, Инъявар, Чюллц, Йемязли, Сал -

даш         лы,  Мял лалар,  Батуман,  Охчу,  Шябадяк,  Атгыз,  Пцр да вуд,

Зу         рул, Эц ман, Йилолши Сяналы, Минянявур, Фяръан, Га    ла бой ну,

Яъя б   ли, Буьаъыг адлы мцсялман кяндляри ер мя  ниляр тяряфин дян

та  лан  едилмиш,  йандырылмыш,  даьыдыл мыш дыр.  (Мяммяд  Сяид  Ор -



ду бади. «Ганлы илляр» китабындан. 1991, Бакы.)

«Шуша галасынын Шярг тяряфиндя Баьырган даьы дейи лян йер -

дя бир уъа гайа варды. Щямин даьда юз тябяяляри иля Аван Ко -

ха адлы бир ермяни йашайырды. Аван Коха юз тябя яляриня бу йур -

муш ду ки, щарада ялляриня мцсялман дцшся, ону тутуб щц зу -

ру на эя тирсинляр. Коханын ямри иля тутул муш мц сял маны со   йун -

ду руб цзц цстя йеря йыхырдылар. Сонра онун арха сы нын дя  рисин -

дян дюрд бармаг ениндя бычаг ла бойнун дан гом яти нядяк ики

тяряф дян хятт чяк ирдиляр вя дя ринин уъуну ашаьы яй ди рил миш аьа -

ъын гцв вятли бир буда ьына бянд едиб будаьы бу ра хырдылар. Аьа     -

ъын бу  даьы гцв вятля йу хары галханда мц сял ма нын дя риси бой     -

ну на гядяр сойуларды вя bа ьы ртысы эюйя гал хар ды. Бу на эю  ря дя

щя мин  гайа йа  «Баь ырган  даьы»  ады  вер миш диляр.  (М.М.Няв -

ваб. «1905-1906-ъи иллярдя ермяни-мц сял ман давасы»). 

36

Сойгырым



Ермяни синдрому

Тцркийядя тцрклярин сойгырымы

Ермянилярин  тяшкилатланмайа  мейлляри  1805-ъи  илдян  башла -

йыб. Османлы Тцр   к и йясинин алты вилайяти (Ерзурум, Ван, Битлис, Ди -

йарбакыр, Елаьыз, Сивас) цзяриндя “Бюйцк Ермянистан” пла ны ны

эер  чяк ляш дир мяк  мягсяди  иля  ермяни  сийасятчиляри  бу  юлкя йя

якс ъябщядя дайанан бцтцн гцв вялярдян истифадя етмяйя ча -

лышырдылар. Тябии ки, ермяниляря дястяк ве рян бу гцввяляр дя юз

мяг сядляри цчцн онлардан истифадя едирдиляр. 

Мясялян, 1826-ъы илдя Азярбайъаны ишьал етмяк цчцн Ру -

сийа  Ирана  мц щарибя  елан  етмишди.  Бу  мцщарибядя  ермяниляр

па паз  Нерсесин  чаьырышы  иля  Русийа  ордусуна  гошулмуш  ду лар.

1828-ъи илдя ися ермяниляр рус ор дусу иля бирляшяряк Тцрки йяйя

гаршы силащлы тяъавцзя кечмишдиляр. Гарс, Бя йазид, Ярзурум вя

Бай  бурд  ишьал  олунмуш,  ишьал  олунмуш  яразилярдя  ермяниляр

тяряфиндян  динъ  ящалийя  гар шы  эю рцн мямиш  вящшиликляр  тюрядил -

мишди. Османлы Тцркийясинин имзаладыьы Ядирня мц га виля си няти -

ъясиндя ер мя ниляр ишьал етдикляри яразилярдян чыхмаьа мяъ  бур

олсалар да бу йерляри тярк едяркян юзля рин дян сонра да ьыл  мыш,

талан вя тар-мар олунмуш харабалыглар, йцз лярля башы вя гол лары

кя  сил   миш, йандырылмыш, эцллялянмиш инсанлар гойуб эет мишдиляр. 

1855,  1877-1878-ъи  иллярдяки  рус-османлы  савашында  тцрк -

ляря  гаршы  ву     рушан  ермяниляр  1890-ъы  илдян  башлайараг  Шярги

Ана   долуда, 1894-ъц  илдя  Сасонда,  1895-ъи  илдя  Зейтунда,

1896-ъы илдя Ванда Османлы дювлятиня гаршы цсйан галдырдылар.

Бун   лардан  ян  дящ шятлиси  Ванда  динъ  тцрк ляря  гаршы  тюрядилян

сой гырым иди. Рус вя инэилисля  рин дястяйи иля Ванда эцн дян-эцня

ар тан  вя  силащланан  ермяниляр  бу ра дан  тцркляри  няинки  го вуб

чыхар маг, щятта мящв етмяк цчцн амансыз гятл ляря башла мыш -

дылар. 400 няфяр кишинин башыны паслы, кцт бы чаг ларл а кяс миш ди ляр.

Инсанларын бю йцр вя арха тяряфиндян ятини кясиб ъиб дц зялт миш,

ял  лярини бу инсан ятин дян олан ъибя чалмышдылар. Йцзлярля ин сан

дири-дири йан  дырылмыш, эцл ля лянмиш, йа да балта иля доь ран мышды.

Биринъи Дцнйа Мцщарибясиндя йеня Русийа тяряфиндя вуру -

37

Ермяни синдрому



Сойгырым

шан  ер мяниляр  -Гарсда,  Ярзинъанда,  Ванда,  Игдырда, Измирдя

дящшятли  гятли амлар  тюрятмишдиляр  (оху,  сящ.  404-406).  Яр зин -

ъанда бцтцн гу  йу лар тцрк ля рин мейит ляри иля дол мушду. Мцхтялиф

ор ганлары  кя силмиш  бя дян лярин  айры-айры  щис ся ляри-баш,  айаг  вя

голлар кцчя ля ря ся пя лян мишди. 320 инсан ме йиди кцчялярдя гал -

мышды, 650 инсан вящ  ши  ъясиня юлдцрцляряк гу йу вя хян дякляря

атылмышды.  Гадын лара  гар шы  ин санлыьа  сыь ма йан  шякилдя  ряфтар

едилмишди. Он лар зор   лан мыш, тящгир едилмиш, бядян органлары кя -

силмиш, ща миля  га   дын   ларын  бятни  доьранараг  щяля  до  ьулмамыш

кюрпяляр чыха рыл мыш, ни зяляря санъылмышды.  

Британийалы поlковник А.Роулинсон Гарсда тюрядилмиш ер мя -

ни вящ  ши лийиндян хябярдар оландан сонра Тифлися вурдуьу те ле г -

рамда  инсанлыг  наминя  ермяниляря  мцсялман  ящали  цзя риндя

мцстягил рящбярлик щцгугунун верилмямясини тяклиф едир вя фик -

рини ермяни гошунларынын щеч  бир гануна табе олмадыглары цчцн

ар дыъыл сурятдя вящшиликляр тюрятмяси иля ясасландырырды. 

Тцр ки йядя йашайан ермяниляр щямишя рус ордусундакы ер -

мя ни лярля  ялбир  ола раг  тцрк  ор дусуна  архадан  зярбя  ендирир,

йер  ли ящалини аман сыз ъасына гырырдылар. Бу гырьынларын дящшятли изи

1990-ъы илдя Тцр ки  йядя цзя чыхарылан кцтляви шякилдя гятля йе ти -

рилян тцрклярин топлум мя зарларыдыр. 

О за ман Османлы щю ку мя ти ер мя ни ярин бу хяйа ня тинин ъа -

вабыны  онлары  дю йцш зона сындан империйанын арха бюлэяляриня

кючцр мякля ъа    ваб вермишди. Кючцрцлмя за маны тябии ки  ер мя -

нилярдян йол лар да юлян  лярляр олмушду (ермяни тяблиьатчылары щят -

та  со йуг дяй мя  дян,  иланвурмадан  юлянляри  дя  сойгырым  гур -

баны  ки ми  гя ля мя  ве рир ляр),  амма  бунларын  сайы  щеч  300  мин

дейилди. Бу, ар тыг дцнйанын бир чох алимляри тяряфиндян - хцсусиля

дя  америкалы  тяд  ги гатчылар  Ъас  тин  МакКарти  (Ермянилярин  гон   -

dар ма сой гырым йа ланларыны ифша едян Ъ.МакКарти дяфялярля он -

ла рын щц ъум вя тязйигляриня мяруз галмыш, нящайят ишдян го -

вул мушдур), Са  муел  Уимс  (ермяниляр  тяряфиндян  дяфялярля

юлцм ля  тящ диди  едил мишдир)  тяряфиндян  дя  тяс диг  олун мушдур.

Бу эцн ися артыг ер мяни тяб лиьатчылары  эу йа 1915-ъи илдя тцркляр

38

Сойгырым

Ермяни синдрому


тяряфин дян 1 мил йон йарым, щятта ики мил йон дан ар тыг ермя ни нин

юлдц рцл  дцйцнц  иддиа едир ляр ки, яслиндя ар хив лярдя буну тяс диг

едя ъяк  щеч  бир  ясаслы  сяняд  йохдур.  Ам ма  1914-20-ъи  илляр

ара сын да ермяни силащлылары тяряфиндян Азяр байъан, Эцръцстан

вя Тцрки йя дя, о ъцмлядян, Эц ней Азяр байъанда 2 милйондан

артыг инса нын гятля йе ти рил дийи барядя кифайят гя дяр сянядляр вар.

Явя зиндя ися о заман Тцр кийядян 90.000 артыг силащлы ермя -

нинин, цму  мий йятля ися 700.000-дян артыг ер мя ни нин Гафгаза

кеч мяси ер мянилярин юз алим ляри тя ряфиндян (мя сялян, Що ванис -

йа нын  “Ермянистан  Рес публикасы”  ясяриндя)  дя  тясдигини  тап -

мыш дыр. О заман Аме ри ка нын Истанбулдакы консулу Морэен тау

750.000 ер мя нинин За гаф га з и йада фактики олараг йер   ляш дирил ди -

йини  гейд  етмишдир.  Бу  факт  Тцр кийядя  эуйа  2  милйон  йарым

ермя  нийя  гар шы  сойгырым  тюря дил дийини  тамамиля  инкар  етмякля

йанашы, (сцрэцн едилмиш ер мя нилярин сийащысына 750.000 дя яла -

вя едиляндя мараглы бир суал алы ныр, онда Тцркийядя сойгырыма

мя руз галанлар кимляр ол муш лар?!) щям дя бу эцн индики Ер мя -

нис тан яразисиндя, Азяр  байъан яра зи ля рин дя йаша йан ермяни ля -

рин ща радан эял  ди йини цзя чыхарыр. 1828-ъи ил яря фясиндя кючцрц -

лян ер мяни ля рин сайыны ХХ ясрин яввял ля риндя артыран да мящз

бу кюч ол мушдур. Ермянилярин Тцркийядя сой  гырыма уьрадылдыьы

ид диа еди лян щя мин ермяниляр яслиндя Гаф  газа ке чяряк бурада

йа ша маьа ба ш  ламышдылар. Мящз бу сябябдян 1915-18-ъи ил ляр -

дя  Гаф газда  ермя ни ля рин  сайы  кяскин  су рятдя  артмышдыр.  Ер -

мяни  тяб лиьатчылары  ися  эцнц-эцн дян  ши  ширтдикляри  гондарма

“сой  гы рым”ы ялляриндя байраьа чев ирмишляр. Ону да хатырлатмаг

истяйирик ки, Америка Бирляшмиш Шататларынын о заман  Истан бул -

да кы консулу олмуш Моргентау юлкяси цчцн щазырладыьы рапорт -

да  зярярчякмиш  ермянилярин  сайыны  щядсиз  дяряъя  шиширтмиш,

эуйа бир милйондан артыг ермянинин Тцрки йя дя сойгырыма мя -

руз галмасы щаггында уйдурма мялумат вермишдир. Мящз бу

рапорт  сонрадан  ермяни  тяблиьат чыларынын  ялиндя  васитяйя  чев -

рилмишдир. 

39

Ермяни синдрому



Сойгырым

Тцркийя. Анадолу бюлэяси. Ермяни вящшилийинин гурбанлары

40

Сойгырым



Ермяни синдрому

1915-ъи илдя Тцркийядя тцркляря гаршы тюрядилмиш бу гятлиам 1992-ъи илдя

Азярбайъанда азярбайъанлылара гаршы тюрядилмиш Хоъалы гятлиамына

Тцрк олдуглары цчцн тцрк торпаьында балталанараг гятля йетирилянляр

41

Ермяни синдрому



Сойгырым

Башлары вя голлары кясилмиш тцркляр

42

Сойгырым



Ермяни синдрому

Балталанараг гятля йетирилмиш тцркляр

Тцркийядя ермяни вящшилийинин гурбанлары

43

Ермяни синдрому



Сойгырым

1918-ЪИ ИЛ ГЫРЬЫНЛАРЫ

Биринъи Дцнйа мцщарибясинин битмяси иля хейли ермяни силащ -

лыларынын ъябщяни тярк етмясиндян истифадя едян «Даш нак  сцт йун»

пар  тийасы 1918-ъи илин мартында ордудан гайы дан ермя ни ля ря мц -

раъият  едяряк  «Ермяни  халгынын  мяна фейи  наминя»  си ла щларыны

тящ   вил  вер мядян  Бакыйа  эялмяйя  чаьы рды.  Тезликля  Бакы  си лащлы

даш   нак   ла рын  топлашдыьы  гайнар  мяркязя  чеврилди.  Ермяни  гцв -

вялярин  дян баш га бурадакы чохсайлы си лащлы болшевикляр дя варды. 

Мосkва щярби даиряси Бакыйа силащлы дюйцшчцляр, 2 тяййаря,

2 зи рещли автомобил, 5 мин тцфянэ вя с. эюндя рил мя сини гярара

ал мышды. Тякъя 1918-ъи илин февралында Русийа Сосиал Демократ

Фящля Партийасы (РСДФП) тяряфиндян Ба кы Советиня 30 мил йон

800 мин рубл эюндярилмишди. Мящз бу кюмяйин нятиъя син дя тез -

ликля  бол шевик-дашнак  гцв вяляриндян  ибарят  Гырмызы  Сосиа лист

ала  йы, Сц вари бю лцйц, Йцн эцл батарейа вя с. кими щярби дястя ляр

йа радылды. Феврал айында болшевик-дашнак дястяляри Бакыда щяр -

би  па рад  да  тяшкил  етмишдиляр.  Бу  дюврдя  Мцсялман  Милли  Шу -

расына нисбятян Ермяни Милли Шу расынын фяалиййяти даща системли

вя даща мцтяшяккил иди. Ер мя ни килсяси юз милли шураларынын силащ

анбарына чеврил мишди. Мящз бу ра да тялиматландырылан вя силащла -

ндырылан даш нак си лащлы гцв вя ляри тез-тез азярбайъанлыларын ев -

ляриня щцъум едир, евляри та ла йыр, гятлляр тюрядирдиляр.  

Азяр байъанлыларын  силащлы  ер мя     ни  ляр  гаршысында  мцдафиясиз

гал   масы Мц сялман (Азярбайъан) кор пу су нун фяалий   йя тини мющ -

кямлян дир мя йя  сювг  етди.  Лакин  Степан  Шаумйанын  биртяряфли

мярузясини дин  ля йян Ба кы Со вети дашнак гцввяляриня гаршы дура

билян йеэа ня гцв вянин - Мц сялман корпусунун тярксилащ едил -

мя си гярары ны вер ди. «Еве  лина» эямисиндя Лянкярана доьру щя -

ря кят  ет мяк  ис тяйян  50  (Бязи  мян бялярдя  100)  няфярлик  мил ли

гошун  бюл мяси нин  тярксилащ  едил мяси  мцдафиясиз  гал мыш  азяр -

бай  ъан лылары  гя зяб лян дирди,  издищамлы  митингя  чыха раг  юз  етираз

сяс лярини уъалт маьа совг етди. Митингя чых мыш азяр бай ъанлылара

Бакы Со ве тинин тап шырыьы иля атяш ачылмыш, бу нунла да гырьына ря -

44

Сойгырым



Ермяни синдрому

ваъ ве рил мишди. 

Март гырьынынын башланмасы иля баьлы бир нечя фяр зиййя вар -

дыр. Яс линдя ися бу дюврдя Бакыда милли гцввяляри сусдур маг,

шя  щя ри яля кечирмяк цчцн дашнак вя бол шевикляря са дяъя бя -

ща ня ла зым иди. Мартын 30-да эцндцз Няриман Ня риманов, Сте -

пан  Ша умйан  вя  Мяммяд  Ямин  Ря  сул  задянин  эюрцшц  за -

маны Ша  умйан силащларын эери гай та  рыла ъа ьына сюз верся дя ики

са  ат дан сонра-саат 6 ра дя ля рин дя атыш ма баш ланмыш ды. Ер мя -

ни ляр  Ша махы  йо лунда  тяхрибат  тю рядяряк  бол шевик  пат рул ла рына

атяш ач мыш, бу нунла да ермяниляр тяряфиндян ида ря олу нан вя

истига мят  лян дирилян Бакы Советиня щцъума кеч мяк фцрсяти йа -

рат мыш дылар.  Эе ъя  бцтцн  шящяр  атя шя  бц рцндц.  Ермянилярин

топлашдыьы,  буна  эюря  дя  “Ермяникянд”  адланан  мящяллядян

шящярин  диэяр  мящялляляриня  арамсыз  атяш  ачылмышды.  «Мет ро -

пол» мещ    ман ханасынын (Ин дики Низами ады на Ядябиййат му зе -

йи нин би насы) да мында гвар   дийачыларын гурдуьу пу лемйотлар «Ис -

майы лий  йя»ни вя Ичя  ри шящяри щядяфя алмышдылар. Ичя  ришящярин мц -

да фиясиндя  мящял ля  го чу лары нын  бюйцк  ролу  ол мушду.  Мартын

31-дя  гырьын  эенишляняряк  шящярин  бцтцн  мя щял ля риня  кеч -

мишди.  Йасамалда  шиддятли  дюйцшлярля  милли  гцв вя ля римиз  даш -

нак  лары эери чякилмяйя мяъбур ется дя ялавя щяр  би гцв вя ля р ин

эял мя  си  дашнакларын  цстцнлцйцня  сябяб  олмушду.  А.Мико йа -

нын, Ямир йа  нын, Ясрийанын, Амазаспын, Лалайанын дяс    тяляри шя -

щярдя яща   лини кцт ляви шя ки л   дя гятля йетирмяйя баш  ламышдылар.

Сайъа аз олдугларына бахмайараг, Милли гцввяляр мярд  ликля

дю йцшяряк дашнак-болшевик гцввяляриня лайи гинъя ъа ваб верир -

ди  ляр. Бу ну эюрян Бакы Совети Фящля гварди йасыны, Ы Бей нял милял

ала  йы,  36-ъы  Тцркцстан  алайыны  дюйцшя  дахил  етмишди.  Ейни  за -

ман да тях  ри ба та ял атараг Хя зяр До нанмасынын щейятиня эуйа

Ичяри шя щяр дя  азярбайъан лыларын  бцтцн  руслары  гырмасы  хя бя рини

йе тирян ермя ни ляр Хя зяр донанмасынын да Бакы Совети тя ря фин -

дян  дю йцшя  га тыл масына  наил  ол мушдулар.  Донанманын  мат -

рослардан идарят 200 ня фярлик дястяси дя азярбайъанлылара гаршы

кцчя  дюйцшляриня  гошулмушду.    Апрелин  1-дя  «Ярдящан»  эя -

45

Ермяни синдрому

Сойгырым


миси  шящяри  топлардан  атя шя  тут ма сы  нятиъясиндя  Бакынын  ян

эюзял  биналарындан  са йылан  «Ис майылиййя»  зя дя лянмиш,  сонра

да ермяниляр тя ря финдян йанды рылмышды. 

Бакыны  Русийанын  хиласы  цчцн  ясас  игтисади  база  щесаб

едян  Ленин  Шаумйана  йазырды:  «Сизин  мющкям  вя  гяти  си йа -

сятиниз  би зи  чох  севиндирир.  Баъарыб  щямин  сийасяти  индики  чох

чятин  вя зи й йятин  тя ляб  етдийи  чох  ещтийатлы  бир  дипло ма тийа  иля

бирляшдирин, он да биз галиб эялярик».

Болшевиклярин Бакы дюйцшцня рящбярлик етмяк цчцн йа рат  ды -

ьы Ингилаби Мцдафия Комитясинин тяркибиндя биръя ня фяр дя азяр -

бай ъанлы йох иди, Комитя бцтцнлцкля Шаум йа нын ялин дя иди. Ша -

ум йан  сонралар  етираф  едирди:  «Биз  яля  дцшян  бя ща ня дян,  ат лы

дяс  тя мизин цзяриня илк басгын ъящ диндян истифадя ет дик вя бц -

тцн ъяб  щя бо  йу щцъума кечдик. Бизим (тяркибиндя ер мя ни лярин

чохлуг  тяшкил  етдийи  Ба кы  Со ветинин!  А.Щ.)  йахшы  си лащ      лан мыш  6

мин ясэяримиз варды. Цс тялик, «Даш наксцтйун»ун 3-4 мин ня -

фяр лик силащлы мил ли щис сяляри дя бизим сярянъамымызда иди. Со    нун -

ъуларын вятяндаш мцща ри бясиндя иштиракы бу мцщари бя йя мц яй -

йян дяряъядя милли гырьын характери верди. Биз шц урлу шя кил дя бу -

на эедирдик. Яэяр онлар Бакыны яля ке чир сяйдиляр, шя щя ри дярщал

Азяр  бай ъанын пайтахты елан едя ъяк диляр… Ялдя олун муш гя ля -

бя о гядяр бюйцкдцр ки, баш ве рянляри кюлэядя го  йур». 

Тюрядилмиш гырьын еля дящшятли олмушду ки, щятта милли гцввя -

ля ри ми зя гар шы дюйцшян 36-ъы Тцркцстан алайынын, Хя  зяр До нан -

ма сынын, «Яр  дящан» вя «Красноводск» эямил я ри нин щейяти баш

ве рян ляр дян  дящшятя  эяляряк  атышманы  дайандырмыш,  вязиййяти

анлайыб аман сыз гыр ьынын да йан ды рыл масыны тяляб ет миш диляр. Щярби

эями лярин  ще йяти  азяр бай ъанлы ла рын  гырьынына  сон  го  йул маса,

ермя ни мя щяллялярини топдан атяшя тутаъагларыны билдир миш  диляр.

Фаъиянин шащиди олмуш Кулнер фамилийалы бир алман март гыр -

ьыныны  беля  тясвир  едирди:  «Ермяниляр,  яса сян,  мц сял  ман лар

мяс  кун олан мящялляляря соху ла раг гаршыларына чы хан щяр кяси

юл   дцрцр,  гылынъла  пар чалайыр,  сцнэц  иля  дешик-де шик  едир,  ев  ляри

йан   ды рыр,  ушаглары  йанан  евлярин  ичярисиня  атыр,  он ларын  дири-ди  ри

46

Сойгырым

Ермяни синдрому


йанма ларына  тамаша  едирдиляр.  Цч-дюрд  эцн лцк  сцдямяр  кюр   -

пяляри сцн эц лярин уъуна тахырдылар. Гырьындан бир не чя эцн сон   -

ра бир чу хур дан чыхарылан 87 мцсялман ъя сядинин гулаглары, бу -

р унлары кя  сил    миш, гарынлары йыртылмыш, ъин сиййят орган лары доь ран   -

мыш ды. Ермя ни ляр ушаг лара аъымадыг лары кими йа шлы ла ра да рящм

ет мямишдиляр».

Кюрпя  ушаглар  дири-дири  диварлара  мыхланыр,  сцнэцляря  ке чи -

рилир, го  ъалар тяндирляря атылыб йандырылыр, адамларын баш лары кясилир,

евляр йан  дырылырды. Гадынлар зорланараг тящгир еди лир, чыл паг щалда

кцчя ля ря чыхарылыр, дивара мисмарланырды. Нефт мядян ляриндя иш -

ля мяйя эял миш фарс фящляляри дя мцсялман олдуг лары цчцн ейни

гай дада гят ля йетирилирди. 

Б Мартын 31-дян башламыш гырьынын даиряси эетдикъя бю йц йя -

ряк Азярбайъанын бцтцн бюлэяляриня йайылмышды. Тякъя С.Ла ла -

йевин  вя  Т.Ями ровун  рящбярлик  етдийи  гцввяляр  тя ряфиндян  Ша -

махы  ящалисинин  яксяриййяти-7  миндян  артыг  динъ  сакин  гятля

йетирил мишди.  Гырьы нын  илк  эцн  ляриндя  58  кянд  да  ьыдылараг  йерля

йек сан  едил  мишди, ящалиси  йа  гятля  йетирилмиш,  йа  дидярэин

салынмышды. ЫХ ясрдя ин ша еди лян Ша ма   хы Ъц мя мяс ъиди, шящярин

диэяр та рихи абидяляри вя ев ляр та лан еди  ляряк йан дырылмышды. Юл дц -

рцлянлярдян 955 няфя ри ушаг  лар, 1653 ня фяри ися гадынлар иди. Бу

яразидя 80 Азярбай ъан кян ди ви ран го йул муш, 15 мин яща линин

йарысы юлдцрцлмцш, галаны да ди дяр эин са лынмышды. 

Губада  ящали  гаршысында  чыхыш  едяркян  бура  йерли  ящалини

ъя за ландырмаьа эюндярилдийини сюйляйян Ама засп ачыг-аш кар

бил  дирмишди ки, гисас цчцн эялмишдир вя Ша махыда олдуьу кими,

Хя зяр дя низиндян Даьыстан сяр щядинядяк бцтцн кянд ляри йер -

ля йек   сан ет мяк ямрини ал мышдыр. Губада 122 кянд виран го -

йул   муш, ев ляр йанды рылмыш, бир нечя эцнцн ичиндя ики миндян ар -

тыг адам гят ля йе тирилмиш, ъаныны гуртара билянляр даьлара сы ьын -

мыш   дылар.  Бакы  Советинин  «Александр  жандр»  щярби  эямиси  Гы -

зыла ьаъ дан  башламыш  Лянкяранадяк  бцтцн  кяндляри  топ  атяши

иля дар ма да ьын ет миш ди. Степан Лалайевин дястяси бу бюл эя дя -

ки яща лийя вящ ши  ъя си ня диван тутмушду. Апрел айында Иряван да -

47

Ермяни синдрому

Сойгырым


кы Азяр байъан тцркляринин евляри йан дырыл мыш, Зянэя зурда мин -

лярля ящали юлдцрцлмцшдц. Зян эя зур вя Иряван, де мяк олар ки,

азяр байъанлы лардан тямизлянмишди. 1918-1920-ъи иллярдя Га  ра -

ба ьын даьлыг щисся син дя ян азы 150, Зян эязурда 115, Иря ван

гу бернийасында 211 азярбай ъанлы кянди даьы дыл мыш, талан еди -

ляряк  йандырылмыш,  яща лийя  ди ван  тулумушду.  1918-ъи  ил  ап  ре лин

29-да Эцм   рц йа хынлыьын да ушаг, гадын вя гоъалардан ибарят 3

мин  няфярлик  азяр байъанлы  кючц  тамамиля  мящв  едил миш ди.

Ардыъыл  сой гы рым  няти ъя синдя  1920-ъи  иля дяк  тяк ъя  Иря ван  гу -

бернийа сында азяр байъанлыларын са  йы 375 миндян 70 миня ен -

дирилмишди. Бязи мянбялярдя март сойгырымы заманы Бакыда 10-

12 мин ня   фярин гятля йетирилмяси гейд едился дя яксяр мян   бя -

ляр дя  тях ми нян  20  миндян  30  минядяк  ящалинин  юл дцрцлмяси

эюс тя рилир.  О  за    ман кы  гязетлярин  йаздыьына  эю ря,  тяк ъя  «Вул -

кан»  ъямий йя тинин  кющ   ня  йаналма  кюрпц сцндя  6748  мц сял -

ман мейиди варды. Яща   ли  нин 400 мил йон ма натдан артыг ямлакы

талан  олун муш  ду.  Нахчыванда  64  миндян  чох,  Эцней  Азяр -

байъанын  Тяб риз,  Гум,  Эилан,  Ярдябил  шящярляриндя  минлярля

тцрк гятля йетирилмишди. 

1928-ъи илдя АБШ-ын «Боббс Мерил компани» няшриййат шир   -

кя тин дя чап едилмиш Леонард Рамсден Щартвиллин «Инсанлар бе -

ля дир ляр. 1918-1922-ъи илляр Азярбайъан ща дисяляри бир ермяни нин

ха ти ря  ля рин дя» адлы китабында азяр байъанлы сойгырымынын иъра чы  ла -

рын  дан ол    муш Ованес Ап ресйан адлы ермяни 1918-ъи илдя баш

вермиш март гыр ьынларыны беля хатырлайыр: «Топ атяшляри иля бир эюз

гырпы мын да кянд евлярини даш вя торпаг галаьына чевирирдик. Са -

ла мат гал мыш тцркляр хилас олмаг цмиди иля кянддян чыхыб гач -

маг  истя йян дя  тцфянэ  атяшляри  вя  сцнэц  зярбяляри  иля  он ларын

ишини бити рирдик».

Апресйанын юзцнц дя рущи хястя вязиййятя салан бу фа ъия -

ляр  америкалы  агроном  Л.Щартвилли  дящшятя  эя тирмиш,  ин  сан лыг

ялей  щиня йюнялмиш дящшятли ъинайятляри гя лямя алма ьа сювг ет -

миш ди. Бу хатирялярдя Апресйанын етирафы мараг лыдыр: «Ба кыда ер -

мя  ни ляр ин эилислярин йардымы иля бу бюйцк нефт шящярини яля ке чир -

48

Сойгырым

Ермяни синдрому


ди ляр вя шящярин тцр к ящалисиндян 25 мин ня фярини гырдылар». 

Йери эялмишкян, бу кими китабларын Азярбайъана эяти риляряк

тяр ъумя едилиб йайылмасына бюйцк ещтийаъ вардыр. В.Гулийевин

йаз    дыьына эюря, 1918-ъи ил март гырьынлары иля баьлы хейли ин эи лис -

дилли ядя биййат мювъуддур. Тяяссцф ки, тяблиьат васитяси ки ми бу

ядя бий йатдан истифадя олунмур.

Март гырьынларынын тяшкилатчылары олан мин ермянинин аш ка ра

чых а рылыб щябс олунмасында Азярбайъан Ъцм щуриййятинин Да -

хили Иш ляр Назири Бещбуд хан Ъаванширин бю йцк ролу олмушдур.

Бу  щя    мин  Бещбуд  хандыр  ки,  1905-ъи  илдя  Степан  Ша ум йаны

юлцм  дян хи лас етмиш, дяфялярля она мад ди йардым эюс тяр мишди.

Даш наклара  гар  шы  сярт  олмагла  бяра бяр,  щям  дя  гыр ьындан

сонра йа радылмыш Мил ли Барышыг Ко митясинин дя фяал цз вц олмуш -

дур. Ня щайят, щямин Бещ буд хандыр ки, «Дашнак сцт  йун» цзвц

Мисак Тор лакйан тяряфиндян 1921-ъи илдя Ис тан бул да гятля йети -

рил  мишди. («Ермяни террору» бюлмясиня бах). 

1918-ъи ил гырьынлары Эцней Азярбайъанда да ейни дящшятля

щяйата кечирилмишди. Тябриздя, Хойда, Урмийада, Сялмасда вя

диэяр  шящярлярдя  он  минлярля  азярбайъанлылар  гятля  йетирил миш -

диляр ки, онларын сайы индийядяк дя гиг мялум дейил. Тякъя Урми -

йа  вя  Сялмас  шящярляриндя  гятля  йетирилянлярин  сайы  130-150

мин  арасында  иди  (Я.Рящимли.  “Тцркцстан”  г.,  30.03-05.2008).

Щя  мин ил Ирагын тцркмянляр йа  ша йан Кяркцк шящяриндя дя гят -

лиамлар тюрядилди. Ер мя ни гул дур дястяляри са ваш маьа мейлли ол -

майан Кяр кцк тцрк мянлярия гаршы да ейни вящ шиликляри тюрят миш -

диляр. Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти гуруландан сон ра 1918-

ъи ил сойгырымыны арашдырмаг цчцн Фюв гяладя Тяд гигат Ко мис -

сийасы  йаранды.  Бу  комиссийа  3500  ся щифядян  ибарят  36  ъилд

материаллар топлусу щазырламшды. Тяхмини щесабламалара эюря,

Азярбайъанда 200 миня гядяр, Гаф газ да ися ики милйона йа -

хын  Азярбайъан  тцркц  ер мя ниляр  тяряфиндян  вящшисясиня  гятля

йетирилмишдир. 

Советлярин щакимиййятя эялиши иля ясас вязифяляри ермя ниляр

яля  кечирдийиндян  эянъ  нясил  1918-ъи  илин  март  щадисяляриндян

49

Ермяни синдрому

Сойгырым


хя бяр сиз бюйцдц. Арадан 100 иля йахын вахт кеч  мясиня бах -

ма  йараг, ер мя нилярин Азярбайъан торпаг ларыны ишьал ет мяк си -

йа сяти террор, зоракылыг, тяъавцз вя сой гырым ямял ляри иля тяк рар -

ланыр. Мящз март гырьынларынын о за ман ла йи гинъя дахилдя вя ха -

риъ дя  иъти ма ий йятя  таны дылмамасы  буэцнкц  фаъияляримизя–  Хо -

ъалы  фа ъи я синин  баш  вермясиня,  цму  мян,  Даь     лыг  Гарабаь да

гыр   ьын   ларын тюрядилмясиня вя проб лемин щял линин узанма сы на ся -

бяб олду. Щал буки, Азяр бай ъанын мя руз галдыьы сой гы рым вя иш -

ьалын кечян ясрин яввялляриндян ермя ниляр тяряфин дян силащлы тя -

ъавцз  вя  террор  васитяси  иля  щяйата  кечирилдийи  тарихи  фактдыр  вя

дцнйа бу фактлары билмялидир. 


Yüklə 3,3 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin