Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə22/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   52

Шякил 50. А. Bonnelia viridis (Echiuroidea)

 -диши фярд(кичилдилмиш вариантда), II – 

еркяк фярд(бюйцдцлмцш вариантда)   III – 



Echiurus

 – ун анатомийасы( Делаж вя Еруара 

эюря): 

1 – бел ган дамары, 2 – гарын гылъыглы долу кисяъик, 3 – нефриди, 4 – гарын ган дама-



ры, 5 – гарын синир сцтуну, 6 – баьырсаг, 7 – ъинси вяз, 8 – анал кисяъик, 9 – анал дялик;     

Б . 

Phascolosoma  margaritacea  (  Sipunculida  синфи)  (Тиля  эюря): 

1  –  хортум,  2  – 

анал  дялик,  3  –  чыхынтылы  таъ

;    


Ъ. Echiurus-ун трохофор сцрфяси (гарын тяряфдян) 

(Гатчекя эюря): 

1 – тяпя лювщяси, 2 – удлаг коннективи, 3 – аьыз, 4 – баьырсаг, 5 – про-

тонефриди, 6 – гарын синир сцтуну, 7 – юртцйцн хариъи бцкцшц, 8 – анал кисянин рцшейми, 9 – 

анус, 10 – аьызархасы кирпикли чялянэ, 11 – прототрох 

 

 



Щялгяви  гурдларын  филоэенийасы.  Щялгяви  гурдларын  мцхтялиф  синифляриндя 

яъдада хас олан плезиоморф яламятляр бирузя верир ки, бу да онларын ибтидаи 

гурдларла  (Acoelomata)  гощумлуьуна  дялалят  едир.  Щямин  яламятляр  -  илк 

бядян бошлуьунун олмасы, примитив формаларда вя сцрфялярдя протонефриди-

лярин мювъудлуьу, аметамер вя йа олигомер гурулуш, кирпикли щярякят, ган 

дамар системинин олмамасыдыр. 

 

Ян примитив щялгяви гурдларда, йяни архианнелидляр, полихетлярдя се-



лом там шякилдя инкишаф етмяйя биляр, бязян ган дамар системи олмаса да 

илк  бядян  бошлуьу,  протонефридиляр  раст  эялинир.  Синир  системинин  гурулушу 

ортогон типя чох охшардыр. Бундан ялавя, трохофор сцрфясинин илкин инкишаф 

мярщялясиндя баьырсаг гапалыдыр. Ехиуридлярин еркякляриндя планарийаларда 

олдуьу кими, кирпикли щярякят типи мцшащидя едилир. 

 

Адятян аннелидлярдя метамерийа тип  дахилиндя мцхтялиф чцр форма-



лашыр  вя  бирузя  верир.  Беляки,  ехиуридляр  вя  сипункулидлярдя  метамерлик 

мцшащидя олунмур, щалбуки ян примитив формаларда (полихетляр) метамер-

лик йалныз ектодерма тюрямялярини ящатя едир (ларвал сегментляшмя). Типин 

али формаларында ися ( полихетлярын чохунда вя азгыллы гурдлар, зялилярдя) ме-



 

182 


тамерлик йалныз ектодермал мяншяли тюрямяляри дейил, щямчинин мезодермал 

органлары да ящатя едир (постларвал сегментляшмя). 

Эюрцндцйц  кими,  селом  бцтцн  щялгяви  гурдлара  хас  дейилдир  вя  мцхтялиф 

групларда  мцхтялиф  ъцр  формалашыр.  Селомун  мяншяйи  щагда  мцхтялиф  фяр-

зиййяляр мювъуддур: 1) Схизосел нязяриййяси  Готте, 1884) селомун илк бя-

дян  бошлуьуна  мувафиг  эялдийини  вя  сонрадан  тякмилляшмясини  иряли  сцрцр;  

2) Нефросел нязяриййя ( Зиглер, 1898) селомик кисялярин нефридилярдян форма-

лашдыьыны эюстярир; 3) Миосел нязяриййя( Ливанов, 1955) селомун язяля рцшей-

иминдян  ямяля  эялдийини  вя  сонрадан  майе  иля  долдуьуну  иряли  сцрцр;  4) 

Гоносел  нязяриййя  (  Берг,  1855;  Щатшек,  1878)  селомун  ибтидаи  гурдларын 

ъинси  вязиляриндян  инкишаф  етдийини  эюстярир;  5)  Ентеросел  нязяриййя 

(Мечников,  1874)  селомун  баьырсагбошлуглулар  вя  дараглыларын 

гастроваскулйар системиндян башланьыъ эютцрдцйцнц ифадя едир. 

 

Демяли,  мцхтялиф  щялгяви  гурдларда  селом  йалныз  мезодермал 



мяншяли  телобластлардан  дейил,  илк  баьырсагдан  ентеросел  йолла,  щямчинин 

схизоселдян  вя  йа  миоселдян,  ъинси  вязилярдян  (В.Н.Беклемишевя  эюря) 

формалаша  биляр.  Бир  груп  аннелидлярдя  селом  аракясмясиздир,  йяни 

бцтювдцр  (ехиуридляр,  сипункулидляр),  лакин  чохунда  ися  метамердир  – 

аракясмялидир. 

 

Беля  бир  фярзиййя  мювъуддур  ки,  щялгяви  гурдларын  фярз  олунан 



яъдады кичикюлчцлц, олигомер вя йа амер (сегментсиз) щейванлар олмушлар 

ки,  онларын  селому  бцтюв  вя  щярякятляри  ися  кирпикляр  васитясиля  баш 

вермишдир.  Мцасир  нювлярдян  беля  гурулуша  йахын  оланы  архианнелидлярдян 

Dinophilus  –  у  (олигомер  полихетаны)  эюстярмяк  олар.  Бундан  ялавя,  поли-

хетлярын сцрфяси – метатрохофор да бу гурулуша мувафиг эялир. 

 

Аннелидлярин  филоэенийасында  яъдаддан  тякамцлцн  бир  нечя  йолу 



мцшащидя олунур. Биринъи йол – язялялярин щесабына щярякятин инкишафы вя бя-

дянин мющкямлянмяси иля баьлы олараг, гурулушда полимерлийин инкишафыдыр. 

Бу просесин илкин мярщялясиндя архианнелидляр (олигомер полихетляр), сонра-

дан ися Polychaeta синфи айрылмышлар. Полихетлярдян ширинсу вя гуру мцщитиня 

кечидля ялагядар олараг, азгыллы гурдлар (Oligochaeta) ямяля эялмишляр. Он-

лардан ися фяал йыртыъылыьы  вя щейванларын ганы иля гидаланма хцсусиййятиня 

малик олан ектопаразитляр зялиляр (Hirudinea) формалашмышлар. 

 

Аннелидлярин  филоэенезиндя  икинъи  инкишаф  йолу  –  аметамерлийин  го-



рунуб сахланмасы, дяниз дибиндя азщярякятлилийя вя йа тамамиля щярякятсиз-

лийя  доьру  уйьунлашмалардыр  ки,  бу  ехиуридляр,  сипункулидлярин  формалаш-

масы  иля  нятиъялянмишдир.  Лакин  бу  синифляр,  эюрцнцр  ки,  бир-бириндян  асылы 

олмайан  аметамер  яъдадлардан  башланьыъ  эютцрмцшляр.  Онларын  гурулу-

шундакы охшарлыг ( хортумлу кисяшякилли бядян) ися конверэент характер да-

шыйыр. 


 

Щялгяви  гурдларын  филоэенезиндя  мцхтялиф  еколожи  радиасийалар  якс 

олунур.  Мясялян,  дяниздя  йашайан  чохсайлы  аннелидляр  арасында  чохшякилли 

щяйати формалар мцшащидя олунур. Ян примитив адаптив гурулуша архианне-

лидляр маликдир.Йяни Динофилус кими, сцрцнян, кирпикли щярякятя малик олан 


 

183 


бентик епибионтлары нязярдя тутулур. Беля формалардан тякамцл йолу иля по-

лимер  гурулушлу  чохгыллы  гурдлар  башланьыъ  эютцрмцшляр.  Бу  типли  щярякятли 

формалар,  сонралар  цч  истигамятдя  ихтисаслашмайа  башланьыъ  вермишляр:  1) 

полихетляр  газыъы  щяйат  тярзиня  кечмишляр  (Arenicola  marina),  йяни  интраби-



онтлар  ямяля  эялмиш;  2)  цзмя  щяйат  тярзиня  кечид  пелагобионтларын  форма-

лашмасына сябяб олмуш; 3) отураг щяйат тярзиня уйьунлашма щярякятсиз бен-



тобионтларын ямяля эялмясиня эятириб чыхармышдыр. Отураг щяйат тярзиня ма-

лик олан формаларын  чоху боруъугларда йашамыш вя бядянляринин юн щисся-

синдя йахшы инкишаф етмиш гялясямяляри  формалашмышдыр. 

 

Аннелидлярин  ширинсу  нощурларында  газыъы  щяйат  тярзиня  кечмяси  аз-



гыллы  гурдларын  ямяля  эялмясиня  сябяб  олмушдур.  Щямин  гурдлар  газыъы 

щяйат тярзи сцрян дяниз полихетлярыня  (арениколайа) чох охшардылар. Эюрцнцр 

ки,    азгыллы  гурдларын  ширинсу  формаларындан  йыртыъы  вя  ектопаразит  зялиляр 

башланьыъ  эютцрмцш  вя  онларын  бязиляри  гуру  мцщитиня  кечмишляр  (  тропик 

бюлэялярдяки  торпаг вя аьаъ зялиляри ). 

 

 



 

 

                     Мцзакиря мювзулары 



 

1.

 



Щялгяви  гурдларын  мисалында  селомик  щейванларын  гурулушундакы  про-

грессив яламятляр. 

2.

 

Селомун  гурулушу,  функсийасы,  мяншяйи.  Полихетляр,  азгыллы  гурдлар  вя 



зялилярдя селомун модификасийалары. 

3.

 



Щялгяви  гурдларын  тякамцлцндя  полимеризасийа  вя  олигомеризасийанын 

принсипляри. 

4.

 

Щялгяви гурдларын ибтидаи гурдларла охшар хцсусиййятляри. 



5.

 

Полихетлярын  мцхтялиф  щяйат  тярзляриня  (газыъы,  цзмя,  отураг)  ихтисаслаш-



масы. 

6.

 



Азгыллы  гурдларда  мцхтялиф  щяйат  тярзляриня  (газыъы,  отураг,  торпаг 

мцщитиндя) ихтисаслашманын хцсусиййятляри. 

7.

 

Зялилярин гансормайа ихтисаслашманын хцсусиййятляри. 



8.

 

Щялгяви гурдлар типиндя филоэенетик мцнасибятляр. 



 

 

 



 

 

 



      Буьумайаглылар(Arthropoda) типи 

 

Бу типин нцмайяндяляри дянизлярдя, ширинсуларда, гуруда йашайыр вя 

паразитлик едян бир чох  нювляри мювъуддур. Буьумайаглылар типи чохсайлы ( 

1 500 000-дян артыг нюв) олмасы, зянэин нювмцхтялифлийиня вя еколожи чох-

шякиллилийиня    малик  олмасы  иля  фярглянир.  Типин  ясас  хцсусиййятляри  белядир: 

бядян  метамер  буьумлудур,  хитин  кутикула  бцтцн  сегментлярдя  мювъуд-



 

184 


дур, щяр буьум бир ъцт чохбуьумлу ятрафлара маликдир ки, бу ятрафларын ил-

кин  функсийасы  щярякятдир.  Буьумайаглылар  икийансимметрийалы  селомик 

щейванлардыр ки, щялгяви гурдлар (Annelida), йумшагбядянлилярля (Mollusca) 

вя  онихофорлар(Onychophora)  иля  бирликдя  трохофорлулар  групуну  тяшкил 

едирляр. 

Цмуми морфофизиоложи характеристикасы. Бядян баш вя эювдядян иба-

рятдир.  Баш  буьумлары  ятрафларынын  форма  вя  функсийаларына  эюря  эювдя 

сегментляриндян  фярглянир.  Беляки,  баш  сегментляринин  ятрафлары  щейванын 

щярякятиндя иштирак етмир. 

Башын  тяркибиня  акрон  (баш  пяри)  вя  ондан  сонра  эялян  дюрд  (бязи 

нцмайяндялярдя  ися  беш-алты  )  сегмент  дахилдир.  Акрон  бядянин  юн  щисся-

синдя йерляшян, эюзляри вя бир чохунда щисси быьъыглары – антеннулалары дашый-

ан  пярдир  ки,  мяншяйиня  эюря  полихетлярын  простомиумуна  мцвафиг  эялир. 

Акронла  бирляшян  сегментлярин  ятрафлары  шяклини  дяйишмиш,  йяни  щярякятдя 

иштирак  етмяйиб,  йалныз  шикарын  тутулмасы,  йемин  хырдаланмасы  вя  с.  йериня 

йетирирляр. Демяли, акрон метамер эювдянин сегменти дейилдир, йалныз сцрфя 

-  трохофорун(  буьумайаглыларын  полихетлярля  гощумлуьуну  тясдигляйян 

яламятдир) йухары йарымкцрясинин елементидир. Баш ятрафлары, ембрионал ин-

кишаф заманы эювдянин щярякят ятрафлары кими формалашса да сонрадан дяйи-

ширляр.  Бу  баш  чыхынтыларына  эюря  онун  гурулушунун  метамерлийини  айдын 

шякилдя эюрмяк олур. 

Эювдя  чохбуьумлудур,  онун  буьумлашмасы  йа  щомоном,  йа  да 

щетерономдур.  Щетероном  олдугда  дюш  вя  гарынъыг  буьумларындан  фор-

малашыр.  Бу  гурулуш  хцсусиййятиня  мцвафиг  олараг,  эювдя  цзяриндя  мета-

мер  йерляшян  ятрафларын  структуру  вя  функсийалары  да  фярглянир.  Эювдянин 

хариъи  буьумлашмасына  уйьун  олараг,  бир  чох  дахили  органлар  системи  дя 

метамер йерляшир мясялян, ган-дамар системи, синир системи, тяняффцс орган-

лары  вя  с.  Бязи  щяшяратларда  ися  дюш  буьумлары  цзяриндя  субстрат  цзяриндя 

щярякяти тямин едян буьумлу ятрафларла йанашы, щавада учмаг цчцн истифа-

дя  олунан  вя  бядянин  йан  диварларындан  чыхынты  формасында  инкишаф  едян 

ганадлар  вардыр.  Ганадлар  ятраф  щесаб  олунмур,  чцнки  ятрафлардан  фяргли 

олараг, буьумлу дейилляр вя ембриоэенездя фяргли рцшейм елементляриндян 

инкишаф едирляр. 

Щетероном    буьумлашмайа  малик  олан  тякамцл  бахымындан  «ъа-

ван» групларда бядян баш, дюш, гарынъыг вя йа башдюш (сефалоторакс) вя га-

рынъыгдан  (йяни  шюбяляр  –  тагмлардан)  ибарятдир.  Бязян  дя  бир  нечя  буьу-

мун хитин юртцйц бирляшяряк цмуми галханы ямяля эятирир. Лакин бу заман 

сегментляр дейил, йалныз хитинин бирляшмяси баш вердийи цчцн метамер йерля-

шян ятрафлар вя дахили органлар дяйишмяз галыр. Щяр сегментдя йерляшян синир 

дцйцнляри ися йалныз бир-бириня чох йахынлашмыш олурлар.  

Бцтцн буьумлар вя ятрафлар хитинли кутикула иля юртцлцдцр. Бу юртцк 

щиподерма тяряфиндян, даща доьрусу, кутикула алтында йерляшян епидермал 

щцъейряляр тяряфиндян синтез олунур. Кутикула 3-гатлыдыр вя щяр бир гат диэя-

риндян  еластиклийи,  йяни  хитинин  бяркимя  сявиййясиня  эюря  фярглянир.  Йалныз 


 

185 


хариъи гатда хитин йохдур. Хитин – азоттяркибли йцксяк молекулйар полисаха-

риддир ( поли –Н- асетил - 

α

 - глцкозамин) вя структуруна эюря гликоэеня вя 



селлцлозайа йахындыр. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, эюбялякляр, бирщцъей-

рялиляр  вя  бир  чох  онурьасызларда  хитинябянзяр  бирляшмяляр  тапылмышдыр.  Ла-

кин буьумайаглыларда хитинин синтези олдугъа интенсив эедир, бязи груплар-

да ися калсиум дузлары иля щопмуш олур. Хитин суда, спиртдя вя зяиф туршулар-

да (цзви туршуларда) щялл олмур. Йалныз эцълц гейри-цзви туршуларын тясирин-

дян вя узун мцддят КОН-да гайнадылдыгда парчаланыр вя  хитозана чеври-

лир. Беля бир фярзиййя сюйлянилир ки, щяшяратын организминдя хитин глцкозадан 

синтез  олунур  вя  тябиятдя  йалныз  хитиназа  ферментини  ифраз  едян  аз  сайда 

бактерийа вя эюбялякляр тяряфиндян парчаланыр.  

Щяр сегментин хитинли кутикуласы ики ядяд мющкям йарымщалга люв-

щялярдян –  бел (тергит), гарын (стернит) вя йанларда онлары бирляшдирян ела-

стик хитин пярдя – мембраналардан ибарятдир.Стернитлярин кутикуласы чыхынты-

лар – ятрафлары ямяля эятирир. Тергит вя стернитлярин хитин кутикуласы сегментин 

дахилиня доьру габарыглар ямяля эятирир. Екзоскелетин бу бцкцшляриня язяля-

ляр бирляшир. 

Сегментлярин цзяриндя йерляшян чохсайлы гыллар – «хеталар» да кути-

кулйар хитиндян формалашыр. Щяр бир хета щиподерманын хцсуси щцъейрясин-

дян  ямяля  эялир.  Хета  дахилиня  ресептор  синир  щцъейрясинин  шахяси  (дендрит) 

дахил олур вя бу гылъыглар кимйяви, истилик, механики гыъыглары гябул едирляр. 

Комплекс  шякилдя  бу  хеталар  «хетом»у  ямяля  эятирир  ки,  щяр  бир  нювдя 

онун структуру эеномла мцяййянляшир вя о, полиморф олур. 

Буьумайаглыларын язяляляри мцхтялиф функсийалары йериня йетирян язяля 

системиндян тяшкил олмушдур. Башда даща йахшы чейнямя язяляляри, дюшдя ися 

щярякят язяляляри инкишаф етмишдир. Бойлама вя дорзовентрал язяля лифляри топ-

лусу  бядян  сегментляринин  щярякятлилийини  тямин  едир.Бу  хцсусиййят  буьу-

майаглылары щялгяви гурдлардан фяргляндирир. Дяри-язяля кисясиня малик олан 

щялгяви  гурдларда  щярякят,  бцтцн  бядян  язяляляринин  йыьылмасы  нятиъясиндя 

баш верир. Буьумайаглыларда язялялярин чохуна ултрамикроскопикструктур-

лу лифлярин олмасы хасдыр, йяни мцхтялиф сыхлыьа малик ситоплазма щиссяляринин 

нювбяляшмяси  язяляляря  хцсуси  йыьылыб-ачылма  имканы  верир.  Беля  язяляляр 

«ениня-золаглы» адланырлар вя онурьасыз щейванларда надир щалда раст эялир-

ляр. 


Буьумайаглылар типини  фяргляндирян мцщцм хцсусиййят буьумлу ят-

рафларын олмасыдыр. Баш вя эювдя (анал дяликли сон буьум мцстясна олмаг-

ла) сегментляринин яксяриййятиндя локомотор вя йа диэяр функсийалары йери-

ня йетирян ятрафлар вардыр. Онларын цзяри кутикула иля юртцлцдцр. Она эюря дя 

ятрафларын щярякятлилийи йалныз буьумлу гурулуш щесабына тямин олунур: ят-

рафлар бир-бири иля щяряки шякилдя бирляшмиш буьумлардан (2-дян 10-а гядяр) 

тяшкил  олмушдур.  Буьумлар  дяри  чыхынтылары  васитясиля  бир-бириля  бирляширляр. 

Щяр  буьумун  дахилиня  язяляляр  кечир.  Буьумайаглыларын  мцхтялиф  групла-

рында ятрафларын эюрцнцшц, щярякят формасы вя функсийалары олдугъа мцхтя-

лифдир. Мцхтялиф груплар арасында даща кяскин шякилдя нязяря чарпан фяргли-


 

186 


ликляр баш вя дюш тагмларында ифадя олунмушдур. Ятрафларын бязиляри шяклини 

дяйишяряк, щисс органларына – антенналара, диэярляри ися чяняляря чеврилмишляр 

вя йа тяняффцс, ъинси функсийалары йериня йетирирляр. 

Буьумайаглыларын бядян бошлуьу – миксосюл, гарышыг типлидир, йяни се-

ломла  илк  бядян  бошлуьунун  гарышмасы  нятиъясиндя  формалашыр.  Миксосюл 

щемолимфа  адланан  майе  иля  долудур.  Миксосюл  ики  диафрагма  васитясиля 

синуслара (перикардиал, виссерал вя периневрал) бюлцнцр. Перикардиал синусда 

цряк, периневралда гарын синир зянъири, виссералда ися дахили органлар йерляшир. 

Селомун галыглары ъинси вязиляр вя бюйряклярдя сахланыр. 

Буьумайаглыларда  синир  системи,  щялгяви  гурдларда  олдуьу  кими,  

цмуми структуруна эюря бядянин метамерлийини якс етдирир, йяни акронун 

бир  ъцт  удлагцстц  дцйцнляриндян  бейин  формалашыр.  Баша  дахил  олан  сег-

ментлярин  ганглиляриндян  ися    даща  эцълц  синир  дцйцнляри  формалашмышдыр. 

Дюш,  башдюш  вя  гарын  тагмларында  да  аналожи  форма  ямяля  эялир.  Демяли, 

синир системи – баш бейин вя гарын синир зянъириндян ибарятдир. Примитив нюв-

лярдя  гарын  синир  зянъири  пиллякян  типлидир.  Буьумайаглыларда  баш  бейин  вя 

нейросекретор щцъейряляр чох йахшы инкишаф етмишдир. Нейросекретор щцъей-

ряляр  организмин  функсийаларынын  нейрощуморал  тянзимини  щяйата  кечирир-

ляр.  Йяни  нейрон  груплары  нейрощормонлары  формалашдырырлар  ки,  онлар  да 

онтоэенезин  фазаларыны  –  метаморфоз,  габыгдяйишмяни  тянзимляйирляр.  Тип 

дахилиндя гарын синир зянъиринин ганглиляринин бирляшмяси тенденсийасы мцша-

щидя олунур – олигомеризасийа принсипи. Бу заман синир щцъейряляринин диф-

ференсиасийасы  баш  верир.  Буьумайаглылара  олдугъа  мцряккяб  давраныш 

хцсусиййятляри хасдыр, онлар чох йахшы инкишаф етмиш щисс органлары щесабына 

мякан дахилиндя щярякят едя билирляр. Йцксяк ишыг кечириъилийиня малик олан 

кутикула,  буьумайаглыларда  хцсуси  эюрмя  органы  –  фасетлы  эюзлярин  ямяля 

эялмясиндя иштирак едир. Щяр эюз ишыьы гябул едян йцзляръя елементар ващид-

лярдян – омматидилярдян ибарятдир. Омматидилярин щяр бири ися юзцнцн буй-

нуз гаты, бцллуру, ишыьащяссас щцъейряляря вя онлардан айрылан синир чыхынты-

ларына маликдир ки, бунларда бирляшяряк эюрмя синирини ямяля эятирирляр. Щяр 

омматиди пигмент щцъейряляр групу иля ящатя олунмушдур. Буйнузъуг вя 

бцллур кутикуладан формалашыр. Бязи буьумайаглыларда садя эюзляр дя олур, 

йяни  синир  щцъейряляри  иля  бирляшян  ишыьащяссас  щцъейряляр  групу  вардыр. 

Буьумайаглылара гоху, ешитмя, кимйяви вя  мцвазинят органлары хасдыр. 



Ган  -  дамар  системи  ачыгдыр.  Дамарлар  (аорта  вя  артерийалар)  зяиф 

инкишаф  етмишдир.  Ясас  дамар  олан  цряк,  бядянин  метамерлийиня  мцвафиг 

олан камералара бюлцнмцшдцр. Цряйин диварларында йан дяликляр (остийалар) 

вардыр  вя    о,  перикардиум  адланан  бошлугла  ящатя  олунмушдур.  Перикар-

диумун  дахили  селомик  епители  щцъейряляри  иля  дюшянмишдир.  Миксосюлдян 

щемолимфа  перикардиума,  орадан  да  йан  дяликляр  васитясиля  цряйя  дахил 

олур. Цряйин дяликляри клапанларла тяъщиз едилмишдир. 

Буьумайаглыларда тяняффцс системи гялсямяляр вя трахейаларла ифадя 

олунмушдур. Суда йашайан формалара аид олан трахейалар, ган дамарлары 

иля тяъщиз олунмуш вя щиподермадан формалашан назик «лячяклярдир». Адя-



 

187 


тян  гялсямяляр  бядяни  щярякятя  эятирян  ятрафлар  цзяриндя  йерляширляр.  Тра-

хейалар – гуруда йашайан вя  оксиэени газ щалында гябул едян формалара 

аиддир.  Ектодермал  мяншяли  трахейалар,  спиралшякилли  хитинли  скелетя  малик 

епидермал боруъуглардыр. Бязи кичикюлчцлц буьумайаглыларда дяри тяняффцсц 

мювъуддур. 

Щязм  системи  цчшюбялидир:  юн,  орта  арха  баьырсаг.  Юн  шюбяни  гида 

борусу,  «чейняйиъи»  (язиъи)  мядя  тяшкил  едир.  Орта  шюбядя  щязм  вя  гидалы 

бирляшмялярин  сорулмасы  реаллашыр.  Щязм  вязиляринин  функсийасыны  гараъийяр 

вя йа хцсуси пилорик чыхынтылар йериня йетирир. 

Буьумайаглыларын чохунда ифразат системи шяклини дяйишмиш селомо-

дуктлар олан (1-2 ъцт) бюйряклярля ифадя олунур. Гуруда йашайан формалар-

да (щюрцмчякляр, чохайаглылар вя щяшяратда) топлайыъы, сцзцъц вя ифраз едиъи 

щцъейряляр  комплекси  –  малпиэи  борулары  вардыр.  Малпиэи  борулары  орта  вя 

арха баьырсаьын сярщядиндя йерляшир вя щязм системиня ачылыр. Бу боруларда 

К

+



  тяряфиндян  тянзимлянян  чох  мцряккяб,  сидийин  формалашмасы  просеси 

эедир. Бцтцнлцкдя ися бу, организмдя осмотик тянзимлямянин фазаларындан 

биридир ки, На

+

 вя К



+

 ионларынын нисбятинин дяйишилмяси ясасында щяйата ке-

чир. Малпиэи борулары организмдя су ещтийатыны тянзимляйир. 

Буьумайаглыларын  чоху  айрыъинслидирляр,  надир  щалда  щермафродит 

нювляря  раст  эялинир.  Бязи  нювляря  партеноэенетик  чохалма  хасдыр.  Инкишаф 

чох  вахт  метаморфозла,  надир  щалларда  бирбаша,  сцрфя  ямяля  эятирмядян 

эедир.  

Адятян  буьумайаглыларын  гызынты  щалында  тапылан  формаларынын  гу-

рулушу,  перм  дюврцндя  (Палеозойда)  йох  олмуш  трилобитлярин  ясасында  юй-

рянилир. Она эюря дя буьумайаглылар типи иля танышлыг даща гядим вя примитив 

гурулуша малик олан йарымтиплярдян башламаг даща мцнасибдир. 

Буьумайаглылар 

типи 

дюрд 


йарымтипя 

бюлцнцр: 

Трилобиткимиляр(Trilobitomorpha),  Гялсямятяняффцслцляр(Branchiata),  Хели-

серлиляр(Chelicerata) вя Трахейалылар (Tracheata)

 

 



Трилобиткимиляр (Trilobitomorpha) йарымтипи

 ясасян нясли кясилмиш, 

чох примитив гурулуша малик олан дяниз буьумайаглыларыдыр. Кембрийагя-

дярки дюврдян палеозойун сонуна кими мювъуд олмуш газынты нювляри мя-

лумдур. Бу йарымтипя бир нечя синиф аид олса да ян эениш вя нюв тяркибиня 

эюря нисбятян чохсайлы щесаб оланы Трилобитляр(Trilobita) синфидир. Йарымти-

пин сяъиййяви хцсусиййяти – нцмайяндяляринин бядянинин баш вя щомоном 

сегментли  эювдяйя,  бир  ъцт  шахялянмяйян  антеннулалара,    биршахяли  мулти-

функсионал  (чохфунксийалы)  ятрафлара  вя  гялсямя  тяняфцсцня  малик  олмасы-

дыр. 


 

 

Трилобитляр (Trilobita) синфи

Буьумайаглыларын ян гядим групу-

на  йахын  олан  трилобитляр  (10  миня  гядяр  газынты  нювляри  мялумдур)  дяниз 

диби иля сцрцнян дяниз щейванлары олмушлар. Трилобитлярин гурулушу там шя-


 

188 


килдя  буьумайаглыларын  морфолоэийасы  иля  уйьунлуг  тяшкил  ется  дя  щялгяви 

гурдларла гощумлуьу тясдигляйян бир сыра охшар яламятляря маликдирляр. 

 

Трилобитлярин  бядян  узунлуьу 20 см-дян артыг  олмур. Бядян бцтюв 



башдан вя буьумлу эювдядян ибарятдир. Башын тяркибиня аьызын юнцндя йер-

ляшян, эюз вя быьъыгларла тяъщиз олунмуш акрон вя ятрафлы дюрд сегмент да-

хилдир. Башын бу щиссяляринин кутикуласы бирляшяряк, баш галханыны (бцтюв баш) 

ямяля эятирир. Эювдя, щомоном метамерлийи айдын эюрцнян чохбуьумлу-

дур  (44-я  гядяр).  Бязи  трилобитлярдя  арха  буьумларын  вя  анал  пяри  (телсон) 

кутикуласы бирляшяряк, цмуми гуйруг галханыны  ямяля эятирир. 

Баш галханынын цст тяряфиндя бир ъцт мцряккяб фасетли эюзляр, мяркя-

зиндя  ися  тяк  садя  эюзъцк  вардыр.  Трилобитлярин  бцтцн  бядян  сегментляри 

буьумлу ятрафлар дашымышлар: баш вя эювдя ятрафлары ейни гурулуша маликдир. 

Щяр ятраф базал буьум – протоподитдян ибарятдир ки, онун дахили тяряфиндя 

чейняйиъи гат мювъуддур. Бу чейняйиъи щиссянин уъундан ятрафын буьумлу 

чыхынтысы вя буьумлу гялсямя лячяйи айрылыр (шякил 51). 

 

 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin