Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə30/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   52

Чохайаглыларын 

филоэенези 

вя 

тябиятдя 

ролу. 

Гурулуш 


хцсусиййятляриндян  эюрцнцр  ки,  чохайаглыларын  щяр  бир  йарымсинифиня 

комплекс плезиоморф (илкин) вя апоморф (тякамцлъя прогрессив) яламятляр 

хасдыр.  Плезиоморф  яламятлярдян  -  эювдя  сегментляринин  олигомерлийи  вя 

щомономлуьуну,  биршахяли  быьъыглары,  цч  ъцт  чяняляри,  эювдя 

сегментляриндя  эязиъи  ятрафларын  там  сайыны  (сонунъу  сегмент  мцстясна 

олмагла), ъинси вязиляр вя онларын ахарларынын ъцт олмасыны эюстярмяк олар. 

Эюрцнцр  ки,  бу  яламятляр  чохайаглыларын  фярз  олунан  яъдадларында  да 

олмушдур. 

Чохайаглыларын  мцасир  групларындан  яъдада  даща  йахын  олан  Sym-

phyla йарымсинфинин нцмайяндяляридир. Бу кичикюлчцлц, олигомер чохайаглы-

лара яъдадын плезиоморф яламятляриндян бязиляри хасдыр: - бцтюв башын олма-

сы, биршахяли быьъыглар, цч ъцт чяняляр вя эювдянин щомоном буьумлашмасы. 

Симфиллярдя  тякмцл  просесиндя  ихтисаслашмыш  яламятляриндян  –  сапрофагийа 

вя мешя дюшяйи алтында эизли щяйат тярзининин елементлярини эюстярмяк олар: 

гнатохилари, серкиляриндя тор вязиляри, ялавя тяняффцсдя истифадя олунан вя эя-

зиъи ятрафларын ясасында йерляшян коксал органлар. 

Диэяр йарымсинифляр ейни яъдаддан башланьыъ эютцрцб инкишаф етсяляр 

дя  бир  сыра  тякамцлъя  прогрессив  яламятляря  маликдирляр.  Пауроподлар  вя 

Икиъцтайаглылар  сапрофаглардыр  вя  гурулуш  хцсусиййятляриня  эюря  бир-бириня 

йахындырлар.Йалныз бир мяншядян инкишаф етсяляр дя биринъилярдя бядян юлчц-

ляринин  кичилмяси  вя  торпаьын  ян  кичик  мясамяляриндя  йашама  габилиййяти 

регрессийайа  сябяб  олмушдур.  Икинъилярдя  ися  яксиня,  бядян  юлчцляринин 

бюйцмяси, диплосомитлярин формалашмасы, мцщафизя иля баьлы олан морфоложи 

уйьунлашмаларын инкишаф етмяси, торпаг цзяриндя йашама тярзи  инкишафа эя-

тириб чыхармышдыр. 

Додагайаглылар да  бир йыртыъы кими, прогрессив инкишафы кечирмишляр. 

Онларын чохуна гуру мцщитдя йашаманы тямин едян яламятлярин формалаш-

масы хасдыр. 


 

257 


Чохайаглыларын яксяриййяти сапрофаглардыр, онлар торпаг ямяляэялмя 

просесиндя фяал иштирак едирляр. Сары гырхайагларын битки галыгларынын парча-

ланмасында  ролу  бюйцкдцр.  Бу  нювляр  ясасян мешя  ландшафтында  раст  эяли-

нир.  Хцсусян  ъянуб  районларында,  гураглыг  яразилярдя,  йаьыш  гурдларынын 

азсайлы олдуьу йерлярдя диплоподларын ящямиййяти бюйцкдцр. Сары гырхайаг-

ларын чоху Крым вя Гафгазын мешяляриндя йашайыр. 

Йыртыъы  чохайаглылар,  торпаг  вя  торпагцстц  онурьасызларын  сайынын 

тянзимлянмясиндя мцщцм ящямиййят кясб едирляр. Чохайаглыларын юзляри дя 

бир чох щяшяратлар, сцрцнянляр, щяшяратйейян мямялилярин гида мянбяйидир.  

Демяли,  йерцстц  екосистемлярдя  чохайаглыларын  биоложи  ящямиййяти 

олдугъа бюйцкдцр. 

 

 



 

 

 



Мцзакиря мювзулары 

1.

 



Трахейалылары диэяр йарымтиплярдян фяргляндирян хцсусиййятляр. 

2.

 



Трахейалыларын гуруда йашамасыны тямин едян уйьунлашмалар. 

3.

 



Чохайаглыларын гурулушундакы примитив яламятляр. 

4.

 



Йарымсинифляр арасындакы охшар вя фяргли хцсусиййятляр. 

5.

 



Икиъцтайаглыларла  додагайаглыларын  мцхтялиф  щяйат  тярзиня  уйьунлашма 

иля баьлы олан дахили вя хариъи гурулуш хцсусиййятляринин фяргли тяряфляри. 

6.

 

Чохайаглыларда чохалма вя инкишафын типляри. 



 

     Щяшяратлар (Insecta) синфи 

 

Щяшяратлар  гуруда  вя  ширинсу  мцщитиндя  йашайан  буьумайаглылар-

дыр, надир щалда бир сыра нювляринин щяйат тярзи  дянизля баьлыдыр. Щяшяратын 

бядяни баш, дюш вя  гарынъыгдан ибарятдир. Бу шюбялярин вя йа тагмларын щяр 

биринин сяъиййяви функсийасы вардыр вя сабит сегментар тяркибя маликдирляр. 

Щяшяратын башы акрон вя  дюрд ( йахуд беш) сегментин бирляшмясин-

дян формалашыр. Башы ресептор шюбя дя адландырмаг олар, чцнки гиданын гя-

булу вя хариъи мцнит щагда мялумат бу шюбянин ясас функсийасыдыр.  Башын 

хитин  юртцйц  цмуми  капсуланы  ямяля  эятирир  ки  бу,  сегментин  саплагвари 

чыхынтысы васитясиля эювдя иля бирляшир. 

Щяшяратын дюш шюбяси локомотор функсийаны йериня йетирир вя щямишя 

цч сегментлидир. Дюшцн щяр сегменти бир ъцт буьумлу ятрафлары дашыйыр. Али 

щяшяратларда мякан дахилиндя щяшяратын щярякятини тямин едян диэяр орган 

– ганадлар да дюшцн икинъи вя цчцнъц буьумларынын цзяриндя йерляшир.  

Щяшяратын гарынъыьы 6-дан 11-я гядяр сегментли ола билир, лакин нюв-

лярин чохунда бу шюбя алтыбуьумлудур. Гарынъыг виссерал шюбядир, йяни щя-

шяратын  дахили  органларынын  –  баьырсаг,  ъинси  систем,  пий  ъисими,  вя  диэяр 

маддяляр мцбадилясини щяйата кечирян органларын йеридир. Примитив щяшярат-

ларда гарынъыьын буьумлашмасы даща айдындыр. 

Щяшяратлары  сяъиййяляндирян  диэяр  хцсусиййят  аьыз  апаратында  икинъи 

максилаларын бирляшиб, алт додаьы ямяля эятирмясидир. 


 

258 


Сон мялуматлара эюря, щяшярат нювляринин сайы 10

6

 –йа вя фярдлярин 



сайы ися 10

18

 –я чатмышдыр. Щяр ил 7000-дян артыг нюв мцяййянляшир вя гей-



диййатдан кечир.  Щяшяратларын гядимлийи планетин цмуми эюрцнцшцнц фор-

малашдыран  эеоложи  просеслярин  гядимлийи  иля  мцгайися  олуна  билир.  Ян  гя-

дим газынты галыглары девон дюврцня аид едилир. Бу палеонтоложи мялуматла-

ра эюря, 3· 10

8

 ил бундан яввял ганадлы щяшяшратлар артыг мювъуд олмушлар.  



Хариъи  эурулушу.  Адятян  щяшяратын  гурулуш  хцсусиййятлярини  гейд 

едяркян,  примитив  нювлярля  -  Эизличянялиляр  (Entognatha),  али  щяшяратлары  -  

Ачыгчянялиляр  (Ectognatha)  йарымсинифлярини  фяргляндирирляр.  Эизличянялиляр 

ганадсыз  примитив  гурулушлу  щяшяратлардыр:  дюш  шюбяси  гарынъыгдан  зяиф 

тяърид олунмушдур вя аьыз апараты баш капсуласынын ичярисиндя йерляшир, йяни 

аьыз  бошлуьунун  йан  диварлары  алт  додагла  бирляшир.  Формалашан  бу  дярин 

бошлугда чяняляр йерляшир. Али щяшяратларда ися бядянин шюбяляря бюлцнмяси 

йахшы  ифадя  олунмушдур,  онларын  чохуна  буьумлу  ятрафлардан  башга,  га-

надлар  вя  баш  цзяриндя  йерляшян  мцряккяб  фасетлы  эюзляр  хасдыр.  Гарынъыг 

цзяриндя  ятрафлар  адятян  олмур,  йалныз  бу  ятрафларын  рудументляри  шяклини 

дяйишиб, мцхтялиф ъинси чыхынтылара вя диэяр тюрямяляря чеврилмишляр (шякил 99). 

 

 



 

Шякил 99. Ганадлы щяшяратын гурулуш схеми (Хадорна эюря): 

1 – мцряккяб эюз, 

2 – садя эюзъцк, 3 – бейин, 4 – тцпцръяк вязиси, 5 – юн баьырсаг, 6 – йумурталыг, 7 – цряк, 8 

–  арха  баьырсаг,  9  –  серкиляр  (гуйруг  гылъыглары),  10  –  антенналар,  11  –  цст  додаг,  12  – 

мандибула, 13 – 14 – биринъи вя икинъи максиллалар, 15 – удлагалты гангли, 16 – гарын синир 

зянъири, 17 – чанаг, 18 – бурма, 19 – буд, 20 – балдыр, 21 – пянъя, 22 – орта баьырсаг, 23 – 

малпиэи борулары, 24 – тохумгябуледиъи, 25 – ялавя ъинси вязиляр 

 

 



Щяшяратын бядян юлчцляри 1-2 мм-дян 15-30 см гядяр ола билир.  Баш 

бцтювдцр, йяни акрон вя дюрд сегментдян формалашыр. Лакин бязи ядябиййат 

мялуматларына эюря, щяшяратын акрону мцряккяб тюрямядир, хцсуси аьызюнц 

пярдян вя ики – антеннал вя додаг сегментляринин  бирляшмясиндян ибарят-

дир. Бу щалда баш, аьыз пяри вя алты сегментин бирляшмясиндян ямяля эялир. 

Щяшярат башы мющкям хитин капсуладыр ки, она аьыз чыхынтылары вя ан-

тенналар бирляшир. Капсуланын сятщи мцхтялиф тикишляр васитясиля айры-айры щис-


 

259 


сяляря – цзлцк(клипеус), алын, ямэяк, янся, йанаглар, йанагархасына айрылыр. 

Щяшяратларын чохунда алын вя ямэяк цзяриндя 1-3 ядяд кичик дорзал эюзъ-

цкляр вардыр. Бундан ялавя, цзлцк иля алын арасында вя алт чянялярин ясасынын 

цстцндя  тенториал чухурлар вардыр. Бу  чухурлар  юртцк гатынын дахиля доьру 

чякилмяси нятиъясиндя формалашыр,  баш капсуласынын дахилиня  кечян бу щисся 

тенториум адланан дахили скелети ямяля эятирир. Башын дахили скелети чяня язя-

ляляри вя удлаг язяляляри цчцн дайаг ролуну ойнайыр. 

Башын цзяриндя акронун чыхынтылары олан антенналар (быьъыглар) вя цч 

ъцт чяняляр йерляшир. Чяняляр, башын формалашмасында иштирак едян сегмент-

лярин  ятрафларынын  шякилдяйишмясидир.  Мандибулалар  (цст  чяняляр)  икинъи  баш 

сегментинин ятрафлары, максиллалар (алт чяня) цчцнъц сегментин вя алт додаг 

( йяни икинъи ъцт максилланын бирляшмясиндян ямяля эялир) дюрдцнъц сегмен-

тин ятрафларыдыр. Биринъи баш сегментинин ися (интеркалйар вя йа «тахма сег-



мент») ятрафлары олмур вя о, бир гядяр зяиф инкишаф етмишдир (шякил 100). 

 

 

Шякил 100. Щяшяратын баш капсуласынын гурулушу

– юндян эюрцнцшц:

 

1 – ямэ-



як, 2 – мцряккяб эюз, 3 – быьъыг, 4 – алын, 5 – цзлцк, 6 – цст додаг, 7 – цст чяня, 8 – чяня 

чыхынтысы, 9 – алт додаг чыхынтысы, 10 – садя эюзъцк, 11 – йанаг;

   

II  - архадан эюрцнцшц: 

1 – ямэяк, 2 – янся дялийи, 3 – эиъэащ, 4 – йанагархасы, 5 – алт чянянин ясасбуьуму, 6 – 

сцтунъуг, 7 – чяня чыхынтысы, 8 –9 – алт чянянин дахили вя хариъи пяри, 10 – алт додаг чыхынтысы, 

11-12 – дилъик вя ялавя дилъик, 13 – чяняалты архасы, 14 – чяняалты  

 

Йеткин фярдлярин башынын цзяриндя мцряккяб фасетлы эюзляр вя 1-3 са-



дя  эюзъцкляр  йерляшир.  Башын  цзяриндя  щямчинин  акронун  чыхынтысы  олан 

быьъыглар вардыр. Быьъыглар вя йа антенналар адятян чох щярякятли вя йахшы 

инкишаф етмиш олурлар. Йалныз милчяклярин сцрфяляри, бязи пярдяганадлыларда, 

йелпикганадлыларын  диши  фярдляриндя  антенналар  редуксийайа  уьрайыр.  Онла-

рын  йериндя  кичик  габаръыглар  вя  йа  дискляр  эюрцнцр.  Антенналар,  бир  нюв, 

локатор  ролуну  ойнайыр  вя  диэяр  ресепторларла  бирэя  ламися  вя  щисси,бязян 

ися  ешитмя  (ултрасясляри  гябул  едян)  функсийаларыны  йериня  йетирир.  Беля  бир 


 

260 


фикир мювъуддур ки, щяшяратын антеннасы, хярчянэкимилярин антеннулаларына 

мцвафигдир. 

 

 

Шякил 101. Щяшярат быьъыгларынын типляри (Богданов-Каткова вя Иммся эю-



ря): 

1 – гылъыгвари, 2 – сапвари, 3 – тясбещвари, 4 – мишарвари, 5 – дарагвари, 6 – санъагва-

ри, 7 – быьъыглы, 8 – ийвари, 9 – санъагвари-лювщяли, 10 – дарагвари-дирсякли, 11 – дцзэцн ол-

майан, 12 – ляляквари, гылъыгдашыйан 

 

Антенналарын  вязиййяти,  юлчцляри  вя  формасы  мцхтялиф  нювлярдя  ол-



дугъа  дяйишкян  олур.  Адятян  быьъыглар  щяшярат  башынын  ямэяк  щиссясиндя, 

эюзляр  вя  йа  цст  чянялярин  йахынлыьында  олан  антеннал  чухурда  йерляшир. 

Быьъыглар бцьцмлц гцрцлцша маликдирляр : ясас буьум, айагъыг вя йа педи-

сел вя чохбуьумлу гамчыдан тяшкил олмушлар (шякил 101). 

Биьъыьын  ясас  буьумуну  (scapus)  щярякятя  эятирян  язяляляр  тентори-

умда йерляшся дя онун юзцнцн язяляляри вардыр ки, айагъыг вя гамчынын щя-

рякятини  щяйата  кечирир.  Щяшяратлара  мцхтялиф  типдя  быьъыглар  хасдыр  (шякил 

101). Ян садя гурулуша малик  оланлары ийшякилли, сапшякилли, гылъыгшякиллидир. 

Бундан  ялавя,  мишарвари,  ляляквари,  санъагвари,  дарагвари  вя  диэяр  типляр 

мювъуддур.  Быьъыгларын  инкишаф  сявиййяси,  нювцн  щяйат  тярзи  вя  давраныш 

хцсусиййятляриндян асылыдыр: еркяклярдя чох вахт быьъыглар даща йахшы инки-

шаф етмиш олур. 

Щяшяратын баш чыхынтыларына аьыз апараты органлары, йяни чяняляр да-

хилдир ( цч ъцт баш ятрафларынын шякилдяйишмяси). Щяшяратларда аьыз апаратынын 

мцхтялиф типляри мювъуддур (шякил 102) 

 


 

261 


 

 

 

Шякил  102.  Щяшяратда  аьыз  апаратынын  типляри  (Богданов-Катков,  Гертвиг, 

Вебер, Мур, Шванвичя эюря): 



А – Эямириъи аьыз апараты – I – цст чяняляр,  II – цст 

додаг, III – алт чяня, IV- алт додаг:  

1 – максилланын ясас буьуму вя йа кардо, 2 – 

сцтунъун вя йа стипес, 3 – чяня чыхынтысы вя йа палплары, 4 – дахили дилим вя йа пяр, 5 – хариъи 

дилим вя йа пяр, 6 –  чяняалты архасы, 7 – чяняалты, 8 – чяняалты юнц (лигула), 9 – алт додаг 

чыхынтысы вя йа пяри, 10 – дилъик, 11 – ялавя дилъик; 



Б - 

 

Ичиъи вя йа эямириъи -йалайыъы аьыз апараты: 



1 – цстдодаг, 2 – цстчяня, 3 – алт до-

даьын дахили пяри иля бирляшмиш дилъик, 4 – алт додаг чыхынтысы, 5 – алтдодаьын хариъи пяри, 6 – 

алтчяня чыхынтысы, 7 – чяняалты, 8 – алтчяня, 9 – сцтунъуг, 10 – ясас буьум, 11 – чяняалты ар-

хасы; 


Ъ – Йалайыъы аьыз апараты: 

1 – алтчяня чыхынтысы, 2 – цстдодаг, 3 – щипофаринкс, 4 – сцзцъц 

апаратын каналлары, 5 – аьыз дялийи, 6 – алтдодаьын пярляри, 7 – алтдодаг; 

Ч – Соруъу аьыз апараты: 

1 – быьъыьын ясасы, 2 – цст додаг, 3 – алтдодаг чыыхынтысы, 4 – 

алтдодаг, 5 – щяр ики максиллаларын ямля эятирдийи хортумъуг, 6 – фасетлы эюзляр; 

Д – Санъыъы аьыз апараты: I – аьъаганад хортумунун ачылмыш вязиййяти,  II – аьыз 

щиссяляринин гансорма просесиндя вязиййяти: 

1 – цст додаг, 2 – мандибула, 3 – алтчяня, 

4 – щипофаринкс, 5 – алтдодаг, 6 – алтчянянин щисс органы, 7 – быьъыглар 

 

Щяшяратын илкин аьыз типи эямириъи аьыз апараты щесаб олунур. Беляки, 



бу тип аьыз апаратына ибтидаи трахейалыларда раст эялинир вя йахын яъдадын да 

бярк  дентритля  гидаландыьы  мялумдур.  Бу  тип  аьыз  апараты  тараканлара, 

дцзганадлылара, сяртганадлылара, кяпяняклярин тыртылларына вя диэяр щяшярата 

хасдыр (шякил 102, А).  

Эямириъи  аьыз  апартынын  ясас  тяркиб  щиссяляри    -  цстчяняляр 

(мандибулалар), алтчяняляр (максиллалар) вя алтдодагдыр (лабиум). Эямириъи 

аьяз  апаратында  мандибулалар  ич  тяряфдян  дишъиклидир.  Максиллалар  (арха 

алтчяня – максилла II ) ъцт органлардыр – саг вя сол тяряфдя йерляшян тяркиб 

щиссяляри  ейнидир,  йяни  ясас  щиссядян  -  ики  базал  буьумдан  (кардо  вя 

сцтунъуг-стипес), алтчяня чыхынтылары вя ики эямириъи дилимлярдян (пярляр) иба-

рятдир. Алт додаьын базал лювщяси – чяняалты архасы, максилланын кардосуна 

мцвафиг  эялир.  Буна  бирляшян  чяняалты  ися  максилланын  стипесиня  уйьундур. 



Алтдодаг чыхынтылары, алтдодаьы ямяля эятирян алт чянялярин( максилла  I ) чы-

 

262 


хынтыларына мцвафигдир. Ики ъцт дилъикляр (дилъик вя ялавя дилъик) максилланын 

эямириъи дилимляридир. Эямириъи аьыз апараты йухарыдан цст додаг (лабрум) 

иля юртцлцдцр (шякил 102, А). 

Диэяр  аьыз  апаратлары  эямириъи  типин  модификасийаларыдыр,  йяни  щяшя-

ратын  гябул  етдийи  гиданын  тяркибинин  вя  консистенсийасынын  дяйишилмясиня 

мцвафиг  олараг,  формалашмышдыр.  Ихтисаслашмыш  аьыз  апаратларындан  пярдя-

ганадлыларын ( бал, торпаг арылары, вящши арылар, шершен вя диэярляри) ичиъи вя йа 

эямириъи-йалайыъы  аьыз  апараты,  демяк  олар  ки,  структур  дяйишиклийиня  уьра-

мамышдыр.  Йяни  цст  додаг,  мандибулалар  сахланмышдыр.  Бу  щяшяратлар  чи-

чяклярин нектары иля гидаланырлар, лакин мандибулалар чейнямя хцсусиййятини 

горуйуб сахласалар да  тозъуьу топламаьа вя  йува гурмаьа истифадя  олу-

нур.  Гида  ися  максилла  вя  алтдодаьын  щиссяляри  (ясасян  дя  стипес  вя  хариъи 

эямириъи дилим) щесабына формалашан узун хортумла гябул олунур. Алтчяня 

чыхынтылары редуксийайа уьрамыш вя нектар,  алтдодаг дилъийи щесабына ямяля 

эялмиш узун дил васитясиля йаланыр(шякил 102, Б). 

Гансоран щяшяратларда вя йа битки ширяси иля гидаланан тахтабитилярдя 

аьыз  апараты  даща  чох  ихтисаслашмышдыр.  Бу  тип  аьыз  апараты  санъыъы-соруъу 

адланыр (шякил 102, Д). Аьъаганадларын санъыъы-соруъу типя аьыз апаратынын 

бцтцн елементляри дахилдир. Апаратын санъыъы щиссяси олан хортум мандибу-

ла, максилла вя гипофаринкс щесабына формалашан узун ийнялярдян ибарятдир. 

Цст додаг назик узун боруъуьа чеврилмишдир. Онун уъу итидир. Бу ийняляр 

сакит  щалда,  йяни  сащибин  тохумасыны  дешмя  просесиндя  олмайанда  алтчя-

нядян формалашан гын дахилиндя йерляширляр. Гынын цзяри ися узун цстдодаг 

борусу иля юртцлцр. Щипофаринкс дя уъу итиляшмиш гыл шяклиндядир. Онун дахи-

линдян канал кечир. Адятян санъма заманы чянялярин ийняляри назик олдуьу 

цчцн  тохуманы  дешмяйя  эцъц  йетмир.  Бу  заман  щипофаринкс,  цст  чяня  вя 

ийняляр мющкям дешиъи апараты ямяля эятирир. Тохуманын тамлыьы позулду-

гдан  сонра  щипофаринксин  каналы  иля  аьъаганадын  тцпцръяйи  (ганын  лахта-

ланмасына мане олан бирляшмяли) йарайа вурулур, цст додаьын каналы иля ися 

ган аьыза галхыр (шякил 102, I-II). Тахтабитилярдя аьыз апаратыны фяргляндирян 

ъящят,  дешиъи  щиссянин  цст  вя  алт  чянялярдян  формалашмасыдыр.  Алтчяня 

буьумлу  олуб,  чяняляр  цчцн  дайаг  ролуну  ойнайыр  вя  онун  новъуьунда 

чяняляр (йяни ийняляр) эизлянир. Щям гида ширяси, щям дя тцпцръяк йалныз ики 

нювшякилли максиллалар(бирляшдикдя канал ямяля эятирирляр)  васитясиля кечирилир.  

Соруъу аьыз апараты кяпянякляря хасдыр, беляки, онлар чичяклярин нек-

тары  иля  гидаланырлар.  Бу  аьыз  апараты  да  ян  чох  ихтисаслашмыш  типдир.  Илкин 

аьыз  елементляриндян  йалныз  алтчяняляр  сахланылмышдыр.  Хариъи  эюрцнцшцня 

эюря,  бу  аьыз  апараты  да  хортум  гурулушундадыр.  Даща  доьрусу,  спирал 

шяклиндя  бурулмуш  силиндрик  борудур  (шякил  102,  Ч).  Мандибулалар  редук-

сийайа уьрамыш, алтдодаг ися чыхынтылары иля щисс органына чеврилмишдир. 



Йалайыъы аьыз апараты ян йцксяк ихтисаслашмайа мяруз галмыш типдир 

вя милчякляря хасдыр(шякил 102, Ъ). Милчяклярин дя  нектар вя йа дуру гиданы 

йалайан хортуму вардыр. Бу хортум алтдодагдан формалашмыш вя уъунда 

хцсуси гиданы сцзян, йяни филтрасийа едян пяр(лабеллум) йерляшир. Щямин хор-



 

263 


тумун  цзяриндя  цстдодаг  иля  юртцлмцш  новъуг  вардыр.  Новун  ичярисиндя 

щипофаринкс йерляшир ки, сорма онун васитясиля щяйата кечир. Беляки, милчяк 

бярк щиссяъикли гиданын дуру щиссясини филтирдян кечириб сорур. Аьыз апараты-

нын  диэяр  щиссяляри  рудументардыр.  Йыртыъылар  вя  гансоран  милчяклярдя  йа-

лайыъы аьыз апаратындан башга, кясиъи чяняляр дя олур (эюйцнлярдя). 

Бязи щяшяратларда аьыз апараты редуксийайа уьрайа билир вя фяалиййят 

эюстярмир  мясялян,  эцндяъяляр,  тут  ипякгурду,  америка  аь  кяпяняйинин 

йеткин фярдляриндя. Беля щяшярат нювляриндя гидаланма йалныз сцрфя мярщя-

лясиндя баш верир,  йеткин фазада ися йалныз чохалма функсийасы йериня йетири-

лир. 


Щяшяратын  дюш  шюбяси  цч  сегментлидир:  юндюш  (protorax), 

ортадюш(mesotorax) вя архадюш(metatorax). Дюш бядянин локомотор шюбяси-

дир. Дюшцн щяр бир сегменти бир ъцт ятрафлары, орта- вя архадюш ися щямчинин 

бир ъцт ганадлары дашыйыр. Щяр сегмент мцряккяб гурулушлудур. Дюш сег-

ментинин  гурулушунун  ясасында  бир-бириля  баьлы  олан  склеритляр  дурур.  Бу 

склеритляр  щяшяратын  склеротизя  олунмуш  хитин  тяркибли  хариъи  скелетинин  еле-

ментляридир. Щяр буьумун бел нащиййясиндя йерляшян гювсвари лювщя – тер-

гит,  гарын тяряфдяки стернит адланыр. Щяр ики лювщя йанларда йумшаг мем-

брана  иля  (  йяни  зяиф  склеротизя  олунмуш  склерит)  бирляшир.  Бу  мембраналар 



плейритляр адланыр. Плейритлярин гурулушу юзлцйцндя мцряккябдир, чцнки да-

ща кичикюлчцлц склеритляри ящатя едир. Плейритлярин беля гурулушу бядянин щя-

рякятлилийи тямин едир. 

Щяшяратын  ятрафлары  бцтцн  буьумайаглыларда  олдуьу  кимидир,  йяни 

буьумлардан  тяшкил  олунмушдур(шякил  103).  Ятрафлар  дюш  сегментляринин 

плейритиня  щярякятли  биляшмишдир.  Айаьы  бядяня  бирляшдирян  биринъи  буьум 

гысадыр, лакин эцълцдцр – чанаг вя йа кокса (coxa) адланыр. 

 

 



 

Шякил 103. Щяшяратын ятрафлары (Наталийя эюря): 

А – эязиъи, Б – тулландырыъы, Ъ – 

цзцъц,  Ч  –  газыъы,  Д  –  йапышдырыъы,  Е  –  тутуъу,  Я  –  топлайыъы,  Ф  –  илишдириъи: 

1  – 

чанаг, 2 – бурма, 3 – буд, 4 – балдыр, 5 – пянъя 



 

 


 

264 


Айаьын икинъи буьуму – бурма (trochanter), цчцнъц – буд (femur), 

дюрдцнъц – балдыр (tibia) вя бешинъи – пянъя (tarsus) адланыр. 

Антенналарла  мцгайисядя,  щяшяратын  айагларынын  гурулушу  онун 

щяйат тярзи вя функсийаларыны  даща йахшы ифадя едир. Щяшяратын чохбуьумлу 

(4-5)  айаьы  онун  мцряккяб  микрорелйефли  мяканда  щярякятини  тямин  едир. 

Щяшяратлары фяргляндирян вя  онун ятрафларынын цстцн ъящятини тяшкил едян 1-5 

буьумлу пянъясидир.  

Щяшярат синфиндя айагларын ян примитиф ятрафлардан тутмуш, йяни бя-

дяни субстрат цзяриндя чятинликля щярякят етдирян формалардан (илкинганад-

сызлар)    ян  али  вя  тякмилляшмиш  формалара  гядяр  (бюъякляр,  икиганадлы-

лар)ихтисаслашмасы  мцшащидя  едилир.  Ян  аз  ихтисаслашмыш  айаглар,  йяни  илкин 

тип – эязиъи вя гачыъы айаглардыр. Бу типляр ачыг, манеясиз мяканда щярякяти, 

эязмяни тямин едир. Щяр ики типдя пянъяляр цзяриндя юзцнямяхсус ялавяляр 

мювъуддур ки, щярякяти асанлашдырыр. Бу кими тюрямяляря пянъянин сонунъу 

буьумунун ики ъайнагла битмяси, щяр биринин алтында пулвил адланан йум-

шаг  «балышъыьы»  вардыр.  Бу  пулвиллярин  щесабына  щярякят  заманы  субстрата 

йапышма мцмкцн олур (милчяклярдя). Диэяр айаг типляри эязиъи вя гачыъы ят-

рафларын модификасийаларыдыр (шякил 103, Ъ-Ф). 



Тулландырыъы айаглар бир ан ичярисиндя гыса мясафяни гят едян нювляря 

хасдыр  (дцзганадлылар,  биряляр).  Бу  типдя  цчцнъц  ъцт  ятрафын  буд  вя  балдыр 

щиссяляри узаныр вя даща йахшы инкишаф етмиш олур. Цзцъц айагларда су мцщи-

тиндя  щярякятля  баьлы  олараг(цзяр  бюъяк,    субитляриндя)пянъя,  чох  вахт  ися 

балдыр цзяриндя сых, узун цзмя тцкъцкляри олур. Тутуъу айаглар йыртыъы щяшя-

рат нювляриндя раст эялир (дявядяллякляр). Бу типдя юн айаглар щярякятиня эю-

ря,  гынында  гатланан  бычаьа  охшайыр:  буд  вя  балдыр  шикары  тутмаг  цчцн 

уйьунлашмышдыр,  йяни  узун  вя  кянарлары  дишъикли  олур.  Газыъы  айаглар  бярк 

субстрат дахилиндя щярякят едянляря ( пейин бюъяйи, габыгйейянляр, данади-

шиляр) хасдыр. Ятрафын бцтцн елементляри гысалыр вя енляшир, пянъя ися редук-

сийайа уьрайа билир. Топлайыъы ятрафлар тозъуьу йыьма вя дашымаг цчцн ихти-

саслашмышдыр.  Арылар  сцрфялярини  гидаландырмаг  цчцн  чичяклярин  тозъуьуну 

топлайырлар.  Онларда  арха  айаьын  балдырынын  латерал  тяряфи  гылъыгсыз,  тцксцз 

олур.  Балдырын  щяр  ики  кянарларында  ися  узун  тцкляр  яйилиб,  сябятъик  ямяля 

эятирир  ки,  щямин  сябятъийин  тцксцз  диб  щиссяси  балдырын  латерал  тяряфидир. 

Пянъянин  биринъи  буьуму  ися  енляшир  вя  ич  тяряфдян  (медиан)  тцклц  фырчаны 

ямяля эятирир. Ары онун кюмяйиля тозъуглары сябятя топлайыр. Илишдириъи айаг-

лар сащибин сачы вя йа палтарынын сапына бирляшмяк цчцн истифадя олунур. Бу 

заман  бирбуьумлу  пянъянин  йеьаня  ъайнаьы  инкишаф  едир,  яйиляряк  балдыр 

цзяриндя олан чыхынты иля бирляшир вя арада мясамя формалашыр (битлярдя, шякил 

103, Ф). 

Щяшяратын ганадлары учуш цчцн сяъиййяви уйьунлашмадыр. Ганадлар 

щярякят органы олса да ятраф дейилдир, чцнки буьумлу дейил вя ону щярякятя 

эятирян язяляляр дюшдя йерляшир. Адятян ганадлар ики ъцт олур вя онлар орта- 

вя архадюш сегментляри цзяриндя йерляширляр. Ганадлар, бядян диварынын йан 

чыхынтыларындан  (паранотумлар)  формалашыр  вя  онлар  ятрафлара  щомоложи 


 

265 


дейил. Цзяри кутикула иля юртцлц олан ики назик мембрана вя онларын арасын-

да йерляшян енсиз бядян бошлуьу ганадлары ямяля эятирир. Ганадин дахилиня 

трахейалар, синирляр вя миксоселин лакунлары йерляшян каналлар кечир. Бу ка-

наллар  ганад  дахилиндя  дамарлары  формалашдырыр.  Ганадларын  инкишафы  пуп 

мярщялясиндя эедир. Пуплардан тязя чыхан щяшяратда ганадларын дамарлары-

на щемолимфа вя трахейалара ися щава говулур, нятиъядя  ганадлар дцзялир.  

Ганадлар  хцсуси  язяляляр  васитясиля  щярякятя  эятирилир.  Щяшяратын  чо-

хунда (ийняъялярдян башга) бу язяляляр бирбаша тясиря малик олмайандырлар. 

Онлар ганадларын щярякятини, йалныз дюш сегментляри деформасийайа (тязйи-

гя) мяруз галдыгда тямин едирляр (шякил 104). 

 

 

 



Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin