Agamaliyev Quliyeva darslik 2



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   52

   

М

ез

оз

ой

 

   

11

0-

13



 

Триас 30-

35 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Перм 25-


30 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Даш 


кюмцр 

50-55 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



Девон 

45-50 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



Силур  40-

45 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



Ордовик 

    70 


 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



   

   

   

   

П

 а

 л 

е 

о 

з 

о 

й 

   

 3

00

 

Кембри 


70-90 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

    Гейд: рянэлярин интенсивлийи мигдары эюстярир. 



 

 

 

 

Шякил 1.  Щяйатын эеоложи тарихи  (Шаровайа эюря). 

 

 

Филоэенетик  инкишаф  ганунлары  башлыъа  олараг  зоологлар  тяряфиндян 



мцяййян  едилмишдир.  Илк  дяфя  олараг,  Ч.Дарвин  (1809-1882)  тякамцлцн 

адаптив  характерини,  йяни  уйьунлашма  хцсусиййятини  тябии  сечмя  йолу  иля 

мцяййянляшир  вя  тякамцл  просесинин  тяминатчысы  организмлярин  ирси  дяйиш-

кянлийидир. Нясилляр бойу мювъуд олан тябии сечмя ися нювляри дяйишдирир вя 

онларда уйьунлашма яламятлярини ъямляшдирир. 

Щейванлар  аляминин  филоэенетик  инкишафы  юзлцйцндя  макротякамцл 

(ири  систематик  групларын  тякамцлц)  вя  микротякамцлц  (популйасийаларын 

нювдахили  дифференсиасийасы)  якс  етдирир.  Макротякамцлцн  ясас  принсип  вя 

ганунауйьунлуглары ашаьыдакылардыр. 

1.

 



Тякамцл  дяйишикликляри  щямишя  дяйишян  мцщит  шяраитиня  уйьун-

лашмадыр (Ч.Дарвин, 1859; А.Северсов, 1848). 

2.

 

Тякамцл  ясасян  монофилетик  просесдир,  йяни  инкишаф  бир  цмуми 



кюкдян башлайыр. Ч.Дарвинин «нювлярин ямяля эялмяси вя инкиша-

фынын тябии сечмянин мящсулу олдуьуну» гейд етдийи классик яся-

риндя (1859) эюстярмишдир ки,  нювляр, ъинсляр вя диэярляри яламят-

лярин  айрылмасы  вя  йа  дивергенсийасы  йолу  иля  бир  цмуми  кюкдян 

инкишаф едирляр, бу заман зяиф уйьунлашан аралыг формалар мящв 

олурлар. 

3.

 

Щейван организми тякамцл просесиндя бцтцн орган вя щиссяляри 



гаршылыглы    ялагядя  олан  бир  ващид  там  кими  чыхыш  едир,  йяни  щяр 

щансы  бир  органын  гурулушу  вя  функсийалары  тякамцл  просесиндя 

дяйиширся,  коррелйатив  сурятдя  бу,  щямин  органла  физиоложи,  мор-

фоложи, ирси сурятдя баьлы олан диэяр органын да дяйишилмясиня эя-

тириб  чыхарыр.  Мясялян,  щяшяратларда  трахейа  системинин  инкишафы 

ган дамарларынын йох оламасына сябяб олмушдур. Коррелйасийа 

гануну Ж.Кцвйе (1812) тяряфиндян кяшф олунмушдур. 

4.

 



Тякамцл просесинин дюнмязлийи щаггында ганундур ки, илк дяфя 

олараг,    белчика  палеонтологу  Долло  (1893)  тяряфиндян  иряли 

сцрцлмцшдцр.  Мащиййяти  ондан  ибарятдир  ки,    щяр  бир  инкишаф 

дюнмяз  олдуьу  кими,  тякамцл  просеси  дя  дюнмяздир,  йяни  яэяр 

щяр щансы бир орган редуксийайа уьрамышса вя йа йох олмушса, 

о, щеч бир заман йенидян йаранмайаъагдыр вя аналожи функсийа-

ны йериня йетирян йени йаранмыш орган ися мяншяйиня эюря фяргли 

олаъагдыр. 

5.

 

Организмлярин  тякамцлц  щямишя  онларын  орган  вя  щиссяляринин 



дифференсиасийасы иля мцшайият олунур (Милн-Едвардс, 1851). Йяни 

тякамцл  просесиндя  организмин  илкин  мярщялядя  ейниъинсли  олан 

щиссяляри тядриъян щям форма, щям дя функсийаларына эюря фярг-

лянмяйя башлайыр мясялян, буьумайаглыларын баш чыхынтылары. 

6.

 

Щейванларын тякамцлцндя щомоложи, йяни цмуми мяншяйя малик 



олан органларынын олигомеризасийасы (сайынын азалмасы) баш верир 

(Доэел, 1936; 1954). 



 

10 


7.

 

Мцхтялиф  щейван  груплары  арасында  мювъуд  олан  гощумлуг 



мцнасибятляринин айдынлашдырылмасында биоэенетик ганун мцщцм 

рол  ойнайыр  (Мцллер,  1864;  Щеккел,  1866;  Северсов,  1939).  Бу 

ганун, фярди инкишафла (онтоэенез) тарихи инкишаф (филоэенез) ара-

сында уйьунлуьу якс етдирир. Мясялян, мцхтялиф типлярин гощум-

луьуну онларын сцрфяляринин охшарлыьы тясдигляйир. 

8.

 



Нювлярин  тякамцлц  биосеноларын  тяркибиндя  ялагяли  сурятдя  баш 

верир. Ялагяли, йяни коадаптив тякамцл нювляр арасында мювъуд 

олан  гаршылыглы  мцнасибятлярдя    айдын  бирузя  верир:  йыртыъы  вя 

онун  шикары,  сащиб  вя  паразит,  щямчинин  симбионтлар,  тозлайан 

щяшяратларла чичякли биткиляр арасында вя с. 

 

Тарих бойу мцасир зоолоэийа щейванлар щаггында олан елми фянлярин 



системи кими формалашмышдыр. Йяни зоолоэийада бир тяряфдян щейванларын ири 

систематик групларыны, диэяриндян ися онларын гурулушу, инкишафы, щяйат фяа-

лиййяти,  ятраф  мцщит  иля  ялагялярини,  онларын  тякамцлцнц  вя  с.  тядгиг  едян 

фянляр  айырд  едилир.  Биринъи  група  протозоолоэийа  (бирщцъейрялиляри  юйрянян 

елм), щелминтолоэийа(паразитлик едян гурдлар щаггында елм), малаколоэийа                   

(йумшагбядянлиляр  щаггында  елм),    арахнолоэийа(  щюрцмчяккимиляр  щаг-

гында  елм),  ентомолоэийа  (щяшярат  щаггында  елм),  ихтиолоэийа(балыглар 

щаггында елм) вя с. аиддир. 

Икинъи група морфолоэийа(щейванларын гурулушу вя формасынын дяйи-

шилмяси щаггында елм), физиолоэийа (щяйати просесляри тядгиг едян елм), еко-



лоэийа  (ятраф  мцщитля  щейванлар  арасында  олан  гаршылыглы  ялагяляри  тядгиг 

едян  елм),  зооъоьрафийа  (  Йер  цзяриндя  щейванларын  йерляшмясини  юйрянян 

елм),  зооложи  систематика  (  щейванларын  мцхтялифлийини  юйрянян  вя  онларын 

тяснифляшдирилмяси иля мяшьул олан елм), филоэенетика (щейванларын тарихи инки-

шафы щаггында елм) дахилдир. 

Бундан ялавя, зоолоэийанын инсан фяалиййяти иля иля баьлы олан фянляри  

-  щейванларын  селексийасы,  зоотехнолоэийа(вящши  щейванларын  чохалдылмасы), 

кянд  тясяррцфаты,  мешя  вя  тибби  зоолоэийа,  паразитолоэийа  вя  с.  дя  мювъуд-

дур.  


Беляликля, тарих бойу зоолоэийа елминин инкишафы бу вя йа диэяр елми 

проблемин щялли заманы йени елми  мяктяблярин  вя истигамятлярин формалаш-

масына сябяб олан фянлярин интеграсийасы истигамятиндя эетмишдир. 

Зоолоэийанын инкишаф  тарихи

  щямишя инсан ъямиййятинин инкишафы,  

сивилизасийанын сявиййяси вя  ямяли фяалиййятин ясас истигамятляри иля сых ялагя-

дя  баш  вермишдир.    Биолоэийайа  аид  олан  илк  елми  трактатлар  щазыркы  дювря 

йалныз  антик  Йунаныстандан  эялиб  чатмышдыр.  Лакин  щейванлар  алями  щаг-

гында  илкин  мялуматлар  даш  дюврцня  –  палеолитя  аиддир.  Щейванлара  щяср 

олунмуш йазылар гядим Чин вя Щиндистанда да мялумдур. 

Щейванлары    юйрянян  елмин  илкин  мярщялясинин  формалашмасы  щаг-

гында  дягиг  мялуматлар,  ялбяття,  Йунаныстанда  б.е.яввял    IV-III  ясрлярдя 

бюйцк  мцтяфяккир,  философ  вя  тябиятшцнас  алим    Аристотелин  (б.е.яввял  384-



 

11 


322  илляр)  йазыларында  раст  эялинир.  Аристотелин  зоолоэийа  сащясиндя  мялум 

олан ян гиймятли ясярляриндян чохъилдли «Щейванларын тарихи», «Щейванларын 

мяншяйи»,  «Щейванларын  бядян  щиссяляри»  китабларыны  эюстярмяк  олар.  Бу 

ясярлярдя о дюврдя зоолоэийайа аид олан ян гиймятли мялуматлар юз яксини 

тапмышдыр.  

Щямин  дюврлярдя    Аристотел  520-я  гядяр  щейван  нювцнц  тядгиг  ет-

миш,  онларын  тяйинатыны  апармыш  вя  щейванларын  илк  системини  йаратмышдыр. 

Бу системя эюря бцтцн щейванлар ики група бюлцнмцшдцр: гана малик олан-

лпар  вя  гансызлар.  Биринъи  група  мямялиляри  («дирибала  верян  дюрдайаглы-

лар»), гушлары, амфибиляри(суда-гуруда йашайанлар) вя сцрцнянляри («йумурта 

гойан  дюрдайаглылар  вя  айагсызлар»),  балинайабянзярляри  («ъийяртяняффцслц 

дири бала верян айагсызлар»), балыглары («гялсямялярля тяняффцс едян пулъуглу 

айагсызлар») аид етмишдир. Аристотел гансыз щейванлары 4 група айырмышдыр: 

йумшагбядянлиляр  (башайаглылар),  йумшаггабыглылар  (хярчянэкимиляр),  щяшя-

ратлар (хелисерлиляр вя трахейалылар), кирямитдярилиляр (чанаглы йумшагбядянли-

ляр вя дяриситиканлылар) 

Аристотеля эюря бцтцн щейванлар аляминин кюкляри «зоофитлярдир», йя-

ни  «щейванибиткиляр» -  сцнэярляр, мяръан полипляри, аспидлярдир. Бу алимин 

ян эюркямли вя гиймятли ясярляриндян щейванларын анатомийасыны якс етдирян 

7 атласы  гейд етмяк олар. Илк дяфя олараг, Аристотел дяриситиканлыларын чей-

няйиъи чяня апаратыны, «аристотел фанарыны», мямялилярин дахили гулаьынын гу-

рулушуну, кюстябяйин рудументар эюзъцйцнц вя с. мцяййянляшдирмишдир. 

Гядим Ромада Йунаныстан мяктябинин елми яняняляри инкишаф етди-

рилмишдир, беляки, рома алими Гай Плини (б.е. 23-79 –ъу илляр) «Тябият тарихи» 

адлы чохъилдлик ясярини йазаркян Аристотелин ясярляриня истинад етмишдир. 

Орта ясрлярдя килсянин гойдуьу гадаьалар зоолоэийа елминин (диэяр 

елмляр  кими)  инкишафына  имкан  вермямишдир.  Йалныз    Интибащ  дюврцндян 

башлайараг (XV – XVI ясрлярдя Авропада елм вя инъясянятин чичяклянмяси 

дюврцндя) ъанлы тябиятин тядгигиня мараг артмышдыр. Ясасян бу дюврдя йа-

ранмыш елми ясярлярин мювзусу, инсан вя щейванын анатомийа вя физиолоэий-

асына  щяср  олунмушду:    Леонардо  де  Винчи  (1452-1519),  Везалий  (1514-

1564), Щарвейин (1578-1657)  ишляри хцсуси ящямиййят кясб етмишдир. 

XVII ясрдя щолланд алими Антони Левенщуг (1632-1723) микроско-

пу кяшф етмякля, инсан цчцн йени олан микроалями  эюстярди. Щямин дюврдя 

бирщцъейряли организмляр, бир чох щейванларын ъинси щцъейряляри, еритроситляр 

вя  с.  мялум  олду.  Бу  сащядя  тядгигатларыны  инкишаф  етдирян  алимлярдян 

М.Малпиги, Ш.Бонне, Валлиснерини  хцсуси гейд етмяк лазымдыр. 

Зооложи тядгигатларын инкишафында хцсусян дя щейванлар алями систе-

минин  формалашмасында  бюйцк  ролу  олмуш  инэилис  алими  Ъон  Рейи  (1627-

1705) эюстярмяк ваъибдир. Бу алим илк дяфя олараг, нюв щаггында анлайышы 

иряли  сцрмцш,    ону  ейни  валидейнлярин  тюрямяляри  кими  морфоложи  ъящятдян 

охшар фярдлярин групу шяклиндя характеризя етмиш, биткиляри веэетатив орган-

ларынын гурулушуна эюря тяснифляшдирмяйя ъящд эюстярмишдир.  


 

12 


Лакин мцасир системин ясасыны исвеч алими Карл Линней (1707-1778) 

гоймушдур. Онун «Тябиятин системи» адлы классик ясяри илк дяфя 1735-ъи илдя 

чапдан чыхмыш, бу ясярдя о,  илкин мярщялядя биткиляр цчцн йени системи (24 

синиф) тяклиф етмиш вя системин мцщцм принсиплярини формалашдырмышдыр. Яся-

рин 10-ъу (1758) няшриндя ися бинар номенклатуранын ясас принсиплярини иш-

ляйиб  щазырламышдыр:  онун  тягдим  етдийи  систематик  категорийаларын  иерар-

хийасы (гаршылыглы табе олан таксонлар) – синиф, дястя, ъинс, нювдян ибарятдир. 

Бунар  номенклатурайа  эюря,  нюв  (икиадлылыг)  вя  систем  цчцн  цмуми  олан 

латын  дили  иряли  сцрцлмцш,  нювцн  адында  мцяллифин  приоритетини  якс  етдирян 

гайданы тягдим етмишдир. 

Линней  300-дян  артыг  щейван  ъинсини  мцяййянляшдирмиш  вя  онлары  6 

синфя аид етмишдир: mямялиляр (mammalia); гушлар (aves), сцрцнянляр вя йа 

«гадлар» (amphibia), балыглар(pisces) щяшяратлар(insecta), гурдлар (vermes)

Лакин Линней бу системи сцни щесаб олунурду, чцнки бир чох груплар бура-

да йыьма характери дашыйырды ( амфибиляр, щяшяратлар, гурдлар) вя о, нювлярин 

дяйишмязлийи тялими мювгейиндя дурурду. 

Зоолоэийа  елминин  инкишафында  ящямиййятли  ролу  олан  франсыз  алими-

трансформист,  йяни  ъанлы  тябиятин  дяйишкянлийини  гябул  едян  тядгигатчы  Луи 

Бйуфон (1707-1788) олмушдур. Юзцнцн 36 ъилдлик «Тябии тарих» адлы ясярин-

дя  Бйуфон,  XVIII  ясрдя  ялдя  едилмиш  зооложи  тядгигатларын  нятиъялярини  якс 

етдирмишдир.  Щямин  дюврдя  Ж.Кцвйе,  Е.Жофруа  Сент  Илер  вя  Ж.Б.Ламаркын 

ишлярини  дя  хцсуси  гейд  етмяк  ваъибдир.  Беляки,    Ж.Кцвйе  (1769-1832) 

мцгайисяли  анатомийа  вя  палеонтолоэийанын  ясасыны  гойан  бир  алим  кими, 

илк дяфя олараг, мцхтялиф гурулуш планына малик олан щейванларын ири систе-

матик  групларыны  айырараг,  ялавя    али  категорийа  –  типляри  йаратмышдыр. 

Кцвйенин «типляр тялими»ня эюря щейванлар алями 4 типдян ибарятдир: онурь-



алылар, буьумайаглылар, йумшагбядянлиляр, шцалылар. Лакин бу алим дя Линней 

кими,  нювлярин  дяйишилмязлийиня  даир  креасионист  дцнйаэюрцшцня  малик  иди. 

1925-ъи илдя Кцвйенин тялябяси Бленвил тип анлайышыны системя дахил етмишдир. 

Ж.Сент Илер (1772-1844) мцгайисяли ембриологийанын ясасыны гоймуш, 

мцгайисяли  анатомийа  сащясиндя  дя  диэяр  алимлярля  йанашы  нязяри  фикирляри 

иряли сцрмцш алим олмушдур. Онун мцщит амилляринин  бирбаша тясири нятиъя-

синдя нювлярин дяйишилмяси идейасы юз инкишафыны тапмыш, Сент Илер бцтцн щей-

ванларын ващид гурулуш планына малик олдуьуну сцбут етмяйя чалышмышдыр. 

Ж.Батист Ламарк (1744-1828) щейванларын илк тябии системинин вя цзви 

алямин  тякамцл  нязяриййясинин  йарадыъысыдыр.  Илк  дяфя  олараг,  Ламарк 

онурьасыз  щейванлары  ясаслы  сурятдя  тядгиг  етмиш  вя  Линнейдян  фяргли  ола-

раг,  бу  щейванлары  2  дейил,  10  синфя  айырмышдыр.  Ламарка  эюря  щейванлар 

системи  14  синифдян  ибарятдир.  Илк  дяфя  олараг, онун  системиндя  тякамцлцн 

истигамяти  вя  синифляр  арасында  гощумлуг  дяряъяси  нязяря  алынмышдыр.  Ла-

марк  «Зоолоэийанын  фялсяфяси»  (1809)  ясяриндя  илк  тякамцл  нязяриййясинин 

изащыны вермиш, дяйишкянлийин ясас амилляри  кими мцщитин тясирини, ирси хцсу-

сиййятляри вя инкишафа доьру мейлин олдуьуну эюстярмишдир. 


 

13 


Щямин  дюврдя  Русийада  Москва  Университетинин  профессору 

К.Ф.Рулйе  нювлярин  дяйишмязлийи  идейасына  гаршы  чыхыш  едир.  XIX  ясрин  би-

ринъи  йарысында  биолоэийа  елминин  инкишафында  Ч.Дарвинин  (1809-1882) 

бюйцк ролу олмушдур,  о, зоолоэийа, биоъоьрафийа, палеонтолоэийа, ембрио-

лоэийа елмляринин инкишафына ящямиййятли сурятдя тясир эюстярян елми тювщяляр 

вермишдир. Лакин бу алимин ясас хидмяти тякамцл нязяриййясинин йаратмасы 

олмушдур.  Юзцнцн  «Нювлярин  тябии  сечмя  йолу  иля  йаранмасы  вя  йа  йаша-

маг уьрунда мцбаризядя ялверишли ъинслярин сахланылмасы» (1859) адлы  яся-

риндя  тякамцл  нязяриййясинин  ясасларыны  эюстярмиш,    тябии  сечмянин  тя-

камцлцн  щярякятвериъи  гцввяси  олдуьуну  гейд  етмякля,  онун  нювямяляэ-

ялмя просесиндя адаптив характерини ясасландырмышдыр. 

Дарвинизмин  тясири  алтында  XIX    ясрин  икинъи  йарысында  зоолоэийада 

тякамцл истигамятляри даща да инкишаф етдирилмяйя башланды. Алман алимляри 

Е.Щеккел, Ф.Мцллер фярди вя тарихи инкишафын уйьунлуьу щаггында «биоэене-

тик  гануну»  формалашдырдылар.  Бу  дюврдя  ембрионал  инкишаф  тякамцлц 

(Ф.Мцллер,  И.Мечников,    А.О.Ковалевски),  тякамцл  палеонтолоэийасы 

(В.О.Ковалевски),    щейванлар  физиолоэийасынын  тякамцлц  (И.И.Сеченов),  фи-

лоэенетика вя тякамцл систематикасы (Е.Щеккел) йаранырлар. Щямин вахтда 

эенетика(Г.Мендел, А.Вейсман), еколоэийа (Н.А.Северсов), зооъоьрафийа 

(Семенов-Тйан-Шански вя б) даир илк ишляр няшр олунмаьа башланды. 

Зоолоэийа ХХ ясрдя бюйцк сцрятля инкишаф етмяйя башлайыр. Беляки, 

щямин ясрдя фаунистик тядгигатларын сайы вя щяъми дурмадан артыр. Дцнйа 

океанынын  тядгигиня  йюнялдилмиш  зооложи  експедисийалар  елм  цчцн  чох  гий-

мятли олан материаллар ялдя етмяйя имкан йаратды. 

ХХ  ясрдя  зоолоэийанын  инкишафы  цмуми  елми-техники  прогресля  сых 

баьлы  иди.  Бу  тядгигатларын  ясасында  али  систематик  категорийаларын  тип  вя 

синифлярин сайы хейли артмышдыр. Кцвйенин вахтында ъями дюрд тип мцяййян-

ляшмишдися,  мцасир  системдя  щейван  типляринин  сайы  хейли  чохалмышдыр.  Сон 

онилликлярдя  няинки  али  категорийаларын,  щямчинин  зоолоэийада  нюв  пробле-

минин  дя  тядгигиня  эениш  йер  верилмишдир.  Нювдахили  бюлмялярин  (популйа-

сийа) юйрянилмяси билаваситя биолоэийанын мяркязи проблемляриндян бириня – 

нювямяляэялмя проблеминя эятириб чыхарыр. Щямин дюврдя зооложи тядгигат-

ларын методу хейли эенишлянир вя зоолоэийада даща мцасир техники тяъщизат-

дан, йяни електрон микроскоп, радиоизотоп, биокимйа, биофизика цсулларын-

дан    истифадя  олунмаьа  башланыр.  Мясялян,  академик  А.Н.Белозерски  сис-

тематик  вя  филоэенетик  мягсядляр  цчцн  ДНТ-нин  нуклеотид  тяркибини  юй-

рянмишдир ки, бу да систематиканын мцщцм молекулйар-биоложи аспекти ще-

саб олунур. 

Щейванларын  тякамцл  йолларыны  дярк  етмяк  цчцн  щямин  просесин 

морфофизиоложи  ганунауйьунлуглары  ишляниб  щазырланмышдыр.  Академикляр 

А.Н.Северсов, И.И.Шмалщаузен, алман тядгигатчысы Б.Ренш, инэилис Ж.Щексли 

юз ишляриля бу сащяйя хцсусиля мцщцм ялавяляр етмишляр. В.А.Дюэел тяряфин-

дян ишляниб щазырланмыш щомоложи органларын олигомеризасийасы щаггындакы 

тялим дя бу бахымдан ящямиййятли рол ойнамышдыр. 



 

14 


ХХ  ясрдя  зооложи  тядгигатларын  нятиъяляри,  щейванлар  аляминин  тя-

камцлцнцн конкрет йолларыны дярк етмяк цчцн ялдя едилян бюйцк наилиййят-

лярля  характеризя олунур. Бу проблемлярин щяллиндя мцгайисяли анатомийа 

вя ембриолоэийанын вя еляъя дя палеозоолоэийанын мцвяфягиййятляри бюйцк 

ящямиййят кясб едир. 

Русийада  вя  кечмиш  ССРИ-дя  зоолоэийанын  инкишафы  дцнйа  елмляри-

нин инкишафы иля сых баьлыдыр вя юзцнямяхсус сяъиййяви характер дашыйыр. Инги-

лаба гядяр Русийада зоолоэийанын инкишафы да диэяр биолоэийа елмляри кими, 

бир сыра елми мяркязлярдя – Москва, С.Петербург, Кийев, Казан шящярляри-

нин университетляриндя  ъямляшмишдир. Ири елми мяктябляр щямчинин  (парази-

толоэийа, щидробиолоэийа, ентомолоэийа вя с.) Новосибирск, Йекатеринбург, 

Владивосток, о ъцмлядян республикаларын пайтахтларында инкишаф етдирилмиш-

дир.  Протистолоэийа  сащясиндя  ясас  истигамятляр  В.А.Доэел,  Й.И.Полйански, 

щелминтолоэийа  академик  К.И.Скрйабин,  су  онурьасызларынын  тядгиги 

Л.А.Зинкевич,  торпаг  зоолоэийасына  даир  тядгигатлар  М.С.Гилйаров  тяря-

финдян ясасы гойулмушдур. 

Бу мяктяблярдян биринин йарадыъысы Й.Н.Павловски трансмиссив хяс-

тяликлярин  тябии  оъаглары  щаггында  нязяриййяни  ишляйиб  щазырламышдыр.  Бу 

дюврдя ентомолоэийанын да мцхтялиф истигамятляри мцвяффягиййятля инкишаф 

етмяйя  башламышдыр:  систематика  (Н.Н.Плавилшиков,  Б.Б.  Родендорф, 

О.Л.Крижановски), 

морфолоэийа 

(Е.Беккер, 

Д.М.Федотов, 

В.Н.Беклемишев), кянд тясяррцфаты ентомолоэийасы (Г.Й.Бей-Биенко), тибби 

ентомолоэийа  (В.Н.Беклемишев),  мешя  ентомолоэийасы  (М.Н.Римски-

Корсаков, А.И.Воронсов), щяшяратларын физиолоэийасы (А.С.Данилевски). 

Эянялярин тядгиги иля А.А.Захваткин, Е.Н.Павловски, щюрцмчяклярля 

А.В.Иванов  мяшьул  олурду.  Онурьасызлар  зоолоэийасы  сащясиндя  ян  йахшы-

юйрянилян  фянн  малаколоэийа  иди  ки,  бу  сащядя  ян  ящямиййятли  нятиъяляр 

В.И.Жадин, И.М.Лихарев (1962) тяряфиндян ялдя едилмишди. 

ХХ  ясрдя  зоолоэийа  елминин  инкишафында  ян  бюйцк  хидмятляри  олан 

алимлярдян А.В.Иванову хцсуси гейд етмяк лазымдыр. Бу алим щямин дюв-

рдя ики бюйцк кяшф етмишдир: биринъи бирщцъейрялилярин щипотетик яъдады олан 

«фагосителлайа»  (И.И.Мечниковун  нязяриййясиня  эюря)  йахын  олан  примитив 

щейван  трихоплаксын  тядгигидир.  Бу  тядгигатларын  ясасында  о,  чохщцъейряли 

щеванларын йени системини ишляйиб щазырламышдыр. Икинъи кяшф ися йени тип щей-

ванларын  –  погонофорларын  тяйинаты  олмушдур  ки,  бу  елми  нятиъяляр  «ССРИ 

Фаунасы»нда дяръ едилмишдир. 

Азярбайъанда илк дяфя олараг, зооложи тядгигатларын апарылмасы, йяни 

йерли фаунанын юйрянилмяси 1770-1773-ъц иллярдя С.Гмелинин ады иля баьлыдыр. 

Сонралар  ися  Азярбайъанын  щейванат  алями  тядгиги  иля  танынмыш  алимляр 

Менетрийе, Гогенакер, Радде, Бер, Гримм, Кесслер мяшьул олмушлар. Он-

лар бир чох йени нювлярин тяйинатыны щяйата кечирмишляр. XIX ясрин икинъи йа-

рысындан  бмшлайараг,  Азярбайъанын  айры-айры  губернийаларынын  фаунасы, 

1867-ъи илдя Тифлисдя тяшкил олунмуш Гафгаз музейинин ямякдашлары тяряфин-

дян тядгиг едилмишдир.  Тядгиг олунан нювляр ясасян  зярярвериъиляр – эями-



 

15 


риъиляр, чяйирткяляр вя диэяр кянд тясяррцфатына ъидди зяряр вуран нювляр ол-

мушлар. 


1932-ъи  иля  кими  Азярбайъанын  щейванлар  алями  йалныз  кянардан 

эялмя алимляр тяряфиндян юйрянилмишдир. Йалныз ССРИ Елмляр Академийасы-

нын Загафгазийа филиалынын азярбайъан шюбяси ачылдыгдан сонра бурада зоо-

ложи сектор формалашмышдыр. Щямин зооложи секторун тяркибиндя ики - гуру вя 

су фаунасыны тядгиг едян сексийалар тяшкил олунмушдур. Бу сексийаларын ъя-

ми 6 няфярдян ибарят олан ишчиляри вар иди: гуру фаунанын рящбяри профессор 

В.Йелпатйевски  вя  катиб  М.Ящмядов;    су  фаунасына  ися  профессор 

А.Державин  рящбярлик  етмишдир  (ишчиляр  А.Ялизадя,  А.Аргиропуло, 

А.Богачев). Зооложи секторун фяалиййяти нятиъясиндя 50-ъи иллярдя ики бюйцк 

ясяр – «Азярбайъанын щейванлар алями» вя Азярбайъанда кянд тясяррцфаты 

биткиляринин зярярвериъиляри вя онлара гаршы мцбаризя тядбирляри» адлы китаблар 

няшр  олунмушдур.  1936-ъы  илдя  ися  Азярбайъан  Елмляр  Академийасы  няз-

диндя Зоолоэийа Институту йарадылмышдыр. 


Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin