Agamaliyev Quliyeva darslik 2


Цмуми морфофунксионал характеристикасы



Yüklə 4,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/52
tarix31.03.2017
ölçüsü4,71 Mb.
#12975
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   52

Цмуми морфофунксионал характеристикасы.  Щялгяви гурдларын бядяни 

баш  шюбяси,  буьумлу  эювдя  вя  анал  пяри  иля  характеризя  олунур.  Бядян 

хариъдян назик кутикула иля юртцлцдцр. 



 

161 


 Баш  шюбяси  -  простомиум  (баш  пяри  вя  йа  акрон),  аьыз  буьуму 

(перистомиум)  иля  тямсил  олунмушдур.  Перистомиум  ясасян  2-3  эювдя 

буьумларынын  бирляшмясиндян  ямяля  эялир  (шякил  42,  Б).  Аьыз  дялийи 

перистомиумун вентрал нащиййясиндядир. Баш пяри цзяриндя чох вахт эюзляр 

вя  мцхтялиф  чыхынтылар  йерляшир  (шякил  42,  Б,  Я).  Мясялян,  нереисдя 

простомиумун  цзяриндя  бир  ъцт  эюзляр,  чыхынтылар  –  бир  ъцт  антенналар  вя 

икибуьумлу  палплар  йерляшир.  Перистомиумун  цзяриндя  ися  ашаьыда  аьыз, 

онун ятрафында бир нечя ъцт быьъыглар – сируслар вардыр (шякил 42, А-Б).  

Эювдянин щяр сегменти цзяриндя бир ъцт йан чыхынтылар – параподиляр 

йерляшир.  Бу  примитив  ятрафлардыр.  Щяр  параподидян  хариъя  доьру  гылъыглар 

топлусу (хеталар) кечир. Беляки, бу илк, примитив ятрафлар бядянин йанларында 

метамер  йерляшмякля,    ики  щиссядян  ибарятдир:  бядянин  давамы  олан  базал 

щисся  вя  ики  шахя  –  бел  вя  гарын  шахяляри.  Бел  шахяси  нотоподиум,  гарын  ися 



невроподиум  адланыр.  Параподилярин  ясасындан  бел  вя  гарын  быьъыглары 

айрылыр.  Чох  нювлярдя  бел  быьъыьы  гялсямя  фцнксийасыны  йериня  йетирир. 

Цмумиййятля ися бу быьъыглар,  полихетлярын щисс органларыдыр. Бязи нювлярдя  

параподилярин цзяриндя елитралар, йяни гапагъыглар олур ки, бунлар бядянин 

бел  нащиййясини  юртцр.  Параподиляр  цзяриндя  йерляшян  гыллар,  тяркибъя  хитиня 

йахын олан цзви бирляшмялярдян тяшкил олунмушлар. Бу гылларын арасында бир 

нечя  ири  хеталар,  йяни    гыл-асикуллар  вардыр  (шякил  42,  II  ).  Бу  асикуллара 

дахилдян  параподиляри  вя  гыллар  дястини  щярякятя  эятирян  язяляляр  бирляшир. 

Параподиляр  мцхтялиф  шякилдяйишмяляриня  мяруз  гала  билирляр,  бязян 

шахялярдян  бири  редуксийайа  уьрайыр.  Полихетлярын  чохунда,  хцсусян  газыъы 

вя отураг щяйат тярзи кечирянлярдя  ятрафлар редуксийайа уьрайа билир. 

 

 



 

 

 



 

162 


 

 

Шякил 42.  Полихетлярын гурулушу (Наталийя эюря): 



А. Nereis dumerilii бядянин 

юн щиссяси : 

1 – чыхынтылар, 2 – палплар, 3 – простомиум, 4 – перистомиум, 5 – параподиляр, 

6 – удлаг, 7 – гида борусу, 8 - гида борусунун вязиляри, 9 – баьырсаг, 10 – сегментляр ара-

сында  аракясмяляр,  11  –  бел  ган  дамары,  12  –  гарын  ган  дамары,  13  –  метанефриди,  14  – 

гарын синир зянъири;  



Б. Nereis pelagica-нын  баш щиссяси:

  1 – чыхынтылар, 2 – палплар, 3 – 

быьъыглар(сируслар), 4 – простомиум,

 

5 – эюзляр, 6 – перистомиум, параподиляр;   



Ъ.  Нереи-

син параподиляри: 

 1 – бел быьъыьы, 2 – гарын быьъыьы, 3 – параподинин бел пяри, 4 – гарын 

пяри;   


Ч. Aphrodite aculeata –нын баьырсаг щцъейряляри: 

1 – баьырсаг щцъейряляри ширя 

ифраз едяркян, 3 – баьырсаг майесиндя щязм ширясинин дамлалары; 

Д. Phyllodoce laminosa 

–нын  баш бейини: 

1  –  чыхынтылара  эедян  синирляр,  2  –  удлагцстц  дцйцнляр,  3  –  эюзляр,  4  – 

удлагятрафы камиссуранын башланьыъы;  



Е. Филодосенин синир системи: 

1 – удлагцстц дцйцн,  

2  –  удлагалты  дцйцнляр,  3  –  гарын  синир  зянъиринин  дцйцнляри; 

Я.  Vanadis  ramosa-нын 

эюзцнцн кясийи : 

1 – тор гиша, 2 – ишыьа щяссас чюпъцкляр, 3 – эюз бцллурунун йерини дяйи-

шян лифляр, 4 – бцллур, 5 – буйнуз тябягя, 6 – вязили щцъейря, 7 – шцшявари ъисим                   

 

 

Дяри-язяля  кисяси.  Чохгыллы  гурдларын  бядяни  биргатлы  епители  иля 



юртцлцдцр. Бу гат бядянин цзярини юртян назик кутикуланы ифраз едир. Лакин 

полихетляр  арасында  еля  нювляря  дя  раст  эялинир  ки,  онларын  бядянинин  айры-

айры нащиййяляриндя кирпикли епители, ясасян гарын золаьы шяклиндя(Protodrilus 

) олур. Епители гатында вязиляр мювъуддур мясялян, отураг щяйат тярзи сцрян 

формаларда  боруъуглар  щямин  вязилярин  ифразатындан(шяфаф  буйнуз  вя  йа 

хитин маддяси) ямяля эялир.  

Дяри  алтында  щялгяви  вя  бойлама  язяляляр  йерляшир.  Примитив  форма-

ларда бойлама (узунуна) язяляляр бцтюв тябягя шяклиндя олдуьу щалда, да-

ща йцксяк инкишаф сявиййясиня малик оланларда дюрд узунуна лент шяклиндя-


 

163 


дир: ики бел вя ики гарын лентляри. Лакин бойлама лентлярин сайы чох да ола би-

лир. Йанларда параподиляри щярякятя эятирян йелпикшякилли язяля дястляри вар-

дыр  (шякил  42,  II).  Адятян  полихетлярдя  дяри-язяля  кисясинин  гурулушу  щяйат 

тярзиндян асылы олараг, дяйишя билир. Диб субстраты цзяриндя сцрцнян форма-

ларда  йухарыда  гейд  олунан  кимидир.  О  нювляр  ки,  боруъугларда  йашайыр, 

йяни отураг щяйат тярзи сцрцр, эцълц бойлама язяля лентляри бядянин тез бир 

заманда йыьылыб, борунун дибиня чякилмясини тямин едирляр. Бу йолла щямин 

нювляр,  мцхтялиф  йыртыъыларын  (ясасян  балыгларын)  щцъумундан  юзлярини  го-

руйурлар. Су гатында йашайан пелаэиг полихетлярдя ися пассив цзян формалар 

олдуьу цчцн язяля системи зяиф инкишаф етмишдир. 



Бядян  бошлуьу  –  селомдур.  Нюв  мянсубиййятиндян  асылы  олараг,  се-

ломун  гурулушу  мцхтялиф  ола  билир.  Примитив  гурулуша  малик  олан  полихет-

лярдя  мезенхиманын  щцъейряляри  ичяридян  язяля  лентляринин  вя  баьырсаьын 

цзярини юртцр. Бу заман беля щцъейрялярин чоху йыьылыб-ачылма габилиййятиня 

малик олурлар, бязиляри ися ъинси щцъейряляря чевриля билирляр. Даща мцряккяб 

гурулушлу  формаларда  селотелий,  йяни  селомун  юз  епители  гаты,  тамамиля 

баьырсаьын вя язялялярин цзярини юртцр. Нятиъядя селом, бир ъцт метамер йер-

ляшмиш селом кисяляриндян ибарят олур (шякил 43, А-Б).  Щяр сегментдя ъцт 

селомик кисялярин баьырсаг цзяриндя вя алтында бирляшмяси нятиъясиндя бел вя 

гарын аракясмяляри –  мезентериляр ямяля эялир.  Бядян диварындакы язяляляри 

юртян  селомик  кисялярин  дивары,  мезодерманын  париетал  юртцйц  (гаты)  адла-

ныр.  Баьырсаг  цзярини  юртцб,  мезентериляри  ямяля  эятирян  селотели  ися  мезо-

дерманын  виссерал  юртцйц  адланыр.  Селомик  аракясмяляр  арасында  ган  да-

марлары йерляшир (шякил 43, Ъ). 

 

 

Шякил 43. Полихетлярын дахили гурулушу (Майеря эюря): 



А – 

синир системи вя неф-

ридиляр(гарын тяряфдян эюрцнцшц), Б – баьырсаг вя селом (бел тяряфдян эюрцнцшц), Ъ 

  баьырсаг,  синир  вя  ган-дамар  системляри  (  йандан  эюрцнцшц): 

1  –  баш  бейин,  2  – 

удлагятрафы коннективляр (бойлама баьлар), 3 – гарын синир зянъиринин дцйцнляри, 4 – синир-

ляр, 5 – нефридиляр, 6 – аьыз, 7 – селом, 8 – баьырсаг, 9 – диссепимент, 10 – мезентериляр, 11 – 

гида борусу, 12 – аьыз бошлуьу, 13 – удлаг, 14 – удлаьын язяляляри, 15 – бядян диварынын 


 

164 


язяляляри, 16 – ийбилмя цзвц, 17 – эюз, 18 – йумурталыг, 19, 20 – ган дамарлары,  21 – баьыр-

саг цзяриндя ган - дамарларын шябякяси, 22 – щялгяви дамар, 23 – удлаг язяляси, 24 – палп 

 

 

 



Селомун функсийалары мцхтялифдир: дайаг-щярякят, няглетмя, ифразат, 

ъинси вя щемеостатик (бядян дахили мцщитин сабитлийи). Селомик кисяляр дахи-

линдя  олан  майе,  бядянин  тургоруну  горуйуб  сахлайыр.  Щялгяви  язялялярин 

йыьылмасы заманы бу майенин тязйиги артыр, бядян эярэинляшир вя гурд суб-

страт дахилиня кечя билир. Бязи полихетляря щидравлик цсулла щярякят етмяк ха-

рактерикдир, йяни эярэинляшмиш селом майеси бядянин юн уъуна говулур вя 

бядян ирялийя доьру чох ити щярякят едир.

 

Селом васитясиля гидалы цзви бирляш-



мялярин  баьырсагдан  вя  диссимилйасийа  мящсулларынын  мцхтялиф  орган,  то-

хумалардан няглини щяйата кечирир. Селома ачылан метанефридилярин гыфы ва-

ситясиля мцбадиля мящсуллары вя артыг су хариъ олунур. Селомда су балансы вя 

майенин биокимйяви тяркибини сабит сахлайан механизмляр фяалиййят эюстя-

рир. Бу ялверишли мцщитдя селомик кисялярин дивары, йяни париетал гатын алтында 

ъинси вязиляр вя ъинси щцъейряляр формалашыр, бязи нювлярдя ися ъаван фярдляр 

инкишаф  едир.  Селомун  тюрямяси  щесаб  олунан  селомодуктлар,  бу  ъинси 

щцъейрялярин  бядян  бошлуьундан  хариъ  едилмясини  тямин  едирляр  (шякил  42, 



II). 

 

Щязм системи цч шюбядян ибарятдир(шякил 43, Б-Ъ). Баьырсаьын юн щи-

сясси  ектодермал  мяншялидир.  Бу  шюбя,  перистомиумун  гарын  нащиййясиндя 

йерляшян аьыз дялийи иля башланыр. Аьыз бошлуьу язяляви удлаьа кечир. Бир чох 

щярякятли  полихетлярын  (Errantia  йарымсинфи)  удлаьында  кутикулйар  галынлаш-

малар вя ити хитин дишляр вя йа чяня лювщяляри олур. Бу фярдлярин удлаьы (бук-



кал орган) адятян чевриляряк шикарын тутулмасында иштирак едир. Йыртыъы поли-

хетлярдян  фяргли  олараг,  биткилярля  вя  детритля  гидаланан  формаларда  о 

ъцмлядян  дя  сестонофагларда  (суда  асылы  вязиййятдя  олан  цзви  маддялярля 

гидалананлар)  майе  гиданын  гябулуна  уйьунлашмыш  удлаг  йумшаг,  щяря-

кятли олур.  Удлаьын архасынъа гида борусу эялир вя бура ектодемал мяншяли 

тцпцръяк вязиляринин ахарлары ачылыр. Бязи нювлярдя, щятта кичик мядя дя инки-

шаф едир. 

 

Баьырсаьын  орта  шюбяси  ентодерманын  тюрямясидир  вя  щязм  просеси, 



цзви  бирляшмялярин  сорулмасы  бу  щиссядя  баш  верир.  Йыртыъы  нювлярдя  орта 

баьырсаг нисбятян гысадыр, бязи щалларда кор чыхынтыларла да тяъщиз олуна би-

лир. Фитофаг полихетлярдя ися орта баьырсаг узун олур, илэяк ямяля эятирир вя  

щязм олунмамыш гида галыглары иля долу олур. 

 

Ектодермал мяншяли арха баьырсаг ясасян су балансынын тянзимлян-



мяси функсийасыны йериня йетирир, йяни бурада су, гисмян селома гайтарылыр. 

Арха баьырсаг анал пярин дорсал нащиййясиндя йерляшян дяликля хариъя ачылыр. 

 

Тяняффцс  системи  чохгыллы  гурдларда  мцхтялифдир.  Примитив  чохгыллы 

гурдларда ясасян дяри тяняффцсц хасдыр. Лакин яксяр нювляриндя параподиля-

рин бел быьъыьы  гялсямяляря чеврилир. Тяняффцс суда щялл олунмуш оксиэенля 

щяйата кечир. Газ мцбадиляси дяри вя йа гялсямя чыхынтыларынын сых капилйар 

кяляфиндя баш верир.  


 

165 


 

Ган-дамар системи гапалыдыр, ясас бел вя гарын дамарлары иля тямсил 

олунмушдур.  Ясас    дамарлар  бир-бири  иля  щялгяви  вя  периферик  дамарларла 

бирляшир.  Ганын  дамар  дахилиндя  щярякяти  ясасян  бел  дамарынын  ритмик 

дюйцнмяси иля васитясиля реаллашыр. Бу дамарда ган, баша доьру, гарын да-

марында ися яксиня щярякят едир. Щялгяви дамарлардан параподиляр, гялся-

мяляр вя диэяр органлара кичик дамарлар айрылыр. Щямин органларда сых ка-

пилйар  шябякяси  ямяля  эялир  вя    ган  бурадан  гарын  ахарына  ачылан  веноз 

дамарлара кечир. Полихетлярин ганы, щялл олмуш тяняффцс пигменти – щемог-

лобин  дашыдыьы  цчцн  чох  вахт  гырмызы  олур.  Узунуна  дамарлар  мезентери-

лярдян асылы вязиййятдя олурлар, щялгявиляр ися диссепиментлярин (сегментляра-

расы  аракясмяляр)  ич  тяряфиндян  кечирляр.  Примитив  чохгыллы  гурдларда  мяся-

лян,  Phyllodoce  laminosa  –да  ган-дамар  системи  олмур,  щемоглобин  синир 

щцъейряляриндя щялл олур (Шарова, 2002). 

 

Ифразат системи метанефридилярля тямсил олунмушдур (шякил 44, А). Бу 

тип  нефридиляр,  илк  дяфя  щялгяви  гурдларда  инкишаф  етмишдир.  Щяр  сегментдя 

бир  ъцт  метанефриди  вардыр.  Метанефриди  селома  ачылан  кирпикли  гыфдан  вя 

ондан айрылан каналдан ибарятдир. Гыфын кирпикляри щярякят едяряк, бярк вя 

майе  метаболитляри  (мубадиля  мящсулларыны)  нефридиляря  доьру  йюнялдирляр. 

Гыфдан  айрылан  канал  сегментарасы    септаны  (  диссепименты)  кечиб,  диэяр 

сегментдя олан ифразат дялийи иля хариъя ачылыр. Нефридилярин бурулан каналла-

рында аммонйак йцксякмолекуллу бирляшмяляря чеврилир, су ися йенидян се-

лома гайыдыр. Мцхтялиф  полихетлярдя ифразат органлары мцхтялиф мяншяли  ола 

билир. Беляки, бязи нювлярдя ектодермал мяншяли протонефридиляр олур. Лакин 

онлар йасты вя щялгяви гурдларда олан протонефридилярдян бир гядяр фяргля-

нирляр: каналларын дахили уъунда санъагвари шишкинликляр олан назик чыхынтылар 

дясти йерляшир, санъаг дястиня охшар бу гамчылы щцъейряляр – соленоситляр ад-

ланыр Бу щцъейрялярдян протонефридинин каналынын бошлуьуна узун боруъуг 

ачылыр вя щцъейрядян боруъуьа гамчы вя йа гамчылар дясти узаныр(шякил 44 

А). Чохгыллы гурдларын яксяр нювляри цчцн ектодермал мяншяли метанефриди-

ляр хасдыр. Айры-айры нювлярдя ися мцряккяб ифразат органлары –нефромиксиляр 

формалашыр  ки,  бунлар,  протонефридилярля  (вя  йа  метанефридилярля)  мезодер-

мал мяншяли ъинси гыфлар – селомодуктларын бирляшмясиндян ямяля эялир (шякил 

44, А III ). 

 


 

166 


 

 

Шякил 44. Чохгыллы гурдларын гурулушу: 



А.  Полихетлярдя протонефридиляр: I , II – 

нефридиал канала гамчысы узанан соленоситляр; III – Alciope – нин протонефридиси:  

– ъинси гыф, 2 – ъинси боруъуг, 3 – соленоситлярдян эялян нефриди;   



Б. Polygordius –ун тро-

хофору: – трохофор,    II-IV – трохофорун йеткин гурда чеврилмяси: 

1 – аьыз дялийи, 2 

– баьырсаг, 3 – анал дялийи, 4 – соленоситли протонефридиляр, 5 – тяпя лювщяси, 6 – прототрох 

(кирпикли кямяр) 

 

 



Чохгыллы гурдларда ялавя олараг, ифразат функсийасыны селотелинин хло-

рагоэен щцъейряляри  дя йериня йетирир. Бу «топлайыъы бюйрякляр»дя екскрет-

ляр – гуанин, сидик туршусу дузларынын дяняъикляри йыьылыр вя  щямин щуъейря-

ляр мящв олдугдан сонра селом васитясиля нефридилярдян хариъ едилир. Явязи-

нядя ися йени щцъейряляр формалашыр. 

 

Синир  системи.  Чохгыллы  гурдларда  синир  системи  бир  гядяр  мцряккяб-

дир.  Типик  щалда  бу  систем,    удлагятрафы  щалга  (удлагцстц  вя  удлагалты 

дцйцнляр вя онлары бирляшдирян коннективляр) вя бир ъцт гарын синир сцтцнла-

рындан тяшкил олунмушдур (шякил 43, А). Адятян аннелидлярин чохунда гарын 

синир сцтунлары, щяр сегментдя бир ъцт олмагла, дцйцнляр вя онлары бирляшди-

рян  коннективлярдян  ибарятдир.  Щяр  ъцт  дцйцн  юз  сегментини  иннервя  едир, 

йяни  тянзимляйир.  Дцйцнляри  биляшдирян  ениня  синир  лифляри  ися  коммисуралар 

адланыр.  Бязи  примитив  формаларда    (мясялян,  Dinophilus)  комиссураларла 

бирляшмиш синир дцйцнлц гарын сцтунлары бир-бириндян аралы йерляшир вя пиллякян 



типли  синир  системини  ямяля  эятирир.  Лакин  полихетлярин  чохунда  гарын  синир 

сцтунлары  бир-бириня  олдугъа  йахын  йерляшир.  Бу  заман  синир  дцйцнляри  вя 

коннективляр  бирляшмиш  шякилдя  олдуьундан  пиллякян  типли  синир  системинин  

гарын синир зянъириня  чеврилмиш олур. 

 

Бязи нювлярдя синир зянъиринин субепителиал вязиййятдян, йяни дяри епи-



телисиндян бядян бошлуьуна доьру чюкмяси мцшащидя олунур. Демяли, поли-

 

167 


хетлярдя  нювцндян  асылы  олараг,  синир  сцтунлары  мцхтялиф  ъцр  йерляшя  биляр: 

дяри,  дяри-язяля  кисяси  алтында  вя  бядян  бошлуьунда  ифадя  олуна  биляр.  Баш 

бейиндян айрылан чохлу  сайда синирляр антенналар, палплар, эюзляри иннервя 

едир.  


 

Щисс органлары ясасян щярякятли полихетлярдя (Errantia) йахшы инкишаф 

етмишдир. Онларын бядяни цзяриндя чохсайлы щисси щцъейряляр вардыр. Бундан 

ялавя, ламися вя кимйяви щисс органлары вардыр. Бязи нювлярдя ися  мцвазинят 

органы –  статосистляр мювъуддур. Чохгыллы гурдларын демяк олар ки, щамы-

сында эюзляр (2-4) вардыр. Бу эюзляр, бядян бошлуьуна доьру чеврилмямиш, 

йяни  инвертирляшмямиш  типдядир.  Бейинцстц  эюзляр  кими  характеризя  олунан 

бу  эюзляр,  садя  щалда  ектодерманын  дардешикли  гядящ  шяклиндя  чюкмяси 

формасында вя йахуд ичярисиндя бцллуру олан мцряккяб эюз говуьу шяклин-

дя ола билирляр. Бир чох отураг полихетляр(Sedentaria) боруъугларда йашайыр-

лар вя онларын баш чыхынтылары, щямчинин параподиляр цзяриндя ламися вя  ий-

билмя  органлары инкишаф едир. 

 

Ъинси систем. Чохгыллы гурдлар адятян айрыъинслидирляр вя онлара ъинси 

диморфозм хас дейилдир. Йяни ъинсляр арасында морфоложи ъящятдян фярглилик 

йохдур.  Ъинси  вязиляр,  йяни  ъинси  вязиляр  бядянин  йа  бцтцн  сегментлярин-

дя(юн  вя  арха  пярляр  мцстясна  олмагла),  йа  да  бязиляриндя  инкишаф  едир. 

Ъинси вязиляр мезодермал мяншялидирляр. Онлар селомун диварында формала-

шырлар. Ъинси щцъейряляр вязилярдян селома дцшцрляр вя орада инкишаф едирляр. 

Бязи  полихетлярдя  хцсуси  ъинси  ахарлар  олмадыьы  цчцн  бу  щцъейряляр,  бядян 

диварынын тамлыьынын позулдуьу йерлярдян хариъи мцщитя, йяни суйа дцшцрляр. 

Майаланма су мцщитиндя баш верир.  Бязи нювлярдя ися гыса каналлы ъинси гыф-

лар вардыр ки, бунлар селомодуктлар адланырлар. Онлар мезодермал мяншяли-

дирляр. Ъинси щцъейряляр бу селомодуктлар васитясиля суйа кечирляр. Бязи щал-

ларда  да  ъинси  щцъейряляр  селомдан  нефромикси  адланан  ахарлар  васитясиля 

хариъ олунурлар. Нефромиксиляр ейни вахтда ики функсийаны – ъинси вя ифразаты 

йериня йетирирляр (шякил 44, А). 

 

Чохгыллы гурдларын чохалмасы ъинси вя гейри-ъинси йолла ола биляр. Бязи 

щалда щяр ики чохалма типинин нювбяляшмяси – метаэенез  баш верир. Адятян 

гейри-ъинси чохалма бядянин ениня бюлцнмяси, йяни стробилйасийа вя йа ту-

муръуглама йолу иля реаллашыр. 

 

Ъинси  чохалма  чох  вахт  епитокийа  адланан  просесля  ифадя  олунур. 



Епитокийа  –  ъинси  щцъейряляр  йетишкянлийя  чатан  заман  гурдун  бядян  фор-

масында  кяскин  морфофизиоложи  дяйишкянликля  мцшайият  олунан  тязащцрдцр. 

Беляки, бу заман бядян сегментляри ениня бюйцйцр, рянэи кяскинляшир, цзмя 

параподиляри  иля  тяъщиз  олунурлар.  Лакин  ъинси  чохалмасы  епитокийасыз 

мцшайият олунан нювлярдя еркяк вя дишинин бядян формасы дяйишмир вя онлар 

суйун дибиндя чохалырлар. 

 

Чохалмасы  епитокийа  иля  баш  верян  нювлярдя  (Nereidae,  Eunicidae) 



щяйат  тскили  мцхтялиф  ъцр  ола  билир.  Мясялян,  Nereis  virens  –дя  еркякляр  вя 

дишиляр епитоклашыб, чохалмаг цчцн суйун цзяриня чыхырлар. Бу заман онла-

рын чоху су гушлары вя балыглар тяряфиндян мящв едилир. Бу заман майалана 


 

168 


билмиш йумурталардан сцрфяляр инкишаф едир. Онлар суйун дибиня енир вя йет-

кин фярдляр формалашыр. Сакит океанда даща чох раст эялинян палоло гурду 



Eunice  viridis  –дя  щяйат  тсикли  бир  гядяр  башга  ъцр  кечир.  Беляки,  ъинси  чо-

халмадан яввял гейри-ъинси чохалма баш верир. Бу заман бядянин юн щиссяси 

суйун дибиндя галыр вя аток фярди ямяля эятирир. Арха щисся ися ъинси щцъейря-

лярля  долу  олан  епиток  гуйруьа  чеврилир.  Бу  гуйруг  щиссяляр  гырылыб,  суйун 

цзяриня чыхырлар вя бу заман ъинси щцъейрялярин суйа атылмасы баш верир, он-

лар майаланырлар. Адятян чохалан полихетлярин суйун цзяриня чыхмасы Айын 

фазалары  иля  баьлы  олур:  пололо  гурду  йени  айын  доьулдуьу  эцн  октйабр  – 

нойабр айларында су цзяриня чыхыр. Сакит океан адаларында йашайан ящали бу 

тарихи билдикляри цчцн палолону онун кцрцсцнц топламаг цчцн овлайырлар. 

 

Инкишафы. Майаланмыш йумурта гейри-бярабяр,  спирал типдя бюлцнцр. 

Йяни там бюлцнмя нятиъясиндя бюйцк (макромерляр) вя кичик  (микромер-

ляр) бластомерляр квартети (А, Б, Ъ, Д вя 1а, 1б, 1ъ, 1д) ямяля эялир. Бу за-

ман щцъейрялярин бюлцнмя яйрисинин(йяни истигамятини якс етдирян) оху спи-

рал шякилдя олур. Щяр бюлцнмядян сонра яйринин буъаьы якс истигамятя дяйи-

шилир. Нятиъядя, бюлцнмя фигуру ъидди симметрик формайа малик олур. Поли-

хетляря йумурталарын детерминатив, йяни ембриоэенезин илкин мярщялялярин-

дя органларын щансы бластомерлярдян инкишаф едяъяйи мцяййянляшян бюлцн-

мяси  хасдыр.  Беляки,  артыг  дюрд  бластомерляр  мярщялясиндя  детерминасийа 

айдын шякилдя ифадя олунур. Микромерляр квартети (1a, 1b, 1c, 1d) ектодер-

манын тюрямяляриня, макромерляр (A, B, C, D) ися ентодерма вя мезодер-

ма  мяншяли  органлара  башланьыъ  верир(шякил  45).  Бюлцнмя  нятиъясиндя  фор-

малашан  шаршякилли,  щярякятли  мярщяля  бластуланын  (  биргатлы  кирпикли  сцрфя) 

макромерляри  веэетатив  гцтбдя  рцшеймин  дахилиня  чякиляряк,  гаструланы 

ямяля эятирир. Бу заман икигатлы сцрфя гаструланын веэетатив гцтбцндя фор-

малашан дялик, илкин вя йа биринъи аьыз  бластопор адланыр. Сцрфянин анимал 

гцтбцндя  ися  синир  щцъейряляринин  топлусу  вя  кирпикли  таъ  (тяпя  султанъыьы) 

йерляшир  (шякил    44Б,  45).  Бу  типик  сцрфя  трохофор  адланыр.  Онун  екватору 

бойунъа аьыз юнцндя кирпикли кямяръик – прототрох кечир. Трохофор шаршя-

киллидир, онун шцалы симметрийайа малик олан синир системи, протонефридиляр, 

илкин бядян бошлуьу вардыр. Инкишаф просесиндя бластопор веэетатив гцтбдян 

анимала  тяряф  йерини  дяйишир  вя  сцрфя  икийансимметрийалы  олур.  Сонрадан 

веэетатив гцтбдя анал дялийи ачылыр вя ики дяликли баьырсаг формалашыр. 

 

Сцрфянин арха щиссясиндя, баьырсаьын саь вя сол тяряфляриндя 4д бла-



стомерин тюрямяси олан бир ъцт щцъейря – телобластлар (вя йахуд мезобласт-

лар) инкишаф едир ки, бунлар бюйцмя зонасында йерляширляр. Щямин щцъейряляр 

мезодермайа башланьыъ верир. Трохофорун бядяни 3 шюбядян ибарятдир: баш 

пяри,  анал  пяр  вя  бюйцмя  зонасы.  Трохофорун  метаморфозу  нятиъясиндя 

диэяр сцрфя мярщяляляри – метатрохофор вя нектохета инкишаф едир. Метатро-

хофорун бюйцмя зонасында ларвал, йяни сцрфя сегментляри ямяля эялир (шякил 

45).  Бу  сегментляр  йалныз  ектодерманы,  йяни  кирпикли  щалга,  протонефриди-

ляр,  параподиляря  башланьыъ  верян  гыл  кисяъикляринин  рцшеймини  ящатя  едир. 

Нектохетаны фяргляндирян хцсусиййятляр - баш бейин вя гарын синир зянъиринин 


 

169 


олмасыдыр.  Хцсуси  гылъыг  кясяъикляриндян  хеталарын(гылъыгларын)  хариъя  йю-

нялмяси  нятиъясиндя  параподиляр  формалашыр.  Лакин  нектохеталарда  сег-

ментлярин сайы метатрохофорда олдуьу кимидир. Адятян мцхтялиф нюв поли-

хетлярдя бу сай,  арха тяряфиндя бюлцнмя нятиъясиндя 3, 7 вя 13-я мцвафиг 

эялир.  Бир  мцддятдян  сонра  постларвал  сегментляр  формалашыр  вя  гурдун 

йувенил мярщялясиня башланьыъ верир. Постларвал сегментляр йувенил мярщяля-

дя щям ектодерманын, щям дя мезодерманын тюрямялярини ящатя едир. Бу 

заман бюйцмя зонасында олан телобластлардан селом кисяляринин рцшеймля-

ри  айрылыр  вя  бунларын  щяр  бириндя  метанефриди  гыфы  формалашыр.  Тядриъян 

икинъи бядян бошлуьу - селом, илк бядян бошлуьуну сыхышдырыр вя селом кися-

ляринин  ялагяляндийи  йердя  диссепиментляр  вя  мезентериляр  (аракясмяляр) 

ямяля эялир. Мезентериляр арасында галан илк бядян бошлуьу щесабына ган-

дамар системинин узунуна, диссепемент арасындакы мясамялярдян ися щял-

гяви дамарлар формалашыр. 

 

 



Yüklə 4,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   52




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin